Αρχική » Χολέρα: “Εις το όνομα του πατρός”

Χολέρα: “Εις το όνομα του πατρός”

από Παναγιώτης Χούπας

Απόσπασμα από το βιβλίο του Παναγιώτη Χούπα, Αόρατοι εχθροί: Λοιμώξεις, επιδημίες & πανδημίες. Η μεγάλη ιστορία τους, μέσα από μικρές ιστορίες, που κυκλοφορεί από τις Εναλλακτικές Εκδόσεις

Λονδίνο, Ηνωμένο Βασίλειο

07 Σεπτεμβρίου 1854

Το τοπικό συμβούλιο της ενορίας του Σαιντ Τζέιμς συνεδριάζει υπό εντονότατη εργασιακή και συναισθηματική φόρτιση. Τις τελευταίες 10 περίπου μέρες, υπάρχει πρωτοφανής στα χρονικά όχι μόνο της περιοχής, αλλά και ολόκληρης της επικράτειας, έξαρση χολέρας.16-19

Τα κρούσματα είναι ήδη εκατοντάδες, οι νεκροί δεκάδες και οι γειτονιές ερημώνουν: όποιος δεν έχει ακόμη ασθενήσει φεύγει ολοταχώς. Σύμφωνοι, το Σόχο δεν είναι πια αυτό που ήταν κάποτε. Οι ευκατάστατοι Λονδρέζοι το έχουν προ πολλού εγκαταλείψει για τα προάστια. Σύμφωνοι, η χολέρα έχει πάνω από 2 δεκαετίες που ενδημεί στην πρωτεύουσα, και τα σποραδικά κρούσματα δεν έχουν πάψει ποτέ. Από καιρό σε καιρό υπάρχουν ξεσπάσματα και μικροεπιδημίες της νόσου και αρκετοί συμπολίτες έχουν υποφέρει ή χάσει τη ζωή τους. Τέτοιο ταχύτατο και σφοδρότατο πλήγμα όμως, σε μία συγκεκριμένη συνοικία, είναι ανεξήγητο.

Ο γιατρός Τζον Σνόου (John Snow), διαπρεπής Λονδρέζος αναισθησιολόγος, με περγαμηνές στη μελέτη των εισπνεόμενων αναισθητικών όπως ο αιθέρας και το χλωροφόρμιο, έχει ζητήσει ακρόαση από το συμβούλιο. Παρά τις ιδιάζουσες απόψεις του, ευχαρίστως θα τον ακούσουν.

Ο Σνόου έχει πολυετή εμπειρία σχετική με τη χολέρα. Έχει ασχοληθεί σοβαρά με το θέμα. Στο τέλος της προηγούμενης έξαρσης χολέρας των ετών 1848-1849 συνέγραψε μάλιστα και ένα βιβλιαράκι με τις έρευνές του και μια νέα θεωρία για την εξήγηση της μετάδοσης της νόσου. Έκτοτε αρθρογραφεί ακατάπαυστα επί του θέματος, στέλνει επιστολές, επιχειρεί να ενημερώσει με κάθε τρόπο. Ελάχιστοι πάντως παίρνουν στα σοβαρά αυτά που λέει για τη χολέρα, σε αντίθεση με τα όσα έχει προτείνει στο πεδίο της αναισθησιολογίας.

Αυτό που ουσιαστικά υποστηρίζει ο Σνόου είναι ότι η χολέρα μεταδίδεται διά του πόσιμου νερού. Πρόκειται για θέση που έρχεται σε πλήρη αντίθεση με το ιατρικό κατεστημένο της εποχής, σύμφωνα με το οποίο η χολέρα οφείλεται σε κάποιο «μίασμα», δηλαδή σε κάποιο δηλητηριώδες αέριο ή «οσμή», και μεταδίδεται με τον αέρα: όπου φυσάει ο άνεμος, εκεί πάει το μίασμα, εκεί και η χολέρα. Πολλοί είναι αυτοί που συνδέουν το μίασμα με τους υπονόμους και τη γενικότερη κατάσταση του αποχετευτικού συστήματος, κανείς όμως με το πόσιμο νερό. Γαστρεντερική νόσος που μεταδίδεται με κάτι που εισπνέει κανείς και όχι με κάτι που καταπίνει. Γελοίο εκ των υστέρων, παγιωμένη άποψη τότε.

Ο Σνόου έχει στοιχεία. Πάντοτε είχε. Έχει κατ’ επανάληψη παρουσιάσει αδρά στατιστικά δεδομένα που συνδέουν ευθέως τα κρούσματα χολέρας με το νερό του ποταμού Τάμεση. Ο Τάμεσης εκείνη την εποχή χρησιμοποιείται τόσο για την ύδρευση της πρωτεύουσας όσο και για την αποχέτευση. Τα λύματα καταλήγουν σε αυτόν. Ο Σνόου έχει επισημάνει κάτι πολύ ενδιαφέρον: ο αριθμός των κρουσμάτων χολέρας εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από το ποιας εταιρείας ύδρευσης το νερό καταναλώνουν οι κάτοικοι. Οι δύο βασικές εταιρείες παίρνουν νερό από διαφορετικά σημεία του Τάμεση και το επεξεργάζονται διαφορετικά. Η εταιρεία που παίρνει νερό από το βρώμικο σημείο του ποταμού, τροφοδοτεί το Λονδίνο με κρούσματα χολέρας, όσο και αν το φιλτράρει. Μάταιος κόπος, κανείς από τους ιθύνοντες δεν φαίνεται να καταλαβαίνει.

Η τοπική και πολύ καταστροφική έξαρση χολέρας στο Σόχο είναι ευκαιρία για τον Σνόου να μελετήσει το φαινόμενο «χολέρα» σε πραγματικές συνθήκες, σε πολύ συγκεκριμένο χωρικό και χρονικό πεδίο.

Τα στοιχεία που παρουσιάζει στο συμβούλιο είναι ατράνταχτα. Τις προηγούμενες μέρες έχει επαναλάβει κάτι που γνωρίζει πολύ καλά: έχει επιδοθεί σε μια άνευ προηγουμένου επιτόπια έρευνα. Δεν έχει αφήσει νοσοκομείο, νεκροτομείο, νεκροταφείο, ληξιαρχείο, αστυνομικό τμήμα και οικία θύματος που να μην έχει επισκεφθεί. Δεν έχει αφήσει νεκροθάφτη, δημόσιο υπάλληλο, δημοτικό υπάλληλο, ιδιώτη γιατρό, ιερέα, συγγενή ή γείτονα νεκρού από χολέρα, χωρίς να τον «ανακρίνει». Εστιάζει κυρίως στους νεκρούς της χολέρας. Ρωτά και καταγράφει ποιος πέθανε, πού πέθανε, πώς πέθανε. Σημειώνει τους θανάτους πάνω στον χάρτη του Λονδίνου. Το αποτέλεσμα επαληθεύει τις υποψίες του. Η συντριπτική πλειονότητα των θανάτων έχει συμβεί στην οδό Μπρόοντ (Broad street). Το επίκεντρο της συμφοράς φαίνεται να είναι η διασταύρωση με την οδό Κέιμπριτζ (Cambridge street). Στη διασταύρωση αυτή, επί της οδού Μπρόοντ, υπάρχει μια κοινόχρηστη αντλία ύδατος.

Το σύστημα ύδρευσης στο Λονδίνο στα μέσα του 19ου αιώνα δεν είναι και πολύ εξελιγμένο. Οι μηχανικές αντλίες των εταιρειών ύδρευσης διοχετεύουν το νερό του Τάμεση σε κοινόχρηστα πηγάδια σε διάφορα σημεία της πόλης. Στην κορυφή κάθε πηγαδιού υπάρχει μια χειροκίνητη αντλία. Κάθε νοικοκυριό που χρειάζεται νερό δεν έχει παρά να στείλει κάποιον με ένα δοχείο. Ανεβοκατεβάζοντας το χερούλι της αντλίας προμηθεύεται κανείς «καθαρό» πόσιμο νεράκι.

Το σύστημα αποχέτευσης είναι ακόμα χειρότερο. Υπάρχει ένας άναρχος συνδυασμός ιδιωτικών βόθρων οι οποίοι είναι κατά κανόνα παλιοί και ασυντήρητοι και ανοιχτών κοινόχρηστων βόθρων και υπονόμων οι οποίοι καταλήγουν στον Τάμεση.

Πριν καταθέσει στο συμβούλιο τις παρατηρήσεις του, ο Σνόου έχει να απαντήσει διάφορα ερωτήματα. Αν υπεύθυνη για την έξαρση είναι η αντλία της οδού Μπρόοντ, τότε γιατί ορισμένοι θάνατοι από χολέρα έχουν συμβεί πολύ μακριά από αυτή, σε περιοχές όπου λογικά οι κάτοικοι θα καταναλώνουν νερό από άλλη αντλία; Ο γιατρός έχει τον τρόπο να πάρει απάντηση: επί τόπου έρευνα. Από τους δέκα θανάτους μακριά από την Μπρόοντ που μελετά, οι 8 έχουν άμεση συσχέτιση με τη συγκεκριμένη αντλία. Μια γυναίκα που αποβίωσε στο βόρειο Λονδίνο αποδεικνύεται ότι έμενε κάποτε στη οδό Μπρόοντ και είχε συνηθίσει τόσο στο «εύγευστο» νερό της επίμαχης αντλίας ώστε να στέλνει κάθε μέρα την υπηρέτριά της να παίρνει νερό από εκεί. Την τελευταία φορά που ήπιε νερό, στα τέλη Αυγούστου, στο σπίτι της την είχε επισκεφθεί μια ανιψιά της, η οποία ήπιε επίσης από το ίδιο νερό και απεβίωσε επίσης μετά από λίγες μέρες, στην περιοχή όπου διέμενε. Παρόμοια περιστατικά συνέβησαν και στους 8 αυτούς θανάτους: 3 παιδάκια λ.χ. που δεν έμεναν στο Σόχο, πήγαιναν εκεί σχολείο και έπιναν νερό από την αντλία. Οι 2 θάνατοι για τους οποίους καμιά λογική συσχέτιση δεν μπορούσε να γίνει με την οδό Μπρόοντ, θα μπορούσαν να αντιπροσωπεύουν σποραδικά κρούσματα χολέρας από εκείνα που ποτέ δεν έλειπαν τα τελευταία χρόνια από το Λονδίνο ή εσφαλμένες καταχωρήσεις θανάτων από χολέρα ενώ υπεύθυνες ήταν άλλες λοιμώδεις νόσοι.

Άλλο μείζον ερώτημα που έχει να απαντήσει ο Τζον Σνόου είναι γιατί το πτωχοκομείο της οδού Πόρτλαντ, που βρίσκεται μερικές δεκάδες μέτρα από την αντλία, έχει «μόνο» 5 θανάτους επί συνόλου 500 και άνω τροφίμων. Την απάντηση παρέχει η «ανάκριση» του διευθυντή: το πτωχοκομείο έχει ιδιωτική παροχή ύδατος από δική του γεώτρηση.

Κρίσιμης σημασίας είναι επίσης και ένα ακόμα παράδοξο. Στο ανατολικό άκρο της οδού Μπρόοντ υπάρχει μια ζυθοποιία με περίπου 70 εργαζομένους. Τα θύματα μεταξύ τους είναι μηδέν. Οι άνθρωποι αυτοί, οι περισσότεροι τουλάχιστον, ασφαλώς δεν μένουν στην περιοχή, όμως τόσες ώρες στην εργασία τους δεν διψούν; Την απάντηση παρέχει ο ιδιοκτήτης: φίλος με τους εργαζόμενους στην επιχείρησή του, τους έχει επιτρέψει να πίνουν όση μπίρα θέλουν. Πολλή μπίρα, καθόλου νερό, καθόλου χολέρα.

Στο συμβούλιο της ενορίας λαμβάνουν μια πρωτοφανή απόφαση, την οποία δεν κοινοποιούν πουθενά. Στέλνουν την τεχνική υπηρεσία να αφαιρέσει το χερούλι της αντλίας, αχρηστεύοντάς την. Τις επόμενες μέρες η έξαρση χολέρας φθίνει, και τελικά παύει.

Ορισμένοι διατυπώνουν τον βάσιμο ισχυρισμό, ότι η χολέρα στην περιοχή έφθινε ήδη πριν αχρηστευθεί η αντλία. Αυτό ήταν αναμενόμενο, αφού όσοι ήταν να αρρωστήσουν είχαν αρρωστήσει και οι περισσότεροι από τους υπόλοιπους είχαν φύγει. Δεδομένης μάλιστα της μείωσης της έντασης του φαινομένου και της ανάγκης να επανέλθει η ζωή στην κανονικότητα, η παρέμβαση του Σνόου ξεχνιέται. Οι τοπικές Αρχές και η κυβέρνηση αναλώνονται (σωστά) στην αναθεώρηση του αποχετευτικού δικτύου ώστε να προλαμβάνονται τα «μιάσματα» και τα στοιχεία του Σνόου αγνοούνται. Ωστόσο η υπόθεση έχει πολύ ενδιαφέρουσα συνέχεια.

Ο εφημέριος Γουάιτχεντ του Σαιντ Τζέιμς, προσπαθώντας να αποδείξει ότι ο γιατρός έχει κάνει λάθος, κάνει δικές του έρευνες. Τα αποτελέσματα όμως των ερευνών του στο τέλος συμπίπτουν με εκείνα του Σνόου και ο ιερέας συντάσσεται με τον γιατρό! Μάλιστα, η έρευνα του κληρικού, αποκαλύπτει και το πρωταρχικό κρούσμα της συγκεκριμένης περιορισμένης επιδημίας.

Η μόλις 5 μηνών κορούλα του ζεύγους Λιούις, που κατοικεί στη Μπρόοντ ακριβώς απέναντι από την αντλία, είχε ασθενήσει με εμετούς και διάρροια στις 28 Αυγούστου και είχε αποβιώσει 5 μέρες αργότερα. Το πιστοποιητικό θανάτου έγραφε ως αιτία «διάρροια και εξάντληση» και τόσο οι Αρχές όσο και ο Σνόου ήταν αδύνατον να καταγράψουν το περιστατικό ως χολέρα. Η μητέρα της μικρής έπλενε τα λερωμένα ρούχα του παιδιού σε έναν κουβά, τον οποίο άδειαζε στο φρεάτιο του βόθρου στον δρόμο, μπροστά από το σπίτι. Το άκρο του βόθρου, στον οποίο έγινε έρευνα εκ των υστέρων, απείχε το πολύ 1 μέτρο από το πηγάδι της αντλίας. Ο βόθρος ήταν σαφώς διαβρωμένος και τα λύματα είχαν πλημμυρίσει το γύρω έδαφος. Συνεπώς, ακόμα και αν η παρέμβαση του γιατρού Σνόου δεν είχε αποτρέψει τη συνέχιση του πρώτου κύματος της νόσου στο Σόχο, τότε σίγουρα είχε αποτρέψει το δεύτερο: η κυρία Λιούις, για πολλές μέρες μετά την αχρήστευση της αντλίας, έπλενε κατά τον ίδιο τρόπο τα ρούχα του συζύγου της που είχε ασθενήσει και τελικά πεθάνει από χολέρα, και έχυνε τα νερά στο ίδιο μέρος.

Η επιδημία στο Σόχο το 1854 άφησε πίσω της πάνω από 600 νεκρούς. Ωστόσο άφησε και αποδείξεις μιας άνευ προηγουμένου στενότητας πνεύματος. Τα πορίσματα των «ειδικών» συνέχισαν να αγνοούν τις υποδείξεις του Τζον Σνόου για πολύ καιρό ακόμα.

Σήμερα πάντως, ο γιατρός Τζον Σνόου θεωρείται δικαίως «ο πατέρας της Επιδημιολογίας», αν και η ασιατική βιβλιογραφία με πρώτη την ινδική επιμένει να ονομάζει έτσι την ίδια τη νόσο. Στην τελευταία αυτή περίπτωση, αποκτά ιδιαίτερο νόημα η έκφραση «εις το όνομα του πατρός», αφού στο όνομα της χολέρας συναντώνται ο θάνατος, ο θρύλος, η δοξασία, η προκατάληψη, ο φόβος και η στενομυαλιά, και η επίκληση του ονόματος της νόσου γίνεται συχνά με ταπεινά κίνητρα.

ΣΧΕΤΙΚΑ

ΑΦΗΣΤΕ ΕΝΑ ΣΧΟΛΙΟ