Το νέο εξαιρετικό συγγραφικό πόνημα του καβαλιώτη ιστορικού – ερευνητή Δημήρη Κουγιουμτζόγλου, παρουσιάζεται αύριο στην Καβάλα, περισσότερα εδώ.
Γράφει ο Θεόδωρος Αν. Σπανέλης από την εφημερίδα Χρονόμετρο.
Η δεύτερη απόπειρα για την δημιουργία μιας ελληνική αυτοκρατορίας έγινε από τον Αλέξανδρο Γ, τον Μακεδόνα και ήταν πετυχημένη. Για δύο λόγους. Ο ένας λόγος ήταν ότι ο νεαρός Μακεδόνας Βασιλιάς μέσα σε δέκα χρόνια κατατρόπωσε την Περσική Αυτοκρατορία, κάτι αδιανόητο για τα δεδομένα εκείνης της εποχής, γι’ αυτό και κρίθηκε από την ιστορία ως άθλος. Ο δεύτερος λόγος ήταν το γεγονός ότι τα 33 χρόνια του Αλεξάνδρου ήταν αρκετά για να δομηθεί ένας ιστορικό – μυθολογικό αφήγημα που πρόσφερε τις αναγκαίες βάσεις για να δομηθούν από εκεί και μετά όλες οι αυτοκρατορίες της Ευρώπης. Η Ρώμη αντέγραψε τόσο πολλά στοιχεία από την Ελληνιστική Αυτοκρατορία – καθώς μέσα σε λίγα χρόνια μεταλλαχθηκε από Ελληνική σε Ελληνιστική – που ακόμη η Ιστορία δεν μπόρεσε να αποτιμήσει το μέγεθος αυτής της αντιγραφής. Σε αυτή την εξελικτική της «αυτόκρατορικς πορείας» δεν θα μπορούσε να αποτελέσει εξαίρεση η Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία – πιο οικίος σε εμάς ο όρος της Βυζαντινής Αυτοκρατόριας – η οποία αν και θεωρουμε ότι λόγω χριστιανισμού διέκοψε κάθε σχέση με την αρχαία Ελλάδα, αυτό είναι μέγα πλάνη. Στην ΑΛΕΞΙΑΔΑ η Άννα Κομνηνή σημειώνει ότι οι θύραθεν παιδεία της εποχής της περιελάμβανε και τα ομηρικά έπη – θα μπορούσαν να προσπεράσουν τον Μέγα Αλέξανδρο; Όχι βέβαια, πολλώ δεν όταν και η ίδια η Ορθόδοξη Εκκλησία αναγνώρισε στο Αλέξανδρο ρόλο προφήτη, που εκπλήρωσε το θεϊκό θέλημα ενοποίησης την Ευρώπη με την Ασία, για να εξαπλωθεί η νέα θρησκεία.
Επίσης κανείς δεν αμφισβήτησε ποτέ την Θεϊκή υπόσταση του Αλεξάνδρου και ίσως είναι η μόνη ιστορική προσωπικότητα που συνέβη αυτό, γι’ αυτό και στην τέχνη δεν πέρασε ο Αλέξανδρος ως νεκρός – με εξαίρεση την αγιογραφία με τον Αγ. Σισώη, αλλά ως έχοντας αναληφθεί στους ουρανούς ως θεός. Είναι γνωστή η εικόνα του Αλέξανδρου επάνω σε ένα άρμα που το σέρνουν δυο γύπες και οδεύει προς την κατοικία των θεών. Ακόμη και στην ζωφόρο του Τύμβου Καστά, που ακόμη δεν έχει δημοσιευθεί, αλλά υπάρχει αποκλειστικό σχετικό δημοσίευμα στο ΧΡΟΝΟΜΕΤΡΟ, στο τέλος της παράστασης, ο «νεκρός» κάθετε στο νεκρόδειπνο επάνω στον Όλυμπο με τους Θεούς. Δεν είναι επίσης καθόλου τυχαίο ότι η αρχιτεκτονική του Τύμβου Καστά, περιλαμβάνει τις αναγεννητικές ηλιακές ακτινες του ήλιου του Χειμερινού Ηλιοστασίου καθώς αυτές φωτίζουν το σώμα του «ανέσπερου νεκρού» στις 21 Δεκεμβρίου. Ποιος θα μπορούσε να είναι ο «ανέσπερος νεκρός» αν όχι ο Αλέξανδρος που αναλήφθηκε στους ουρανούς; Στο Πάριο Χρονικό υπάρχει μόνο ένας στίχος σχετικά με το επίγειο τέλος του Αλεξάνδρου, όπου αναφέρει χαρακτηριστικά ότι « Από την μεταλλαγή του Αλεξάνδρου και ο Πτολεμαίος κυρίευσε την Αίγυπτο, έτος 60» (ἀπὸ τῆς Ἀλεξάν[δ]ρου μεταλλαγῆς καὶ Πτολεμαίου Αἰγύπτο[υ] 109a κυριεύσεως ἔτη). Τι να σημαίνει άραγε το «ΜΕΤΑΛΛΑΓΗ» είναι ένα θέμα που δεν έχει αναλυθεί ακόμη.
Τα παραπάνω είναι μερικές σκέψεις με αφορμή το εξαιρετικό συγγραφικό – ερευνητικό έργο του Δημήτρη Κουγιουμτζόγλου που θα τον λατρέψουν όχι μόνο όσοι μελετάνε και εντυφούν στο φαινόμενο της παγκόσμιας ιστορίας, τον Μέγα Αλέξανδρο, αλλά και όλοι οι άλλοι που θα βρουν σε αυτό ένα ενδιαφέρον και συναρπαστικό κείμενο για τον μοναδικό που δικαιούται τον τίτλο ΜΕΓΑΣ, καθώς όλοι οι άλλοι ήταν απλά μίμοι.
Στο οπισθόφυλλο του βιβλίου αναφέρει:
«Ποιες είναι οι ρίζες του βυζαντινού Μεγαλέξανδρου; Πώς πέρασε η μορφή του και πώς προβλήθηκε στη βυζαντινή λογοτεχνία, ιστοριογραφία, ρητορική, επιστολογραφία, στρατηγική, τέχνη, παράδοση και θεολογία; Γιατί απεικονίστηκε να ανέρχεται ψηλά στους αιθέρες και ποια είναι τελικά η πραγματική υπόσταση του; Με την αξιοποίηση τεκμηρίων από τις γραπτές πηγές και τα αρχαιολογικά ευρήματα, στο παρόν σύγγραμμα επιχειρείται για πρώτη φορά μια συστηματική καταγραφή και αποτύπωση της συνολικής πρόσληψης του Μεγάλου Αλεξάνδρου στο Βυζάντιο, με μια μικρή εισαγωγική αναφορά στην κληρονομιά της αρχαιότητας. Δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στην περιγραφή και ερμηνεία της βυζαντινής παράστασης της ανόδου του Αλέξανδρου στον ουρανό συγκριτικά και με τις αντίστοιχες παραστάσεις από την υπόλοιπη μεσαιωνική Ευρώπη»
Επίσης δημοσιεύουμε τα περιεχόμενα του βιβλίου γιατί θα δίνει μια εικόνα των θεμάτων που διαπραγματεύεται ο συγγγραφέας
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ.
Ευχαριστίες. 15
Εισαγωγή. 17
Μέρος Α΄. Η κληρονομιά της αρχαιότητας.
- Γενικές επισημάνσεις. 23
- Οι αρχαίες πηγές της βυζαντινής πρόσληψης του Αλέξανδρου. 27
- Η Διήγηση του ψευδο-Καλλισθένη. 33
Μέρος Β΄. Ο Μέγας Αλέξανδρος στο Βυζάντιο: οι γραπτές πηγές
- Η λαϊκή παράδοση 45
- Ο Αλέξανδρος στη βυζαντινή λογοτεχνία. 51
2.1. Οι πεζές διασκευές του ψευδο-Καλλισθένη. 51
2.2. Το έπος «Ἁλέξανδρος ὁ βασιλεύς». 62
2.3. Ο Αλέξανδρος στην ακριτική παράδοση. 71
2.4. Ποίηση και άλλα έργα λογοτεχνίας. 74
- Θεολόγοι και αποκαλυπτική γραμματεία. 88
- Χρονογραφία και Ιστοριογραφία. 102
- Αυτοκρατορική ιδεολογία και ρητορική. 113
5.1. Οι ρίζες του αλεξάνδρειου προτύπου. 113
5.2. Από τον Μέγα Κωνσταντίνο στον Ηράκλειο. 117
5.3. Ο Αλέξανδρος των Μακεδόνων και των Δουκών. 127
5.4. Ο Κομνήνειος Αλέξανδρος. 137
5.5. Ο Μέγας Αλέξανδρος στη ρητορική των Αγγέλων και των Λασκαρίδων. 150
5.6. Ο Αλέξανδρος των Παλαιολόγων. 159
5.7. Η αρχαία πορφύρα. 174
- Οι Βυζαντινοί λόγιοι και ρήτορες για τον Αλέξανδρο. 179
Μέρος Γ΄. Ο Μέγας Αλέξανδρος στη βυζαντινή τέχνη.
- Μετάλλια, δίσκοι, λίθοι και ψηφιδωτά. 231
- Η στήλη του Ηράκλειου –Αλέξανδρου. 234
- Το κιβωτίδιο του κερασφόρου βασιλιά. 239
- Βυζαντινή κεραμική. 241
- Κυνοκέφαλοι. 242
- Μικρογραφίες χειρογράφων. 245
- Ένας Πόντιος βασιλιάς ως Νέος Αλέξανδρος. 247
Μέρος Δ΄. Η άνοδος του βυζαντινού Αλέξανδρου στον ουρανό.
- Το επεισόδιο της ανόδου στον ψευδο-Καλλισθένη. 257
- Καταγωγικοί μύθοι. 261
- Τα στοιχεία της απεικόνισης. 271
3.1. Οι γρύπες. 271
3.2. Ο βασιλιάς στο ουράνιο άρμα. 278
3.3. Τα κοντάρια με τα δολώματα. 285
- Παραστάσεις της ουράνιας ανόδου στη βυζαντινή τέχνη. 287
4.1. Ο μαρμαρένιος βασιλιάς. 287
4.1.1. Ένας αρχάγγελος Αλέξανδρος. 287
4.1.2. Στις πύλες του ουράνιου βασιλείου. 291
4.1.3. Ο Μέγας Αλέξανδρος της Αγίας Σοφίας. 297
4.1.4 «...ἐχθρῶν νικητής καί παθῶν αὐτοκράτωρ». 298
4.1.5. Ο Αλέξανδρος της Μάνης και του Μυστρά. 303
4.1.6. Ο πολεμιστής του Ευρίπου. 306
4.1.7. Στα παραθύρια του Οίκου του Θεού. 306
4.2. Το κιβωτίδιο της Αρετής και της Κακίας. 307
4.2.1. Τεχνοτροπία και χρονολόγηση. 307
4.2.2. Ο κύκλος του Ηρακλή. 309
4.2.3. Ο κύκλος του Αλέξανδρου. 314
4.2.4. Το μονοπάτι της αρετής. 325
4.2.5. Οι σκηνές της κακίας. 329
4.2.6. Συνολική θεώρηση και προτεινόμενες ερμηνείες. 330
4.3. Για μια θέση στην Ουράνια Βασιλεία. 340
4.4. «…ἀμφότερον βασιλεύς τ᾽ ἀγαθὸς κρατερός τ᾽ αἰχμητής». 344
4.5 «…συγκινεῖσθαι τόν ὄντως βασιλικόν ἄνδρα οὐρανῷ τε καί κόσμῳ». 353
4.6. O ιδρυτής της κοσμοκρατορίας. 365
4.7. Το δώρο του αυτοκράτορα. 367
4.8. Το στέμμα της πριγκίπισσας. 370
4.9. Δαχτυλίδια και φυλαχτά. 374
4.10. Τα υφαντά του Αλέξανδρου. 377
4.11. Η ζωγραφιά του ουράνιου αρματηλάτη. 380
4.12. Παραστάσεις της ανόδου του Αλέξανδρου από τη Ρωσία και τη Γεωργία. 382
4.13. Παραστάσεις της ανόδου του Αλέξανδρου στη Δύση. 385
- Ερμηνευτικές προσεγγίσεις. 387
5.1. Προηγούμενες ερμηνείες. 387
5.2. Το αρχαίο φιλοσοφικό υπόβαθρο, η θεολογία του χριστιανισμού
και η βυζαντινή ρητορική. 389
5.2.1. Ο φιλόσοφος βασιλιάς στη βυζαντινή ρητορική. 389
5.2.2. Οι αρετές και ο βασιλιάς στη λογοτεχνία, τέχνη και θεολογία. 392
5.2.3. Ο αυτοκράτορας ως σωτήρας των υπηκόων. 397
5.2.4. Ο ουράνιος Πλάτων και οι βυζαντινοί επίγονοί του. 399
5.2.5. Φιλόσοφοι, ρήτορες και θεολόγοι για την άνοδο της ψυχής. 402
5.2.6. Ο βασιλιάς των αιθέρων. 404
5.2.7. Το ουράνιο άρμα των αρετών. 408
5.2.8. Με πρότυπο τον προφήτη και τον Κύριο. 412
5.3. Πρόσθετες προτεινόμενες ερμηνείες. 415
5.4. Μία έμπνευση από το Ιερόν Παλάτιον; 429
Συμπεράσματα. 473
Βιβλιογραφία. 499
Παράρτημα εικόνων. 539
Ευρετήριο κύριων ονομάτων 561
Ακολουθεί ένα μικρό απόσπασμα του βιβλίου από το κεφάλαιο των συμπερασμάτων (σσ. 477-479):
«Οι κυριότεροι βυζαντινοί συγγραφείς, θεολόγοι, ιστοριογράφοι, ποιητές, αναφέρονται εγκωμιαστικά –και λιγότερο κριτικά -στον Αλέξανδρο. Για τη συχνότητα –όσο και τη βαρύτητα -των αναφορών τους θα ξεχωρίζαμε τους Λιβάνιο, Ιουλιανό, Θεμίστιο, Ιωάννη Χρυσόστομο, Μάξιμο Ομολογητή (για τα αλεξάνδρεια γνωμικά στο έργο του), Κωνσταντίνο Ζ΄ Πορφυρογέννητο, Μιχαήλ Ψελλό, Ευστάθιο Θεσσαλονίκης, Νικήτα Χωνιάτη, Θεόδωρο Β΄ Λάσκαρη, Νικηφόρο Γρηγορά, Μανουήλ Β΄ Παλαιολόγο. Καθόλου τυχαία, οι τέσσερις από αυτούς υπήρξαν αυτοκράτορες. Εκτός από αυτούς, όμως, και άλλοι αυτοκράτορες αναφέρθηκαν οι ίδιοι θετικά στον Αλέξανδρο, ή αναφέρονται ονομαστικά από άλλους ότι τον είχαν ως σημείο αναφοράς ή και πρότυπο: πρόκειται για τους Λέοντα ΣΤ΄ Σοφό, Κωνσταντίνο Θ΄ Μονομάχο, Ιωάννη Β΄ Κομνηνό, Θεόδωρο Α΄ Λάσκαρη, Ανδρόνικο Β΄ Παλαιολόγο (σύμφωνα με τον βασιλικό λόγο του Μάξιμου Πλανούδη), Ιωάννη ΣΤ΄ Καντακουζηνό, Αλέξιο Γ΄ Κομνηνό Τραπεζούντας, Θεόδωρο Παλαιολόγο (Δεσπότη του Μυστρά). Είναι ενδιαφέρον να παρατηρήσει κανείς ότι ακόμη και όταν ορισμένοι συγγραφείς αναδεικνύουν κάποιες αρνητικές πλευρές του Αλέξανδρου, όπως κάνει ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος, ο Ιουλιανός, ο επίσκοπος Νεαπόλεως Λεόντιος, ο Νικηφόρος Βασιλάκης, ο Μιχαήλ Αγχιάλου και ο Νικήτας Χωνιάτης, αυτό το κάνουν για να εξυψώσουν κάποιον σύγχρονό τους βυζαντινό αυτοκράτορα ή κάποιο άλλο πρόσωπο, ενώ παράλληλα σε άλλα σημεία του λόγου τους δεν παραλείπουν να εξυμνήσουν τις αρετές του Μακεδόνα βασιλιά, στο πλαίσιο της μίμησής του. Εμβληματικές διαστάσεις λαμβάνει το πρότυπο του Αλέξανδρου για τον αυτοκράτορα της Τραπεζούντας Αλέξιο Γ΄ Κομνηνό στην επιγραφή της προμετωπίδας του χειρογράφου του ψευδο-Καλλισθένη που είχε στην κατοχή του. Σ’ αυτήν, ο Αλέξιος δεν τον αποκαλεί μόνο «άριστο όλων των εστεμμένων» και «ανίκητο κοσμοκράτορα» αλλά ομολογεί ότι ο Αλέξανδρος του εμφύσησε την ίδια αυτή κινητήρια δύναμη που κατείχε και τον ίδιο το Μακεδόνα βασιλιά, σύμφωνα με τον Αρριανό: τον πόθο. Έτσι, βυζαντινοί αυτοκράτορες παρουσιάζονται να συνδιαλέγονται άμεσα μαζί του, να του απευθύνονται σε δεύτερο ενικό πρόσωπο ως συνομιλητές του, γεφυρώνοντας νοητά αιώνες με το πρότυπό τους και εκφράζοντας μια αξιοσημείωτη οικειότητα, όπως ακριβώς ο Αλέξιος Γ΄ ή ο Θεόδωρος Β΄ Λάσκαρης. Αλλά και για τον Βασίλειο Α΄ Μακεδόνα, αυτή η επιμονή του άμεσου οικογενειακού και αυλικού περιβάλλοντός του να τον συνδέσουν γενεαλογικά αλλά και αλληγορικά –με το κιβωτίδιο του Darmstadt, όπως προτείνω –με τον Αλέξανδρο φανερώνει μια πολύ πιθανή αντίστοιχη προσωπική πρόσληψη του αρχαίου βασιλιά εκ μέρους του. Όσο για τον Μανουήλ Α΄ Κομνηνό, σύμφωνα με όλες τις ενδείξεις, αυτός όχι μόνο απολάμβανε να τον παραλληλίζουν με τον Αλέξανδρο, αλλά και τον ακολουθούσε στην πράξη, μιμούμενος τις αρετές του και αντιγράφοντας τις ενέργειές του, όπως τη διάθεση του Αλέξανδρου πρώτος αυτός να δίνει το παράδειγμα στον στρατό του. Έχουμε βάσιμες ενδείξεις για να ισχυριστούμε τον ίδιο «αλεξάνδρειο ζήλο» και για τον πατέρα του Μανουήλ, Ιωάννη Β΄ Κομνηνό, αν όχι και για τον παππού του, Αλέξιο Α΄.
Γενικότερα, από τις επιστολές, τους εγκωμιαστικούς λόγους και άλλα έργα προκύπτουν ορισμένες αρετές και χαρακτηρισμοί, που αποδίδονται στον Αλέξανδρο, σχετικοί τόσο με την πολεμική του υπόσταση, όσο και με το χαρακτήρα, το ήθος του, τη θέση του στον αρχαίο και μεσαιωνικό ελληνικό κόσμο, καθώς και τη μυθική του διάσταση….»
ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ
Ο Δημήτρης Κουγιουμτζόγλου γεννήθηκε το 1974 στην Καβάλα. Σπούδασε στο τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Α.Π.Θ., με ειδίκευση σε προπτυχιακό και μεταπτυχιακό επίπεδο στην αρχαιολογία και με ενεργό συμμετοχή σε ανασκαφές στη Βόρεια Ελλάδα ως ασκούμενος φοιτητής και ως συμβασιούχος αρχαιολόγος. Διορίστηκε με τις εξετάσεις του Α.Σ.Ε.Π. στη Μέση Εκπαίδευση ως καθηγητής φιλόλογος. Κατά τη διάρκεια της πενταετούς απόσπασής του στη Μόσχα, δίδαξε ελληνική γλώσσα και πολιτισμό στα πανεπιστήμια Λομονόσοφ και Διεθνών Σχέσεων, στο Κέντρο Ελληνικού Πολιτισμού και στον Ελληνικό Σύλλογο Μόσχας, δίνοντας παράλληλα σειρά ανοιχτών στο κοινό διαλέξεων για την ιστορία και τον πολιτισμό της Ελλάδας, με έμφαση στη Μακεδονία. Έχει συμμετάσχει με ανακοινώσεις του σε συνέδρια, σεμινάρια και ημερίδες αρχαιολογικού, ιστορικού και εκπαιδευτικού χαρακτήρα και έχει δημοσιεύσει άρθρα και μελέτες ιστορικού, αρχαιολογικού και εκπαιδευτικού περιεχομένου σε πρακτικά, σε εκπαιδευτικούς ιστότοπους, σε εφημερίδες και περιοδικά (Νέος Ερμής ο Λόγιος, Άρδην, Νέο Υπόστεγο κ.α.). Είναι διπλωματούχος ξεναγός της Σχολής Ξεναγών Θεσσαλονίκης. Καρποί της υπερδεκαετούς μελέτης του πάνω στη μεταθανάτια μνήμη και πρόσληψη του Μεγάλου Αλεξάνδρου αποτελούν μια σειρά από άρθρα και εισηγήσεις, το βιβλίο «Ο Μέγας Αλέξανδρος του Ελληνισμού: Αρχαιότητα, Βυζάντιο, Νεότερη και Σύγχρονη Ελλάδα» (εκδ. Σαΐτα, 2016) και το νέο του βιβλίο «Ο Βυζαντινός Μέγας Αλέξανδρος» (Εναλλακτικές Εκδόσεις, Αθήνα, Απρίλης 2024).
