Ο ελληνιστικός κόσμος, οι Ρωμαίοι και η γένεση του Χριστιανισμού

553

Νίκη της Σαμοθράκης, τέλη 3ου αρχές 2ου αιώνα

του Γιώργου Καραμπελιά

Το τρίτο σεμινάριο του Γ. Καραμπελιά με θέμα: Ο ελληνιστικός κόσμος η γένεση του Χριστιανισμού και του Βυζαντίου θα πραγματοποιηθεί την Τρίτη 4 Μαρτίου 2025 στις 19.00, για δηλώσεις συμμετοχής στείλτε το μήνυμα σας στο perardin@gmail.com ή καλέστε στα 2103826319 & 6973183842.

Ο Φίλιππος της Μακεδονίας, και κυρίως ο γιος του Αλέξανδρος, θα είναι εκείνοι που θα επιτύχουν την ενοποίηση της Ελλάδας, εγκαινιάζοντας ταυτόχρονα αυτό που αποκαλούμε Οικουμενικό Ελληνισμό, ο οποίος εκφράζεται κατ’ εξοχήν μέσα από τον πολιτισμό, τη γλώσσα, εξαιτίας της επέκτασής του σε έναν μεγάλο γεωγραφικό χώρο, όπου δεν υπήρχε εθνοτική ενότητα όπως υπήρχε στην Αρχαία Ελλάδα. Γι’ αυτό και αργότερα, όταν αναμείχθηκαν οι πληθυσμοί, το «όμαιμον» εξασθένησε και έπαψε να αποτελεί αποφασιστικό κριτήριο όπως στο παρελθόν.

Είχαμε μπει σε μια νέα ιστορική περίοδο του αρχαίου κόσμου, εκείνη της συγκρότησης οικουμενικών κρατών, που στηρίζονταν στην επέκταση του εμπορίου και των επικοινωνιών. Και οι Έλληνες πρωτοπορούσαν στον ανταγωνισμό για τη συγκρότηση μιας οικουμενικής αυτοκρατορίας, απέναντι στους Καρχηδονίους και τους Ρωμαίους. Διέθεταν ανώτερη παραγωγική και εμπορική οργάνωση, ισχυρότερο στρατό και, πάνω απ’ όλα, τον πολιτισμό τους.

Όταν ο Αλέξανδρος κατέλαβε την Ανατολή, ο ελληνικός πολιτισμός, με αιχμή του την ελληνική γλώσσα, κυριάρχησε σε τέτοιο βαθμό, ώστε, πολύ σύντομα, τα διανοούμενα στρώματα και οι άρχουσες τάξεις της Εγγύς Ανατολής όχι απλώς τον ενστερνίστηκαν αλλά μεταβλήθηκαν σε οιονεί, ή ακόμα και κυριολεκτικά, Έλληνες. Στη Μικρά Ασία, τη Συρία, την Παλαιστίνη, την Αίγυπτο, τη Μεσοποταμία, μέχρι και τα σύνορα της Ινδίας, θα δημιουργηθούν εκατοντάδες ελληνικές πόλεις και θα περάσουμε σε μια νέα περίοδο του ελληνικού πολιτισμού, την ελληνιστική,όπου πλέον η ελληνική ταυτότητα, από φυλετική και πολεοκρατική, τείνει να μεταβληθεί σε οικουμενική· περίοδος που θα διαρκέσει σχεδόν χίλια τετρακόσια χρόνια, από τον Μέγα Αλέξανδρο έως τον Βασίλειο τον Βουλγαροκτόνο και τους Κομνηνούς.

  Η κατάληψη αυτού του νέου οικουμενικού ελληνιστικού κόσμου από τους Ρωμαίους, επί αρκετούς αιώνες, δεν μετέβαλε ουσιαστικά την υφή της ελληνικής οικουμενικότητας. Παρά τη ρωμαϊκή κυριαρχία, η ελληνική πολιτισμική ταυτότητα όχι μόνο θα συνεχίσει να κυριαρχεί στην Ανατολή, αλλά ο ελληνικός πολιτισμός και η ελληνική  γλώσσα θα επεκταθούν και προς τη Δύση· στη Ρώμη, τη Γαλατία, την Ισπανία, τη Βρετανία, η ελληνομάθεια θα αποτελεί κριτήριο ανώτερου πολιτισμού.

Η ρωμαϊκή στρατιωτική επικράτηση οφείλεται σε πολλούς παράγοντες. Κατ’ αρχάς, στην ιστορική «τύχη» –ο Μέγας Αλέξανδρος πέθανε τη στιγμή που ήταν έτοιμος να στραφεί προς τα δυτικά– αλλά και σε γεωστρατηγικούς λόγους: η Ρώμη βρισκόταν στο κέντρο μιας χερσονήσου μεγαλύτερης από την ελληνική, με ανάγλυφο πολύ πιο ομαλό. Επί πλέον, κατείχε στη Μεσόγειο μια στρατηγική γεωπολιτική θέση, στο κέντρο, μεταξύ Ανατολικής και Δυτικής Μεσογείου.

Κυρίως όμως οφείλεται στη διαφορετική φύση του ρωμαϊκού κράτους και της ρωμαϊκής επέκτασης. Η Ρώμη, για αρκετούς αιώνες, θα ασχολείται με τη σταδιακή κατάκτηση ολόκληρης της Ιταλίας, κατά τη διάρκεια της οποίας θα αναπτύξει όχι μόνο μια απαράμιλλη στρατιωτική μηχανή αλλά ένα συνεκτικό κρατικό σύστημα και ένα καταπληκτικό δίκτυο συγκοινωνιών.

Σεμινάριο ιστορίας Γ. Καραμπελιά: 10 μαθήματα ελληνικής ιστορίας (Σήμερα στις 19.00 το 3ο σεμινάριο – Οι δηλώσεις συμμετοχής συνεχίζονται)

Έτσι, είχε τη δυνατότητα να ενσωματώνει οργανικά τις νέες κτήσεις στο ρωμαϊκό κράτος και το ίδιο θα συμβεί και με τις υπόλοιπες ρωμαϊκές κατακτήσεις, που θα συνεχίζονται επί αιώνες, σε αντίθεση με την αστραπιαία κατάκτηση της Ασίας από τον Μέγα Αλέξανδρο, η οποία δεν επέτρεψε τη διαμόρφωση και συγκρότηση νέων σταθερών κρατικών δομών. Άλλωστε οι διάδοχοι του Αλεξάνδρου θα επιδίδονται επί σχεδόν τριακόσια χρόνια σε ανελέητους πολέμους μεταξύ τους και αυτή η ενδημική διαίρεση, των Ελλήνων επέτρεψε στους Ρωμαίους να τους αντιμετωπίσουν διαδοχικά, και συχνά προσεταιριζόμενοι τους μεν εναντίον των δε (Αχαϊκή Συμπολιτεία, Αιτωλική, Ρόδιοι κ.λπ.).

Οι Έλληνες υποτάχθηκαν έτσι στους Ρωμαίους: μετά τις ήττες τους στην Πύδνα (168 π.X.), την Κόρινθο (146 π.Χ.) κ.λπ., κατελήφθη η Ελλάδα και εν συνεχεία ολοκληρώθηκε η κατάληψη των ελληνιστικών βασιλείων με την υποταγή της Αιγύπτου, της Μικράς Ασίας, της Συρίας κ.ά. Δηλαδή, κατελήφθη από τους Ρωμαίους ολόκληρη η ανατολική Μεσόγειος, που ήταν ελληνική και οπωσδήποτε ελληνόγλωσση.

Ωστόσο το ελληνικό έθνος, παρέμενε μια πολιτιστική υπερδύναμη. Οι Ρωμαίοι, κατώτεροι πολιτιστικά, υποχρεώθηκαν να εξελληνιστούν σε μεγάλη έκταση και ταυτόχρονα να εξελληνίσουν και τους λαούς που κατακτούσαν, ιδιαίτερα στη Δύση.

Όσο για την Ανατολή, που ήδη «ελληνοκρατείτο», η ρωμαϊκή σταθερότητα προσέφερε το πλαίσιο για τη συνέχιση της ελληνικής πολιτιστικής κυριαρχίας, που, χωρίς τις ρωμαϊκές λεγεώνες, θα είχε υποκύψει ίσως κάτω από τις επιθέσεις των «βαρβάρων». Κατά συνέπεια, όπως επισημαίνει και ο Διονύσιος Ζακυθηνός^[1], η ρωμαϊκή Αυτοκρατορία ήταν στην πραγματικότητα μια διπλή αυτοκρατορία, κατά το πρότυπο της αυστροουγγρικής, μια ελληνο-ρωμαϊκή αυτοκρατορία. Μόνο που οι ρόλοι ήταν μοιρασμένοι. Οι Ρωμαίοι κατείχαν την πολιτική και στρατιωτική εξουσία και οι Έλληνες την πολιτισμική και πνευματική.

Αυτός ο καταμερισμός, όμως, όχι απλώς δεν ήρε τον ανταγωνισμό μεταξύ Ελλήνων και Λατίνων αλλά τον αναπαρήγε. Διότι οι Ρωμαίοι κρατούσαν ζηλότυπα την πολιτική εξουσία στα χέρια τους και δεν επέτρεπαν την πρόσβαση των Ελλήνων σε αυτή – γι’ αυτό και δεν υπήρξε κανένας αυτοκράτορας ελληνικής καταγωγής, παρότι υπήρξαν και Σύροι και Ισπανοί και Ιλλυριοί και Άραβες κ.ά. Παράλληλα, οι Έλληνες, διατηρώντας την πολιτιστική ηγεμονία, αρνούνταν να ταυτιστούν με τους Ρωμαίους, σε αντίθεση με όλους τους υπόλοιπους κατακτημένους λαούς που διεκδικούσαν τη ρωμαϊκότητα. Έτσι, για πέντε ολόκληρους αιώνες, θα συνεχίσουν να διεκδικούν την ελληνική τους ταυτότητα και την ιδιαιτερότητά τους έναντι των Ρωμαίων.

Στα ελληνιστικά χρόνια ο Αλέξανδρος θα αρχίσει ήδη να λατρεύεται σα θεός και το ίδιο θα συμβεί με τους Πτολεμαίους στην Αίγυπτο. Στα πλαίσια μάλιστα του οικουμενικού, ρωμαϊκού ή ρωμαιοελληνικού κράτους θα εμφανιστούν και νέες οικουμενικές θρησκείες.  Ο Μίθρα, ιρανικής προέλευσης, υπήρξε ο αγαπημένος θεός των Ρωμαίων λεγεωνάριων, απέκτησε πιστούς σε όλες τις πόλεις της Αυτοκρατορίας και λίγο έλειψε να μεταβληθεί σε επίσημο θεό επί Διοκλητιανού. Ο Μάνι (που μαρτύρησε το 276 μ.Χ.), είχε σαφή συνείδηση της οικουμενικότητας του κηρύγματός του. «Οι προηγούμενες θρησκείες» –κήρυσσε– «δεν υπήρξαν παρά μονάχα σε μία χώρα και σε μία γλώσσα. Η δική μου θρησκεία, αντιθέτως, είναι εκείνη που θα διαδοθεί σε όλες τις χώρες και σε όλες τις γλώσσες». Έτσι, το δόγμα του –ο μανιχαϊσμός– θα εξαπλωθεί, με απίστευτη ταχύτητα, στην Άπω Δύση –ο ίδιος ο άγιος Αυγουστίνος υπήρξε μανιχαϊστής– και στην Άπω Ανατολή, όπου θα καταστεί η θρησκεία των Τούρκων Ουιγούρων.

Ο χριστιανισμός όμως θα συνδεθεί προνομιακά με την ελληνική οικουμενικότητα και το υψηλότερο πολιτιστικό επίπεδο των Ελλήνων. Σε ανταγωνισμό αλλά και σε απόλυτη  συνάφεια με την ελληνική φιλοσοφία του Πλάτωνα και του Πλωτίνου, ο χριστιανισμός θα πραγματοποιήσει τη μεγάλη σύνθεση ανάμεσα στην ελληνική φιλοσοφία και τον εβραϊκό μονοθεϊσμό, προτείνοντας το τρισυπόστατο του Θεού και την έννοια της αγάπης ως κεντρικού συστατικού στοιχείου της νέας θρησκείας. Άλλωστε τα Ευαγγέλια θα γραφτούν στα ελληνικά καθώς και οι Επιστολές του αποστόλου Παύλου ενώ στην Αλεξάνδρεια με τον Ωριγένη θα γεννηθεί η χριστιανική θεολογία. Και το επιστέγασμα  αυτής της υπεροχής ήταν η αναγνώριση του χριστιανισμού από την ίδια την  αυτοκρατορική εξουσία με τον Μεγάλο Κωνσταντίνο και τη γέννηση του ορθόδοξου Βυζαντίου.

---

^[1] Διονυσίου Ζακυθηνού, «Ο Ελληνισμός άνευ πρωτογενούς εξουσίας – Δύο Ιστορικά παράλληλα: Ρωμαιοκρατία και Τουρκοκρατία», Μεταβυζαντινά και Νέα Ελληνικά, Δωδώνη Αθήνα 1978.

Ενισχύστε την προσπάθειά μας κάνοντας μια δωρεά στο Άρδην πατώντας ΕΔΩ.

Γνωρίστε τα βιβλία των Εναλλακτικών Εκδόσεων

Ακολουθήστε το Άρδην στο Facebook

Ακολουθήστε το Άρδην στο twitter

Εγγραφείτε στο κανάλι του Άρδην στο Youtube