του Κωνσταντίνου Χολέβα
Η Ορθοδοξία και η πεποίθηση ότι ο Ελληνισμός έχει διαχρονική συνέχεια και πολιτιστική διαδρομή αιώνων κράτησαν όρθιους τους Μικρασιάτες παρά την πολύμορφη σκληρή καταπίεση των Οθωμανών Τούρκων. Αυτό φαίνεται και από την ιστορία των Κυδωνιών (Αϊβαλί), μιας παραλιακής πόλης της Μικράς Ασίας που βρίσκεται στην Αιολίδα. Την ελληνορθόδοξη συνείδηση και τη μαχητική Ρωμηοσύνη των Κυδωνιατών θα επιχειρήσουμε να διερευνήσουμε μέσα από τα κείμενα ενός διασήμου Θεσσαλού, του Πρωτοπρεσβυτέρου Κωνσταντίνου Οικονόμου του εξ Οικονόμων, και ενός πολύ γνωστού τέκνου του Αϊβαλιού, του Φώτη Κόντογλου.
Οι Κυδωνίες ιδρύθηκαν από Έλληνες της Μυτιλήνης περί το 1600. Το 1773 ένα σπουδαίο τέκνο των Κυδωνιών, ο ιερεύς (Οικονόμος) Ιωάννης Δημητρακέλλης κατόρθωσε να αποσπάσει από τον Σουλτάνο το προνόμιο να κατοικούν μόνον Έλληνες Ορθόδοξοι στην πόλη. Έτσι μέχρι την Καταστροφή του 1922 το Αϊβαλί υπήρξε κέντρο ελληνικών γραμμάτων και πολιτισμού. Οι ελάχιστοι Τούρκοι που διέμεναν στην πόλη ήσαν μερικοί διοικητικοί υπάλληλοι. Το 1919 λειτουργούσαν δέκα ελληνικά σχολεία όλων των βαθμίδων για αγόρια και κορίτσια. Το 1917, στη διάρκεια του πρώτου διωγμού των Μικρασιατών Ελλήνων από τους Τούρκους, οι κάτοικοι των Κυδωνιών εκτοπίσθηκαν στο Μπαλικεσίρ. Τότε σταμάτησαν να λειτουργούν για ένα διάστημα τα εκπαιδευτήρια και τα κτήριά τους βεβηλώθηκαν από φανατικούς Μουσουλμάνους.
Τον Σεπτέμβριο του 1922, μετά την υποχώρηση του Ελληνικού Στρατού, τα Κεμαλικά στρατεύματα εισήλθαν στο Αϊβαλί και συνέλαβαν όλους τους άνδρες ηλικίας 16-45 ετών. Τούς μετέφεραν σε Τάγματα Εργασίας στα βάθη της Ανατολίας, δηλαδή σε καταναγκαστικά έργα. Από τους 3000 συλληφθέντες ελάχιστοι επέζησαν. Ένας εξ αυτών είναι και ο γνωστός λογοτέχνης Ηλίας Βενέζης, ο οποίος αφηγήθηκε την περιπέτειά του στο ιστορικό μυθιστόρημα: Το Νούμερο 31328. Ήταν ο αριθμός που είχε ως αιχμάλωτος για να αναγνωρίζεται από τους Τούρκους δεσμοφύλακες.
Ο Πρωτοπρεσβύτερος Κωνσταντίνος Οικονόμος ο εξ Οικονόμων (1780-1857), λαμπρό τέκνο της Θεσσαλικής Τσαριτσάνης, υπήρξε λόγιος, πολυγραφότατος συγγραφεύς, μαχητικός πατριώτης, κορυφαίος ρήτωρ και παραδοσιακός θεολόγος. Το 1819 βρέθηκε στις Κυδωνίες όπου λειτουργούσε φημισμένη Ελληνική Σχολή (και τυπογραφείο με δωρεά του Γάλλου Διδότου). Ο Οικονόμος μίλησε στους μαθητές και στους καθηγητές. Ο λόγος αυτός, με το όνομα Κυδωνιακός Β΄, σώζεται στην Ιερά Μονή Λογγοβάρδας Πάρου. Εκφώνησε και άλλη ομιλία, τον Κυδωνιακό Α΄ περί Φιλαδελφείας, αλλά δεν σώζεται αντίτυπο. Ο ΚυδωνιακόςΒ΄ έχει ως τίτλο: “Περί της Αγάπης της Πατρίδος” και αποτελεί μία θαυμάσια και τεκμηριωμένη θεολογική και φιλολογική πραγματεία περί του υγιούς πατριωτισμού. Ο Οικονόμος χαρακτηρίζει τον πατριωτισμό ως καθήκον του Χριστιανού προς τον Θεό και προς την κοινωνία. Τα επιχειρήματά του αντλούνται από την Αγία Γραφή, από τους Πατέρες και από την αρχαία ελληνική γραμματεία.
Ο ρήτωρ καλεί ως εξής τους μαθητές της Σχολής των Κυδωνιών: «Έλληνες Χριστιανοί, υπηρέται είσθε της θείας δικαιοσύνης….. Μη λησμονήσετε πώποτε ότι πολεμείτε εξ ανάγκης, και μάχεσθε γενναίως όχι μόνον ως απόγονοι κατά γένος των γενναίων Αριστειδών, αλλά και ως οπαδοί των Αγίων Θεοδώρων, και Γεωργίων, και Δημητρίων και των λοιπών της Εκκλησίας ευσεβεστάτων στρατηλατών». Είστε, τους λέει, απόγονοι των Αρχαίων Ελλήνων, αλλά και συνεχιστές των αγώνων των στρατιωτικών Αγίων της Εκκλησίας μας. Τα επιχειρήματα που χρησιμοποιεί ο Οικονόμος είναι ευφυώς επιλεγμένα ώστε να προετοιμάσουν τους Κυδωνιάτες για τον Μεγάλο Ξεσηκωμό που άρχισε δυό χρονια μετά την εκφώνηση της συγκεκριμένης ομιλίας.
Ο Κωνσταντίνος Οικονόμος ομιλεί στους Κυδωνιάτες για την ανάγκη της ομόνοιας και για την αποφυγή των διχασμών. Τους επαινεί για την πόλη τους που είναι αμιγώς ελληνική και τους καλεί να θυμηθούν ότι πρέπει να σεμνύνονται για την ελληνική καταγωγή τους. Θεωρεί το Γένος των Ελλήνων ως κληρονόμο των παραδόσεων της Αρχαίας Ελλάδος και της Ορθοδοξίας. Η ομιλία του Οικονόμου απευθύνεται σε ανθρώπους, οι οποίοι έχουν Πίστη στον Χριστό και σαφή ελληνική συνείδηση και παιδεία. Το μήνυμα του Οικονόμου προς τους Κυδωνιάτες είναι: Ακριβώς επειδή είστε Χριστιανοί και Έλληνες, είναι καθήκον σας να αγαπάτε την Πατρίδα. Και υπό στενή έννοια, το Αϊβαλί, και υπό ευρεία έννοια, το Γένος των Ελλήνων.
Τη διαχρονική ελληνικότητα των Κυδωνιατών καταγράφει και ο Φώτης Κόντογλου, ο οποίος γεννήθηκε στο Αϊβαλί το 1895 και απεβίωσε στην Αθήνα το 1965. Ήλθε στην κυρίως Ελλάδα το 1922 ως πρόσφυγας. Στο κλασικό έργο του «Το Αϊβαλί η πατρίδα μου» ο διακεκριμένος αγιογράφος, λογοτέχνης και δοκιμιογράφος περιγράφει την τάση των Κυδωνιατών να βαπτίζουν τα παιδιά τους με αρχαία ελληνικά ονόματα: Μιλτιάδης, Ξενοφών, Οδυσσέας, Λεωνίδας. Αλέξανδρος, αλλά και Βυζαντινά, όπως Βελισσάριος, Παλαιολόγος, Δούκας, Φωκάς και βεβαίως ονόματα Αγίων. Οι γυναίκες επίσης είχαν ονόματα αρχαία ελληνικά όπως Ισμήνη, Ανδρομάχη, Καλλιόπη, Αθηνά, Ασπασία, Κλεονίκη κ.α. καθώς και βυζαντινά: Καντακουζηνή, Μελισσηνή, Γρηγορία.
Ο Κόντογλου υπογραμμίζει τον θαυμασμό των συμπατριωτών του για τους ήρωες του 1821. Οι Μικρασιάτες των Κυδωνιών (Αϊβαλιού) θυμόντουσαν μεν τη σφαγή των προγόνων τους το 1821, αλλά δεν δίσταζαν να παίζουν θεατρικά δρώμενα ή να φορούν στολές που αναφέρονται στους ήρωες της Ελληνικής Επαναστάσεως. Οι κάτοικοι των Κυδωνιών στα χρόνια του Κόντογλου ήσαν και Αρχαίοι και Βυζαντινοί και Νεοέλληνες και πρωτίστως ευλαβείς Ορθόδοξοι. Διηγείται ο κυρ Φώτης ότι την Πρωτομαγιά ο κόσμος πήγαινε στα εξωκκλήσια. Εκεί πήγαιναν εκδρομή και οι μαθητές μαζί με τους δασκάλους τους. Είναι ιδιαίτερη η αγάπη του Κόντογλου για τη Μονή της Αγίας Παρασκευής, όπου ηγούμενος ήταν ένας θείος του από την οικογένεια της μητέρας του.
Ο Κόντογλου περιγράφει γλαφυρότατα την ελληνορθόδοξη παιδεία, τον πολιτισμό και την ευλάβεια των Κυδωνιατών μέχρι την καταστροφή του 1922. Είναι συμβολικό ότι και οι δύο Μητροπολίτες της ευρύτερης περιοχής βρήκαν μαρτυρικό θάνατο στα χέρια των Τούρκων. Ο Κυδωνιών Γρηγόριος και ο Μοσχονησίων Αμβρόσιος. Τους τιμούμε ως Αγίους την Κυριακή προ της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού μαζί με τον Χρυσόστομο Σμύρνης και τους «σύν αὑτῷ ἀναιρεθέντας».
Ο συγγραφέας μάς πληροφορεί ότι χιλιάδες Αϊβαλιώτες έλαβαν μέρος στην Ελληνική Επανάσταση και πολέμησαν στο πλευρό του Κολοκοτρώνη, του Λόντου, του Νικηταρά, του Κριεζώτη και άλλων οπλαρχηγών. Αρκετοί Έλληνες του Αϊβαλιού ήσαν παρόντες και έπεσαν μαχόμενοι στα Δερβενάκια, στα Ψαρά, στην πολιορκία της Ακροπόλεως των Αθηνών, στη μάχη του Πέτα, στην Κάρυστο και αλλού.
Το πρώτο κεφάλαιο του βιβλίου του το αφιερώνει ο Κόντογλου στον Νεομάρτυρα Άγιο Γεώργιο από το Πιτυός της Χίου, ο οποίος είναι γνωστός ως Άγιος Γεώργιος ο Χιοπολίτης. Μαρτύρησε στις Κυδωνίες στις 26 Νοεμβρίου 1807 μπροστά στα μάτια πολλών Χριστιανών. Η βασανιστική εκτέλεση δι΄ αποκεφαλισμού έγινε σε δημόσια θέα προς παραδειγματισμόν. Ο Γεώργιος στα νιάτα του είχε αλλαξοπιστήσει για να γλυτώσει τη φυλάκιση στην Καβάλα. Είχε κλέψει ….ένα καρπούζι από τουρκικό μποστάνι. Σε μεγαλύτερη ηλικία αποφάσισε να επανέλθει στην Ορθοδοξία και έκανε δημόσια ομολογία πίστεως μπροστά στον Τούρκο ιεροδικαστή του Αϊβαλιού. Η τιμωρία για Μουσουλμάνο που αρνείτο τη θρησκεία του ήταν ο θάνατος! Ο Κόντογλου καταγράφει τη συγκίνηση των Ελλήνων, οι οποίοι από την πρώτη στιγμή τίμησαν ως Άγιο το παλληκάρι που μαρτύρησε για την Πίστη του Χριστού. Τέτοιοι Νεομάρτυρες, άνδρες και γυναίκες, κράτησαν ψηλά το ελληνορθόδοξο φρόνημα και απέτρεψαν τον μαζικό εξισλαμισμό των υποδούλων Ελλήνων.
Η διαχρονική ελληνική συνείδηση και η ακλόνητη Ορθόδοξη Πίστη των Μικρασιατών ενέπνευσε τον κυρ Φώτη από το Αϊβαλί όταν έγραφε τον επίλογο του βιβλίου του:
«Ακατάλυτη ελληνική φύτρα! Ποτές δεν θα ξεραθείς, ποτές δεν θα πεθάνεις! Από το γέρικο και τιμιώτατο κορμί σου πετιούνται ολοένα καινούργια βλαστάρια που γεύοντάς τα και τ΄αγρίμια ημερεύουνε. Σε κάθε καινούργια γέννα σου χαίρεται ο κόσμος, μα οι οχτροί σου τα κράζουνε στερνοπαίδια, ως που δεν αργείς να φέρεις άλλον δράκο στον κόσμο, κι αποσβολώνουνται!».
Και εμείς ας διδαχθούμε από όλα αυτά και ας προσευχηθούμε: Αιωνία η μνήμη των πολυαρίθμων Κυδωνιατών, ανδρών και γυναικών, που αγωνίσθηκαν με κάθε τρόπο για να διαφυλάξουν τη Χριστιανική Πίστη και την ελληνική συνείδηση υπό λίαν δυσχερείς συνθήκες.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Κωνσταντίνου Οικονόμου του εξ Οικονόμων, Τόμος Α΄: Λόγοι, επιμέλεια Θεοδοσίου Σπεράντζα, Αθήναι 1971.
Φώτη Κόντογλου: Το Αϊβαλί η Πατρίδα μου, εκδόσεις Μεταίχμιο, Αθήνα 2022.
Αγάπης Μολυβιάτη – Βενέζη: Το Χρονικό των Δέκα Ημερών (Αϊβαλί- Κυδωνίες 1922), έκδοση Ελληνικού Ιδρύματος Ιστορικών Μελετών, Αθήνα 2018.
(Άρθρο μου στο περιοδικό ΑΧΙΛΛΙΟΥ ΠΟΛΙΣ, της Ιεράς Μητροπόλεως Λαρίσης και Τυρνάβου, τεύχος 8, 2022)
