της Αλεξάνδρας Μπρουντζάκη από το Ποντίκι
Ωμή βία, μαχαιρώματα, σκληρό bullying στο προαύλιο του σχολείου, στις γειτονιές και στους δρόμους. Παρέες ανηλίκων τα τελευταία χρόνια οργανώνονται σε βίαιες συμμορίες που δεν διστάζουν να χτυπήσουν, να κλέψουν, ακόμα και να τραυματίσουν άλλους ανήλικους. Το TikTok έχει γεμίσει με βίντεο όπου ανήλικοι «φλεξάρουν» (σ.σ.: μοστράρω, επιδεικνύω) τα μαχαίρια και τις βιαιοπραγίες τους κάνοντάς μας να… νοσταλγούμε τις μέρες που οι έφηβοι απλώς χτυπούσαν κουδούνια και έριχναν γλάστρες στις γειτονιές – κι όμως, ήταν πριν από μερικά χρόνια.
Οι λόγοι για τους οποίους οι ανήλικοι μαζεύονται και «πλακώνονται» ξεπερνούν πλέον τα στερεότυπα που είχαμε μέχρι τώρα. Παλαιότερα κανένας δεν θα χτυπούσε κάποιον που περπατά μόνος του στον δρόμο, ακόμα κι αν μιλάμε για οπαδικές «διαφορές». Φαίνεται σαν να σταματά απότομα η παιδική ηλικία και πολλά παιδιά από την προ-εφηβεία τους εντάσσονται ήδη σε αυτές τις «αυτοσχέδιες συμμορίες ανηλίκων» όπου διαγωνίζονται για το ποιος είναι ο πιο μάγκας και βιαιοπραγούν απλώς «για τη φάση»…
Πώς όμως συνετίζεις έναν ανήλικο που παρανομεί και ποια είναι τα μέτρα που πρέπει να πάρει η κοινωνία; Για το φαινόμενο μιλούν στο «Ποντίκι» οι Εύα Στάμου, δρ Ψυχολογίας, ο Αριστοτέλης Παπαευαγγελίου, δικηγόρος, και ο Γιώργος Ρακκάς, δρ Κοινωνιολογίας – πολιτικός αναλυτής.
Εύα Στάμου: Βασική αιτία, η αποτυχία της οικογένειας
– Θεωρείτε πως η οικονομική κρίση και η γενικότερη αστάθεια των τελευταίων χρόνων έχουν επηρεάσει τη μορφή και την ένταση της σύγχρονης παραβατικότητας των ανηλίκων, δεδομένων των επιπτώσεών τους στη λειτουργία της οικογένειας και του κοινωνικού ιστού;
Η νεανική παραβατικότητα είναι – εκτός ελάχιστων εξαιρέσεων – ένα φαινόμενο παροδικό, που υποχωρεί λίγο πριν από την ενηλικίωση. Είναι ακριβώς κατά τη διάρκεια της εφηβείας που η παραβίαση των κανόνων και η κόντρα με τους γονείς, τους καθηγητές αλλά και τις αρχές ασκεί στους νέους μια ιδιαίτερη γοητεία, ευτυχώς σύντομης διάρκειας.
Παρότι συχνά οι αιτίες του φαινομένου αποδίδονται στην ανασφάλεια που προκάλεσε η οικονομική κρίση και στην καταπίεση που βίωσαν οι έφηβοι κατά τη διάρκεια της πανδημίας, θεωρώ ότι αυτές οι συνθήκες απλώς επέτρεψαν να εκδηλωθεί εντονότερα μια κατάσταση που προϋπήρχε. Κατά τη γνώμη μου, η βασική αιτία που οι ανήλικοι ωραιοποιούν τη βία είναι η αποτυχία της οικογένειας να τους βοηθήσει να ολοκληρώσουν τη διαδικασία της κοινωνικοποίησης. Όταν η καθοδήγηση και η συστηματική επιτήρηση των κηδεμόνων απουσιάζει, παρατηρούνται συχνότερα τέτοια φαινόμενα.
Μην ξεχνάμε ότι είμαστε όλοι μέρος μιας κουλτούρας που προετοιμάζει τα νεαρά κορίτσια και αγόρια για ένα συγκεκριμένο αξιακό σύστημα, το οποίο δείχνει ανοχή στην παραβίαση των κανόνων καθώς και στη βίαιη επιβολή ως μέσο για την επίτευξη του τελικού στόχου: την απόκτηση εξουσίας και εύκολου χρήματος. Επίσης, το χαμηλό επίπεδο της Παιδείας και το γεγονός ότι όλο και λιγότερα παιδιά παγκοσμίως έχουν πρόσβαση σε καλή εκπαίδευση, παίζει καθοριστικό ρόλο στην αύξηση της νεανικής παραβατικότητας, καθώς ελάχιστοι έχουν πλέον την ικανότητα να χρησιμοποιήσουν τον λόγο αποτελεσματικά ώστε να διεκδικήσουν τα δικαιώματά τους.
Ζούμε στην εποχή της εικόνας και του διαδικτύου, όπου την πρωτοκαθεδρία δεν έχει ο λόγος, αλλά η σωματοποιημένη εμπειρία. Δεν θα πρέπει λοιπόν να μας φαίνεται παράξενο που αρκετοί έφηβοι επηρεάζονται τόσο εύκολα από τη ρητορική της βίας και αποφασίζουν να χρησιμοποιήσουν το σώμα τους ως μέσο επιβολής των απόψεών τους και επίτευξης των στόχων τους.
– Παρατηρούμε ότι οι επιθέσεις των νέων οργανώνονται σε ομάδες. Θα μπορούσε να πει κανείς πως «συμμοριοποιούνται». Παλαιότερα κοινός παρονομαστής αυτής της συνύπαρξης μπορεί να ήταν η ομάδα, η περιοχή, η φυλή. Τώρα ο συνδετικός κρίκος ανάμεσα στους συμμετέχοντες δεν είναι σαφής. Τι ενώνει όλα αυτά τα παιδιά;
Μέχρι πρόσφατα οι ειδικοί της ψυχικής υγείας και οι κοινωνιολόγοι επικεντρώνονταν στην έρευνα της συμπεριφοράς παιδιών της εργατικής τάξης που προέρχονταν από διαζευγμένους γονείς ή μονογονεϊκές οικογένειες. Στις μέρες μας όμως η εικόνα έχει σε μεγάλο βαθμό αλλάξει, καθώς περιστατικά νεανικής παραβατικότητας παρουσιάζονται σε όλες τις κοινωνικές τάξεις και σε κάθε γειτονιά της πόλης, άσχετα από τη σύνθεση των οικογενειών, τη φοίτηση σε δημόσιο ή ιδιωτικό σχολείο ή το βιοτικό επίπεδο.
Κατά τη γνώμη μου, αυτή η απουσία κοινωνικών και γεωγραφικών ορίων οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στην υιοθέτηση μιας κοινής κουλτούρας και ενός κοινού τρόπου ψυχαγωγίας ανάμεσα στους ανηλίκους. Μπορεί στο παρελθόν τα πρότυπα και οι συνήθειες που επικρατούσαν σε κάθε κοινωνική ομάδα να διέφεραν μεταξύ τους, αλλά σήμερα λόγω της μεγάλης εξάπλωσης των Μέσων Κοινωνικής Δικτύωσης αλλά και της δύναμης της βιομηχανίας της μόδας και της βιομηχανίας της μουσικής, είναι κοινά. Στην εποχή μας τα μέρη στα οποία συναντιούνται οι έφηβοι – καφέ, κλαμπ, πλατείες, εμπορικά κέντρα –, ο τρόπος με τον οποίο ντύνονται, η τραπ μουσική που ακούνε, οι διάσημοι – αθλητές, ηθοποιοί, influencers – που παρακολουθούν και αντιγράφουν, είναι οι ίδιοι, σε όποια πόλη ή συνοικία και αν μένουν, σε όποιο σχολείο και αν φοιτούν.
Αυτή η επιβεβλημένη ομοιομορφία στα γούστα και την εξωτερική εμφάνιση οδηγεί μοιραία και στην υιοθέτηση κοινών αντιλήψεων, συμπεριφορών και επιδιώξεων, με αποτέλεσμα να βλέπουμε πλέον παρέες ή «συμμορίες» παιδιών με παρόμοια ρούχα και συμπεριφορά να δρουν σε περιοχές με εντελώς διαφορετική κοινωνικοοικονομική σύνθεση.
Γιώργος Ρακκάς: Μοναδικό όραμα, η χλιδή και η καλοπέραση
– Τα τελευταία χρόνια στα videogames και στις ταινίες που παρουσιάζουν βία, προστέθηκε η τραπ, η οποία είναι μακράν το δημοφιλέστερο είδος μουσικής ανάμεσα στους νέους. Όλοι αυτοί οι στίχοι που υμνούν τη βία, το ξύλο, τα όπλα, τα ναρκωτικά και τη μαστροπεία, πιστεύετε ότι έχουν αντίκτυπο στην κοινωνική ανάπτυξη των ανηλίκων και καθορίζουν εν πολλοίς τα πρότυπα τα οποία ακολουθούν;
Κατ’ αρχάς η τραπ προκαλεί έναν μιμητισμό. Δηλαδή όντως επωάζει την έξαρση της μικροπαραβατικότητας, των συμμοριών, των ναρκωτικών κ.λπ. επειδή ακριβώς τα επενδύει με μια αίγλη αντι-ηρωισμού.
Δεύτερον, η τραπ διαπαιδαγωγεί σε μια συγκεκριμένη οπτική για τον κόσμο. Εξοικειώνει τους ανήλικους σε πρακτικές αγελαίας βίας, και επίσης εδώ έχουμε να κάνουμε με έναν όντως σεξισμό, διότι οι γυναίκες προβάλλονται ως αντικείμενα. Κάτι όμως που δεν βρίσκει νομιμοποίηση σε μια λογική παραδοσιοκρατική, αλλά σε έναν ασύδοτο ατομικισμό, που λέει ότι «μόνος νόμος είναι ο εαυτός μου» και αυτό φτάνει μέχρι και την υποταγή των άλλων.
Μια φορά τραπ, όμως, πάντα τραπ. Υπάρχει ο κίνδυνος, όταν δομείς τη συμπεριφορά σου στη βάση αυτής της κουλτούρας – διότι ακριβώς μιλάμε για ανηλίκους –, μετά να αναπτύσσεις την τάση να βιώνεις εν γένει τα πράγματα με έναν τραπ τρόπο. Μεταφέρεται, δηλαδή, η συγκεκριμένη στάση ζωής και έξω από τα όρια της μόδας.
Τρίτον, αξίζει να σημειωθεί ότι η τραπ καταναλώνεται από το κοινό της σαν ένα εξεγερσιακό προϊόν. Και αυτό λέει πολλά για την έκπτωση των ιδεών και του πνεύματος των καιρών μας, ότι η μόνη μαζική έκφραση ανατρεπτικότητας παίρνει αυτήν την ολοκληρωτικά μηδενιστική μορφή. Και να φανταστείτε ότι κάποιοι από την Αριστερά μέχρι και σήμερα εφευρίσκουν στο λούμπεν και τους ποινικούς τη γοητεία μιας ακατέργαστης και πρωτόλειας ανταρσίας…
– Το γεγονός ότι μπορεί οι πράξεις τους να μην έχουν επιπτώσεις δύναται να δημιουργήσει μια γενιά ατόμων που αδιαφορούν απέναντι στον νόμο και στις κοινωνικές νόρμες; Σε σχέση με παλαιότερες γενιές που βίωσαν δραματικές καταστάσεις (πολέμους, εμφυλίους, φτώχεια, κοινωνικές διακρίσεις), οι σημερινοί νέοι πρέπει να θεωρούνται ευνοημένοι. Πώς εξηγείται λοιπόν η έξαρση της παραβατικότητας των παιδιών και των εφήβων σε συνθήκες ομαλότητας;
Υπάρχει ένας εκρηκτικός συνδυασμός ορισμένων ηθικών επιταγών που έχουν κυριαρχήσει και που παράγουν αυτό το βραχυκύκλωμα: καταρρίψαμε κάθε αυθεντία, θέσαμε στη θέση της έναν πειθαναγκασμό σε μια στρεβλή ελευθεριακότητα και μια εμμονή αυτοπραγμάτωσης, απορρίψαμε κάθε έννοια μόχθου και προσπάθειας λέγοντας ότι αποτελεί καταναγκασμό.
Δεν έχει μείνει τίποτε όρθιο, επομένως, να διαπαιδαγωγεί τους νέους σε μια προοπτική ευγενέστερων αξιών. Αντιθέτως, καλούνται να επινοήσουν τον εαυτό τους δίχως να υπάρχουν τα βασικά συστατικά υλικά, αυτά που σου δίνει ένας υψηλός πολιτισμός. Όταν απουσιάζουν όλα τα παραπάνω, τι απομένει; Το ένστικτο, μια αγελαία κατάσταση, ο νόμος του ισχυρού.
Συμβαίνει και κάτι άλλο. Το μοναδικό «ρεαλιστικό» όραμα που προβάλλεται είναι εκείνη της καταναλωτικής χλιδής και της καλοπέρασης. Όλα τα άλλα υποτίθεται ότι έχουν τελειώσει. Την ίδια στιγμή, όμως, επειδή οι καιροί της αμεριμνησίας έχουν παρέλθει και ζούμε σε μια περίοδο μόνιμης κρίσης, αυτό το όραμα αποδεικνύεται κάθε μέρα που περνάει όλο και πιο απατηλό.
Αυτό το στοιχείο, νομίζω, αποτρελαίνει τους νέους ανθρώπους, διότι τους καταδικάζει σε ένα αίσθημα μόνιμης αποστέρησης. Γι’ αυτό και η λεγόμενη αντισυστημικότητα που εκδηλώνουν στην πραγματικότητα δεν εκφράζει εναλλακτική. Λέει «θα διεκδικήσω εδώ και τώρα αυτό που μου αναλογεί», το οποίο όμως είναι το ίδιο το τρόπαιο του συστήματος που υποτίθεται ότι αμφισβητώ.
Αριστοτέλης Παπαευαγγελίου: Πρέπει να εκμοντερνιστεί η νομοθεσία
– Όταν ένας ανήλικος ή μια ομάδα ανηλίκων ασκήσει σωματική ή λεκτική βία σε άλλο ανήλικο, ποιες είναι οι νομικές συνέπειες;
Για να υπάρξουν νομικές συνέπειες πρέπει να ξεκαθαριστεί ότι, σύμφωνα με τον Ποινικό Κώδικα, αναφερόμαστε σε νέους μεταξύ δώδεκα και δεκαοκτώ ετών. Οι ανήλικοι που θα συλληφθούν για σωματική ή λεκτική βία υποβάλλονται σε αναμορφωτικά ή θεραπευτικά μέτρα ή περιορισμό σε ειδικό κατάστημα κράτησης νέων.
Στα αναμορφωτικά μέτρα υπάγονται η επίπληξη του ανηλίκου, η ανάθεση της υπεύθυνης επιμέλειάς του στους γονείς ή στους επιτρόπους του είτε και σε ανάδοχη οικογένεια, η συνδιαλλαγή μεταξύ δράστη και θύματος για έκφραση συγγνώμης και για εξώδικη διευθέτηση των συνεπειών της πράξης, η αποζημίωση του θύματος. Επιπλέον στα αναμορφωτικά μέτρα υπάγεται και η παρακολούθηση κοινωνικών και ψυχολογικών προγραμμάτων σε κρατικούς, δημοτικούς, κοινοτικούς ή ιδιωτικούς φορείς, η φοίτηση σε σχολές επαγγελματικής ή άλλης εκπαίδευσης ή κατάρτισης, η παρακολούθηση ειδικών προγραμμάτων κυκλοφοριακής αγωγής, η παροχή κοινωφελούς εργασίας.
Τέλος, η ανάθεση της επιμέλειας και επιτήρησης του ανηλίκου σε προστατευτικές εταιρείες ή σε επιμελητές ανηλίκων και η τοποθέτηση σε κατάλληλο κρατικό, δημοτικό, κοινοτικό ή ιδιωτικό ίδρυμα αγωγής.
Τα θεραπευτικά μέτρα διατάσσονται αν η κατάσταση του ανηλίκου απαιτεί ιδιαίτερη μεταχείριση, ιδίως αν αυτός πάσχει από ψυχική διαταραχή ή από οργανική νόσο ή βρίσκεται σε κατάσταση που του δημιουργεί σοβαρή σωματική δυσλειτουργία ή του έχει γίνει έξη η χρήση ηλεκτρονικών υπολογιστών, οινοπνευματωδών ποτών ή ναρκωτικών ουσιών και δεν μπορεί να την αποβάλλει με τις δικές του δυνάμεις ή εμφανίζει ουσιώδη καθυστέρηση στην πνευματική και ηθική του ανάπτυξη.
Περιορισμός σε ειδικό κατάστημα κράτησης νέων επιβάλλεται μόνο σε ανηλίκους που έχουν συμπληρώσει το δέκατο πέμπτο έτος της ηλικίας τους, εφόσον η πράξη τους, αν την τελούσε ενήλικος, θα ήταν κακούργημα και εμπεριέχει στοιχεία βίας ή στρέφεται κατά της ζωής ή της σωματικής ακεραιότητας.
– Οι νέοι δεν φοβούνται να προκαλέσουν επεισόδια μέρα μεσημέρι. Βγάζουν μαχαίρια, κλομπ, ρίχνουν ξύλο και, εάν συλληφθεί κανείς, στις περισσότερες περιπτώσεις περνάει μια νύχτα στο τμήμα και το επόμενο πρωί είναι ο ήρωας – αρχηγός της παρέας του. Θεωρείτε πως το υπάρχον νομικό πλαίσιο είναι επαρκές για να αντιμετωπίσει αυτό το γενικευμένο φαινόμενο βίας στα παιδιά και τους εφήβους ή πρέπει να ανανεωθεί η νομοθεσία λαμβάνοντας υπόψη τις ηλικιακές τους ιδιαιτερότητες;
Σύμφωνα με τον γνωστό Ιταλό ποινικολόγο Τσεζάρε Μπεκαρία στο έργο του «Περί εγκλημάτων και ποινών», η έννοια της ποινής πρέπει να έχει δύο αποτελέσματα: τον σωφρονισμό του δράστη και τον παραδειγματισμό της κοινωνίας.
Με το νέο νομικό πλαίσιο γίνεται προσπάθεια να ενταχθούν πιο πολλά αδικήματα στις προϋποθέσεις της κράτησης των ανήλικων άνω των 15 ετών στα ειδικά καταστήματα νέων. Πιο συγκεκριμένα, διευρύνει το νομοθετικό πλαίσιο και αναφέρει εν γένει τα κακουργήματα ως προϋπόθεση. Παραδείγματος χάριν, πλέον θα υπάρχει δυνατότητα κράτησης του ανηλίκου και σε εγκλήματα όπως η σκοπούμενη σωματική βλάβη. Με αυτό τον τρόπο νομοθετικά ο ανήλικος άνω των 15 σε ορισμένα εγκλήματα, όπως αυτό της σκοπούμενης βίας, αντιμετωπίζεται ως ενήλικος δράστης.
Εάν και η αυστηροποίηση των ποινών σίγουρα δίνει πρόσφορο έδαφος στον παραδειγματισμό άλλων ανηλίκων βλέποντας ως πιο βαρύνουσας σημασίας τις συνέπειες των πράξεών τους, πρέπει η νομοθεσία να εκμοντερνιστεί με την εισαγωγή επιπλέον ψυχολογικών και εκπαιδευτικών δομών.
Σίγουρα οι προσπάθειες και ενέργειες στο νομικό πλαίσιο είναι εμφανείς προς την εκσυγχρόνιση της ποινικής αντιμετώπισης των ανηλίκων. Βέβαια χρήσιμο θα είναι να αυξηθούν διάφορα προγράμματα ενημέρωσης κοινωνικού ενδιαφέροντος με σκοπό όλες οι βαθμίδες στα συστήματα πρόληψης της νεανικής παραβατικότητας να έχουν το μέγιστο δυνατό αποτέλεσμα.
Τον Φεβρουάριο του 2024 συστήθηκε με απόφαση του πρωθυπουργού η επιστημονική επιτροπή για την Εθνική Στρατηγική για την Πρόληψη και Αντιμετώπιση της Βίας και της Παραβατικότητας Ανηλίκων, δείγμα πως υπάρχει αναταραχή στην παραβατικότητα των ανηλίκων αλλά και ανάγκη στη δημιουργία και άλλων τρόπων εκπαίδευσης, πρόληψης και ενημέρωσης προς αποφυγή της αύξησης τέτοιων περιστατικών.
