Του Σλαβόι Ζίζεκ. Πηγή: theguardian.com (23/5/2022)
Ένα ερώτημα όπως το “Ξεπέρασε τα όρια η ανταλλαγή πληροφοριών των ΗΠΑ με την Ουκρανία;” λησμονεί το γεγονός ότι ήταν η Ρωσία που ξεπέρασε τα όρια με το να εισβάλει στην Ουκρανία.
Τις τελευταίες εβδομάδες, το δυτικό κοινό έχει πάθει εμμονή με το ερώτημα “Τι γίνεται στο μυαλό του Πούτιν;”. Οι δυτικοί ειδήμονες αναρωτιούνται: Του λέει το περιβάλλον του όλη την αλήθεια; Είναι άρρωστος ή κοντεύει να τρελαθεί; Τον σπρώχνουμε σε μια γωνιά όπου δεν θα δει άλλη διέξοδο να σώσει τον εαυτό του παρά να επιταχύνει τη σύγκρουση προς έναν ολοκληρωτικό πόλεμο;
Πρέπει να τερματίσουμε αυτή την εμμονή με την κόκκινη γραμμή, αυτήν την χωρίς σταματημό αναζήτηση για την σωστή ισορροπία μεταξύ της υποστήριξης προς την Ουκρανία και της αποφυγής του ολοκληρωτικού πολέμου. Η “κόκκινη γραμμή” δεν είναι ένα αντικειμενικό γεγονός: Ο ίδιος ο Πούτιν την ξανασχεδιάζει συνεχώς, και εμείς συνεισφέρουμε στον επανασχεδιασμό αυτόν με τις αντιδράσεις μας προς τις πράξεις της Ρωσίας. Ερωτήματα όπως “Μήπως η ανταλλαγή πληροφοριών μεταξύ ΗΠΑ και Ουκρανίας ξεπέρασε τα όρια;” μας κάνουν να διαγράψουμε το βασικό γεγονός: Ήταν η ίδια η Ρωσία αυτή που ξεπέρασε τα όρια με το να εισβάλει στην Ουκρανία. Έτσι, αντί να αντιλαμβανόμαστε τους εαυτούς μας ως μια ομάδα που απλά αντιδρά στον Πούτιν ως μια ακατανόητη κακή ιδιοφυΐα, θα πρέπει να γυρίσουμε το βλέμμα μας στον εαυτό μας: Τι θέλουμε -η “ελεύθερη Δύση”- σε αυτή την υπόθεση;
Πρέπει να αναλύσουμε την ασάφεια της υποστήριξής μας στην Ουκρανία με την ίδια ακαμψία με την οποία αναλύουμε την στάση της Ρωσίας. Πρέπει να πάμε πέρα από τα διπλά κριτήρια που εφαρμόζονται σήμερα στα ίδια τα θεμέλια του Ευρωπαϊκού φιλελευθερισμού. Θυμηθείτε πώς, στην δυτική φιλελεύθερη παράδοση, ο αποικισμός συχνά εδικαιολογείτο με όρους δικαιωμάτων των εργαζομένων. Ο Τζων Λοκ, ο μεγάλος διαφωτιστής φιλόσοφος και υπέρμαχος των ανθρώπινων δικαιωμάτων, δικαιολόγησε την αρπαγή γης των ιθαγενών Αμερικανών από τους Λευκούς έποικους με ένα παράξενο επιχείρημα, που ακούγεται αριστερό, ενάντια στην υπερβολική ιδιωτική ιδιοκτησία. Η υπόθεσή του ήταν ότι ένα άτομο θα πρέπει να επιτρέπεται να κατέχει μόνο τόση γη όση είναι ικανός να χρησιμοποιεί παραγωγικά, κι όχι μεγάλες εκτάσεις γης τις οποίες δεν μπορεί να χρησιμοποιήσει (και, τότε, τις νοικιάζει σε άλλους). Στη Βόρειο Αμερική, όπως το έβλεπε, οι ιθαγενείς λαοί χρησιμοποιούσαν τεράστιες εκτάσεις γης κυρίως μόνο για κυνήγι, και οι λευκοί έποικοι που ήθελαν να τη χρησιμοποιήσουν για εντατική γεωργία είχαν το δικαίωμα να την αρπάξουν προς όφελος της ανθρωπότητας.
Στην συνεχιζόμενη κρίση στην Ουκρανία, και οι δυο πλευρές παρουσιάζουν τις πράξεις τους ως κάτι που απλά έπρεπε να κάνουν: Η Δύση έπρεπε να βοηθήσει την Ουκρανία να παραμείνει ελεύθερη και ανεξάρτητη. Η Ρωσία αναγκάστηκε να επέμβει στρατιωτικά, για να προστατεύσει την ασφάλειά της. Το πιο πρόσφατο παράδειγμα: Το ρωσικό υπουργείο εξωτερικών ισχυρίστηκε ότι η Ρωσία θα “αναγκαστεί να προβεί σε αντίποινα”[1] εάν η Φινλανδία ενταχθεί στο ΝΑΤΟ. Όχι, δεν θα “αναγκασθεί”, όπως η Ρωσία δεν “αναγκάστηκε” να επιτεθεί στην Ουκρανία. Η απόφαση αυτή εμφανίζεται ως “αναγκαστική” μόνο εάν κάποιος αποδεχτεί το σύνολο των ιδεολογικών και γεωπολιτικών παραδοχών που στηρίζουν τη ρωσική πολιτική.
Οι παραδοχές αυτές πρέπει να αναλυθούν προσεκτικά, χωρίς προκαταλήψεις. Συχνά ακούγεται ότι πρέπει να χαράξουμε μια αυστηρή διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στην πολιτική του Πούτιν και την μεγάλη ρωσική κουλτούρα, αλλά αυτή η γραμμή είναι πολύ πιο διαπερατή από όσο μπορεί να φαίνεται. Πρέπει να απορρίψουμε αποφασιστικά την ιδέα ότι, μετά από χρόνια υπομονετικής προσπάθειας για επίλυση της Ουκρανικής κρίσης μέσω διαπραγματεύσεων, η Ρωσία τελικά εξαναγκάστηκε/υποχρεώθηκε να επιτεθεί στην Ουκρανία – κανείς ποτέ δεν αναγκάζεται να επιτεθεί και να εξολοθρεύσει μια ολόκληρη χώρα. Οι ρίζες είναι πολύ βαθύτερες. Είμαι έτοιμος να τις χαρακτηρίσω πραγματικά μεταφυσικές.
Ο Anatoly Chubais, ο πατέρας των Ρώσων ολιγαρχών (ο οποίος ενορχήστρωσε την ταχεία ιδιωτικοποίηση στη Ρωσία το 1992), είπε το 2004: “Έχω ξαναδιαβάσει όλον τον Ντοστογιέφσκυ κατά τους προηγούμενους τρεις μήνες. Και δεν νιώθω τίποτε άλλο παρά σχεδόν φυσικό μίσος για τον άνθρωπο. Είναι σίγουρα μια ιδιοφυΐα, αλλά η ιδέα του για τους Ρώσους ως κάτι ξεχωριστό, ως άγιο λαό, η λατρεία του για την οδύνη και οι ψευδείς επιλογές που παρουσιάζει με κάνουν να θέλω να τον κόψω σε κομμάτια”. Όσο κι αν αντιπαθώ τον Τσουμπάις για την πολιτική του, νομίζω ότι έχει δίκαιο για τον Ντοστογιέφσκι, που παρείχε την “βαθύτερη” έκφραση της αντίθεσης μεταξύ Ευρώπης και Ρωσίας: Ο ατομικισμός εναντίον του συλλογικού πνεύματος, ο υλιστικός ηδονισμός κατά του πνεύματος της θυσίας.
Η Ρωσία τώρα παρουσιάζει την εισβολή της ως ένα βήμα στον αγώνα για αποαποικιοποίηση, ενάντια στην δυτική παγκοσμιοποίηση. Σε ένα κείμενο δημοσιευμένο νωρίτερα στον μήνα αυτόν, ο Ντμίτρυ Μεντβέντεφ, ο πρώην πρόεδρος της Ρωσίας και τώρα αναπληρωτής γραμματέας του συμβουλίου ασφαλείας της Ρωσικής Ομοσπονδίας, έγραψε ότι “ο κόσμος περιμένει την κατάρρευση της ιδέας ενός αμερικανοκεντρικού κόσμου, και την ανάδυση νέων διεθνών συμμαχιών βασιζόμενων σε ρεαλιστικά κριτήρια” (“Ρεαλιστικά κριτήρια” σημαίνει περιφρόνηση για τα παγκόσμια ανθρώπινα δικαιώματα, φυσικά.)
Πρέπει λοιπόν να χαράξουμε επίσης “κόκκινες γραμμές”, αλλά με τρόπο που καθιστά σαφή την αλληλεγγύη μας με τις αναπτυσσόμενες χώρες. Ο Μεντβέντεφ προβλέπει ότι, εξαιτίας του πολέμου στην Ουκρανία, “σε μερικές χώρες μπορεί να προκύψει πείνα λόγω της επισιτιστικής κρίσης” -μια δήλωση κυνισμού που κόβει την ανάσα. Από τον Μάιο του 2022, περίπου 25 εκατομμύρια μετρικοί τόνοι σιτηρών σαπίζουν σιγά σιγά στην Οδησσό, μέσα σε πλοία ή σιλό, μια που το λιμάνι είναι αποκλεισμένο από το ρωσικό ναυτικό. “Το Παγκόσμιο Πρόγραμμα Σίτισης του ΟΗΕ προειδοποίησε ότι εκατομμύρια άνθρωποι ‘οδηγούνται στην πείνα’ εκτός κι αν τα λιμάνια στη νότια Ουκρανία, που έχουν κλείσει εξαιτίας του πολέμου, ξανανοίξουν”, αναφέρει το Newsweek[2]. Η Ευρώπη τώρα υπόσχεται να βοηθήσει την Ουκρανία να μεταφέρει τα σιτηρά με τραίνο και φορτηγά – αλλά αυτό προφανώγς δεν είναι αρκετό. Ένα ακόμη βήμα χρειάζεται: Μια σαφής απαίτηση να ανοίξουν ξανά τα λιμάνια για εξαγωγή σιτηρών, καθώς και να αποσταλούν προστατευτικά πολεμικά πλοία εκεί. Δεν είναι για την Ουκρανία, είναι για την πείνα εκατοντάδων εκατομμυρίων στην Αφρική και την Ασία. Εδώ πρέπει να χαραχθεί η κόκκινη γραμμή.
Ο Rώσος υπουργός εξωτερικών Σεργκέι Λαβρώφ πρόσφατα είπε: “Φανταστείτε ότι [ο πόλεμος στην Ουκρανία] συμβαίνει στην Αφρική ή τη Μέση Ανατολή. Φανταστείτε ότι η Ουκρανία είναι η Παλαιστίνη. Φανταστείτε ότι η Ρωσία είναι οι ΗΠΑ”. Όπως θα αναμενόταν, η σύγκριση της σύγκρουσης στην Ουκρανία με τα δεινά των Παλαιστινίων “προσέβαλε πολλούς Ισραηλινούς, που πιστεύουν ότι δεν υπάρχουν ομοιότητες”, παρατήρησε[3] το Newsweek. “Για παράδειγμα, πολλοί επισημαίνουν ότι η Ουκρανία είναι ένα κυρίαρχο δημοκρατικό κράτος, αλλά δεν θεωρούν την Παλαιστίνη ως χώρα”. Φυσικά, η Παλαιστίνη δεν είναι χώρα γιατί το Ισραήλ της αρνείται το δικαίωμα να είναι χώρα – με τον ίδιο τρόπο που η Ρωσία αρνείται το δικαίωμα της Ουκρανίας να είναι κυρίαρχο κράτος. Όσο κι αν βρίσκω αποκρουστικές τις παρατηρήσεις του Λαβρώφ, μερικές φορές χειραγωγεί επιδέξια την αλήθεια.
Πράγματι, η φιλελεύθερη Δύση είναι υποκριτική, γιατί εφαρμόζει τα υψηλά της κριτήρια πολύ επιλεκτικά. Αλλά η υποκρισία σημαίνει ότι παραβιάζεις τις αρχές που διακηρύσσεις, και με τον τρόπο αυτό γίνεσαι ευάλωτος σε εγγενή κριτική – όταν ασκούμε κριτική στη φιλελεύθερη Δύση, χρησιμοποιούμε τα δικά της κριτήρια. Αυτό που προσφέρει η Ρωσία είναι ένας κόσμος χωρίς υποκρισία – γιατί είναι χωρίς παγκόσμια ηθικά κριτήρια, και έχει απλώς ρεαλιστικό “σεβασμό” προς τις διαφορές. Έχουμε δει καθαρά τι σημαίνει αυτό όταν, αφότου οι Ταλιμπάν κατέλαβαν την εξουσία στο Αφγανιστάν, αμέσως έκαναν συμφωνία με την Κίνα. Η Κίνα αποδέχεται το νέο Αφγανιστάν ενώ οι Ταλιμπάν θα αγνοήσουν τι κάνει η Κίνα στους Ουιγούρους – αυτό είναι, στην ουσία, η νέα παγκοσμιοποίηση που υποστηρίζει η Ρωσία. Και ο μόνος τρόπος να υπερασπιστούμε ό,τι αξίζει από την φιλελεύθερη παράδοσή μας είναι να επιμένουμε αδίστακτα στην οικουμενικότητά της. Τη στιγμή που εφαρμόζουμε διπλά κριτήρια, δεν είμαστε λιγότερο “ρεαλιστές” από τη Ρωσία.
Μετάφραση: Γ.Τ.
[1]https://edition.cnn.com/2022/05/12/europe/finland-leaders-join-nato-intl/index.html
[2]https://www.newsweek.com/odesa-ukraine-war-food-starvation-un-black-sea-1704508
[3]https://www.newsweek.com/russia-sergei-lavrov-compares-ukraine-palestine-putin-israel-1706810
