Όταν η πολιτική φιλοσοφία συναντά τη διεθνή πολιτική
Εκδόσεις ΕΥΡΑΣΙΑ, Αθήνα, Φεβρουάριος 2023
του Σπύρου Κουτρούλη
Το έργο του Παναγιώτη Κονδύλη εξακολουθεί να εμπνέει σημαντικές στοχαστικές προσπάθειες. Το δοκίμιο του Γ. Ευαγγελόπουλου που υπενθυμίζει τη διανοητική σχέση Κονδύλη και Α. Λαυραντώνη αποκτά μια ιδιαίτερη επικαιρότητα μετά τον πρόσφατο θάνατο του τελευταίου.
Ο Γ. Ευαγγελόπουλος, αναπληρωτής καθηγητής στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, μας έχει δώσει σημαντικά κείμενα για τον Κ. Καστοριάδη και τον Π. Κονδύλη. Στο ανά χείρας βιβλίο εξετάζει πρώτα την διαμορφωτική σχέση του Π. Κονδύλη με τον Α. Λαυραντώνη και στο δεύτερο δοκίμιο τις διαστάσεις και την απήχηση της σκέψης του Αλέξανδρου Κοζέβ.
Από δοκίμια που δημοσιεύθηκαν σε σύντομο διάστημα μετά τον θάνατο του Π. Κονδύλη στο περιοδικό «Σημειώσεις» των βασικών συντελεστών του και φίλων του, όπως του Μ. Μαρκίδη και του Λαυραντώνη, στα οποία αναφέρεται εκτενώς ο συγγραφέας, γνωρίσαμε την ιδιαίτερη φιλική και πνευματική σχέση ανάμεσα στον τελευταίο και τον Κονδύλη.
Νομικός, προερχόμενος από την ομάδα Στίνα, από την οποία είχε αποχωρήσει, ο Λαυραντώνης ήδη από την δεκαετία του ’60 είχε διατυπώσει μια ριζοσπαστική κριτική του μαρξισμού ως θεωρία, αλλά και ως πρακτική εφαρμογή. Ουσιαστικά κατέληγε σε μια διάγνωση που δεν είναι διαφορετική από αυτή του Θουκυδίδη, δηλαδή ότι η ανθρώπινη φύση δεν αλλοιώνεται ούτε με το πέρασμα του χρόνου, ούτε από την εκπαίδευση από ορισμένα χαρακτηριστικά που είναι η ορμή για αυτοσυντήρηση και κυριαρχία.
Η συζήτηση ανάμεσα στον Κονδύλη και τον Λαυραντώνη θα περιλάβει τις διάφορες μετά τον Τρότσκι ερμηνείες από την οποία θα προκύψει η μετάφραση του έργου του J. Burham «Η επανάσταση των διευθυντών», από τις εκδόσεις Κάλβος. Παρότι ο Λαυραντώνης δεν γνώριζε άλλες γλώσσες, συμμετείχε σε βάθος σε όλες τις κριτικές συζητήσεις που είχαν διεξαχθεί μέσα στην αριστερά, κυρίως στην αριστερά που προερχόταν από τον τροτσκισμό.
Ο Γ. Ευαγγελόπουλος γράφει: «Παρά ταύτα, αυτό που ο Κονδύλης, κατά κύριο λόγο, αναγνωρίζει στον Λαυραντώνη είναι η ικανότητά του να σκέπτεται αυτόνομα και να εντοπίζει αμέσως το καίριο, το ουσιώδες ερώτημα ή πολιτικό διακύβευμα» (σελ. 28). Γνωρίζουμε ότι υπάρχει ένας αριθμός επιστολών ανάμεσα στον Κονδύλη και τον Λαυραντώνη από τις οποίες μόνο μία και όχι ολόκληρη δημοσίευσε ο τελευταίος στο άρθρο του στις «Σημειώσεις». Όμως το άρθρο αυτό και όπως και παλαιότερο που είχε δημοσιεύσει τη δεκαετία του ’60, περιλαμβάνουν το σύνολο της κοσμοθεώρησής του. Ορθά ο συγγραφέας υπογραμμίζει τη σκέψη του Μ. Μαρκίδη πως «δεν υπάρχει επιχείρημα μέσα στο Ισχύς και Απόφαση «που να μην κατοικεί στον πυρήνα του ο διάλογος με τον Αντώνη Λαυραντώνη» (σελ.31). Ίσως να μην είναι υπερβολή ότι η σχέση μεταξύ Λαυραντώνη και Κονδύλη δεν ήταν πολύ διαφορετική από αυτή μεταξύ Σωκράτη και Πλάτωνα.
Η θεωρία της Απόφασης που περιέχεται στο βασικό έργο του Κονδύλη «Ισχύς και Απόφαση» οδήγησε στη σύγχυση με τις απόψεις του Κ. Σμιτ. Αλλά, απαντά ο συγγραφέας: «Το ότι η απόφαση στον Κονδύλη δεν πρέπει να κατανοηθεί με την τρέχουσα σημασία της – οπότε και η «περιγραφική θεωρία της απόφασης» του Κονδύλη δεν πρέπει να συγχέεται με τη «στρατευμένη θεωρία της απόφασης» (την οποία πρεσβεύουν τόσο ο Καρλ Σμιτ όσο και υπαρξιστές φιλόσοφοι και θεολόγοι)- προκύπτει και από το ποια είναι τα υποκείμενα τα οποία μπορούν να «προβούν» σε μια απόφαση. Έτσι, εκτός από το άτομο, σε αποφάσεις μπορούν να «προβούν» ολόκληρες ομάδες, συλλογικές δηλαδή οντότητες, ακόμη και το ανθρώπινο γένος στο σύνολό του» (σελ.36).
Βεβαίως ο Γ. Ευαγγελόπουλος συζητά με άλλες κριτικές ερμηνείες του Π. Κονδύλη, όπως αυτή του Θ. Σαμαρτζή και τη με περισσότερο κριτική διάθεση του Φ. Βασιλογιάννη. Ένα σημαντικό πλεονέκτημα του βιβλίου είναι το ιδιαίτερο πυκνό κείμενο που πετυχαίνει να αναμετρηθεί με το σύνολο του έργου του Κονδύλη και των διαφόρων ερμηνειών του.
Το δεύτερο κεφάλαιο αναφέρεται στον Αλέξανδρο Κοζέβ. Ρώσος της διασποράς, έξοχος γνώστης του Χέγκελ, κατά τη διάρκεια του μεσοπολέμου, στα μαθήματα που έκανε, έμαθε την εγελιανή φιλοσοφία στον ανθό της γαλλικής σκέψης, στον Σαρτρ, τον Αρόν και πολλούς άλλους. Μεταπολεμικά υπήρξε ανώτατο στέλεχος του γαλλικού υπουργείου Εξωτερικών, που έπαιξε βασικό ρόλο στη συγκρότηση της ΕΟΚ. Ενδιαφέρον είναι ότι διατύπωσε το σχέδιο μιας λατινικής αυτοκρατορίας με κέντρο την Ιταλία, τη Γαλλία και την Ισπανία, ενώ διατηρούσε αλληλογραφία με τον Κ. Σμίτ, που τον θεωρούσε ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον πνεύμα, παρά την περιστασιακή του συνεργασία με τους ναζί. Από τις εκδόσεις «Γνώση» κυκλοφόρησε σε μετάφραση Κονδύλη ο διάλογος του Λέο Στράους και του Αλέξανδρου Κοζέβ για το έργο του Ξενοφώντα «Περί Τυραννίας-Ιέρων ή Τυραννικός». Παρότι μεταθανάτια κατηγορήθηκε ως πράκτορας του Στάλιν, η ερμηνεία του τέλους της χεγκελιανού τέλους της ιστορίας επηρέασε βαθύτατα τις παρόμοιες απόψεις του Φουκουγιάμα για το τέλος της ιστορίας με την κατάρρευση των ανατολικών καθεστώτων.
Το έργο του Γ. Ευαγγελόπουλου αποδεικνύει ότι το έργο του Π. Κονδύλη μπορεί να είναι αιτία να γραφτούν σημαντικά θεωρητικά κείμενα που ενδιαφέρουν όχι μόνο τον χώρο της διανόησης, αλλά και τον καθένα που ενδιαφέρεται να ενημερωθεί έγκυρα για την εξέλιξη του ελληνικού και ευρωπαϊκού στοχασμού.
