του Γιώργου Καραμπελιά*
Στις 16 Νοεμβρίου του 1993, ο Ανδρέας Παπανδρέου, έχοντας στο πλευρό του τον πρόεδρο της Κυπριακής Δημοκρατίας, Γλαύκο Κληρίδη, κατέθεσε μία δήλωση, σύμφωνα με την οποία «Από σήμερα η Κύπρος ανήκει εις την αμυντικήν γραμμήν της Ελλάδος» και, επομένως, οποιαδήποτε τουρκική προέλαση στην Κύπρο θα εθεωρείτο casus belli για την Ελλάδα, θέτοντας τις βάσεις για τη διαμόρφωση του βραχύβιου «Δόγματος του Ενιαίου Αμυντικού Χώρου Ελλάδας Κύπρου» (ΕΑΧ).
Ο Παπανδρέου επιθυμούσε έτσι να αντικαταστήσει το δόγμα του Κωνσταντίνου Καραμανλή, «Η Κύπρος αποφασίζει και η Ελλάς συμπαρίσταται», με το καινούργιο δόγμα της συναπόφασης των δύο ελληνικών κρατών. Ο Γεράσιμος Αρσένης, γράφει: «Ακρογωνιαίος λίθος της νέας προσέγγισης ήταν η εκτίμηση ότι η κατάρρευση του ψυχροπολεμικού διπολικού συστήματος [ ] άλλαξε δραματικά τις παραμέτρους του παιχνιδιού και προσέφερε νέες ευκαιρίες στον Ελληνισμό.»[1].
Για τις ανάγκες του ΕΑΧ πραγματοποιήθηκαν κοινές στρατιωτικές ασκήσεις στον αέρα, την ξηρά και τη θάλασσα, αναβαθμίστηκε ο επιχειρησιακός συντονισμός των δύο Επιτελείων και συμπληρώθηκε η αεροπορική βάση «Ανδρέας Παπανδρέου» στην Πάφο…
Μπροστά στην αδυναμία οποιασδήποτε λύσης του Κυπριακού και τη διαρκή αποθράσυνση των Τούρκων, και καθώς οι ΗΠΑ είχαν επιβάλει εμπάργκο στις πωλήσεις όπλων στην Κύπρο, ο πρόεδρος Γλαύκος Κληρίδης, σε συμφωνία με την ελληνική κυβέρνηση θα στραφεί προς την αγορά των ρωσικών πυραύλων πυραύλων S-300 και των συναφών ραντάρ μέγιστου βεληνεκούς 150 χλμ. Στις 5 Ιανουαρίου 1997, θα ανακοινωθεί η συμφωνία και μεταξύ Ιανουαρίου και Ιουνίου 1997, η Ελλάδα φέρεται να αύξησε την ετοιμότητα της Πολεμικής Αεροπορίας και του Ελληνικού Πολεμικού Ναυτικού και αποφάσισε να στείλει ένα μικρό σμήνος μαχητικών αεροσκαφών F-16 στην Κύπρο καθώς και επιπλέον στρατεύματα για την ενίσχυση της ΕΛΔΥΚ.
Και επειδή για τον Κώστα Σημίτη η μεγάλη κρίση των πυραύλων είναι ένα «μη γεγονός» –καθώς δεν αναφέρεται καν στο βιβλίο των πεπραγμένων της πρωθυπουργίας του–, θα χρειαστεί να προσφύγουμε στο βιβλίο Ντοκουμέντα μιας εποχής 1993-2003, ενός άλλου πρωταγωνιστή, του Γλαύκου Κληρίδη. Διαβάζουμε:
«] Ο βασικός λόγος για τον οποίο η Τουρκία αντέδρασε τόσο για την εγκατάσταση των πυραύλων S-300, όσο και για τη δημιουργία αεροπορικής βάσης στην Πάφο, […] ήταν ότι οι δύο αυτοί παράγοντες θα της αφαιρούσαν την απόλυτη υπεροχή που μέχρι τότε είχε όσον αφορά τον έλεγχο του εναέριου χώρου της Ανατολικής Μεσογείου»[2].
Ακολουθεί μία κλιμάκωση πιέσεων από τις ΗΠΑ και την ΕΕ προς την Ελλάδα και την Κύπρο – ενώ και το Ισραήλ αντιδρούσε, φοβούμενο ότι τα ραντάρ του συστήματος, τα οποία θα χειρίζονταν Σοβιετικοί, θα μπορούσαν να καταγράφουν τις πτήσεις των ισραηλινών αεροπλάνων.
Η Ελλάδα δεν κατόρθωσε να εκμεταλλευτεί την άμεση εμπλοκή της Ρωσίας, η οποία είχε ήδη απειλήσει με πόλεμο την Τουρκία, εάν εμπόδιζε τη διέλευση των ρωσικών πλοίων από το Βόσπορο και τα Δαρδανέλια και η Τουρκία αποθρασύνεται… Έχοντας διακρίνει την ελληνική φοβία απέναντι στην πιθανότητα ενός θερμού επεισοδίου που «θα υπονόμευε τη στρατηγική της ΟΝΕ», απαιτεί την ολοκληρωτική επικράτηση.
Τελικώς, η ελλαδική κυβέρνηση θα αποφασίσει να ανασταλούν οι ενέργειες για την εγκατάσταση του πυραυλικού συστήματος και ο πρωθυπουργός θα συγκαλέσει σύσκεψη των Ελλαδιτών και των Κυπρίων υπευθύνων. Ο τότε υπουργός Άμυνας της Κύπρου, Γιαννάκης Ομήρου, περιγράφει την επεισοδιακή συνάντηση στο Μέγαρο Μαξίμου, στις 27 Νοεμβρίου 1998:
«Πρόεδρος Κληρίδης: … Το 1967, μια άλλη Ελληνική Κυβέρνηση, μη δημοκρατική, απέσυρε τη μεραρχία από την Κύπρο και την άφησε γυμνή. Το 1974, μια άλλη Κυβέρνηση, δημοκρατική, εγκατέλειψε την Κύπρο ανυπεράσπιστη, στον δεύτερο Αττίλα. Δεν θέλω να πιστέψω ότι θα συμβεί και τώρα το ίδιο. Θέλω να υπογραμμίσω ότι κινδυνεύει το γόητρο και η υπόσταση του μετώπου Κύπρου και Ελλάδας που κτίσαμε με κόπο και μόχθο»[3].
Ο Σημίτης και ο Πάγκαλος θα επιμείνουν για την ακύρωση της εγκατάστασης των πυραύλων ενώ ο υπουργός Άμυνας Άκης Τσοχατζόπουλος ποιεί την νήσσαν. Η κυπριακή αντιπροσωπεία θα επιστρέψει καταρρακωμένη στην Κύπρο και, στις 29 Δεκεμβρίου, ο πρόεδρος Κληρίδης θα μεταβεί και πάλι στην Αθήνα. Γράφει ο Γλ. Κληρίδης:
«Ο Πρωθυπουργός έδωσε τον λόγο σε μένα. Μίλησα για περίπου 30 λεπτά, επεξηγώντας τους λόγους για τους οποίους έπρεπε οι πύραυλοι να μεταφερθούν στην Κύπρο. […] Μετά τις λεπτομερείς επεξηγήσεις μου, μίλησε ο κ. Σημίτης, που παρέθεσε τους λόγους για τους οποίους η ελληνική κυβέρνηση ήταν αντίθετη στη μεταφορά των S-300 στην Κύπρο»[4].
Τελικώς το Εθνικό Συμβούλιο της Κύπρου, κατά πλειοψηφία, συμφώνησε με τη μεταβίβαση στην Ελληνική Πολεμική Αεροπορία των S-300.
Και όμως η απόφαση της αγοράς των ρωσικών πυραύλων είχε αρχίσει να υλοποιείται επί κυβερνήσεως Σημίτη. Γράφει σχετικά ο Κληρίδης: «Οι S-300 παραγγέλθηκαν σε πλήρη γνώση της Ελληνικής Κυβέρνησης και του Ελληνικού Υπουργείου Άμυνας. Μάλιστα, ενώ εγώ διαπραγματευόμουν μικρότερου βεληνεκούς πυραύλους, μου υποδείχθηκε από το ΓΕΕΘΑ ότι θα έπρεπε να πάρουμε τους S-300. Οι Ρώσοι αρχικά αρνούνταν να μας προμηθεύσουν και αναγκάστηκα να στείλω επιστολή στον Ρώσο πρωθυπουργό».
Όμως, η αγορά και η εγκατάσταση των S-300 στην Κύπρο, ενός όπλου ριζικά διαφορετικής κλίμακας από τον μέχρι τότε πενιχρό εξοπλισμό της νήσου, μετέβαλλε άρδην τους κανόνες του παιγνιδιού. Οι ΗΠΑ, οι δυτικές δυνάμεις και το Ισραήλ αντιμετώπιζαν εχθρικά την εγκατάστασή τους στην Κύπρο, γεγονός που διευκόλυνε την Τουρκία στην κλιμάκωση που ακολούθησε. Παράλληλα, η Ελλάδα είχε μόλις εξέλθει από μια ταπεινωτική ήττα, στα Ίμια, ενώ την ίδια περίοδο θα πραγματοποιηθεί και η επίσης ταπεινωτική συμφωνία της Μαδρίτης. Αντίθετα, η ενεργός παρέμβαση της Ελλάδας στην Ανατολική Μεσόγειο προϋπέθετε την ενίσχυση του κύρους της χώρας, ενώ η μόνη ενισχυμένη από το τέλος του Ψυχρού Πολέμου έβγαινε αντίθετα η Τουρκία, που το 1998, με απειλή πολέμου, θα υποχρεώσει τον Άσαντ να εκδιώξει το PKK και τον Οτσαλάν από τη Συρία, η οποία δεν διέθετε πλέον τη σοβιετική ομπρέλα.
Η πρόταση του Κληρίδη για πυραύλους μικρότερου βεληνεκούς, που θα αποτελούσαν ένα πρώτο σημαντικό βήμα στην εφαρμογή του Δόγματος του Ενιαίου Αμυντικού Χώρου και δεν θα προκαλούσαν ισχυρά αρνητικά αντανακλαστικά στις μεγάλες δυνάμεις και το Ισραήλ, ήταν το κατάλληλο πρώτο βήμα για τον σταδιακό επανεξοπλισμό της Κύπρου. Αντ’ αυτού, οι δύο πτέρυγες του ΠΑΣΟΚ, που ανταγωνίζονταν ακόμα στο εσωτερικό της πρώτης κυβέρνησης Σημίτη, θα παίξουν το Δόγμα του ΕΑΧ και τις τύχες της Κύπρου στα ζάρια.
Όπως τονίζει και ο Άγγελος Συρίγος: «Η ματαίωση της εγκαταστάσεως των πυραύλων S-300 στην Κύπρο είχε πολλαπλές συνέπειες: το δόγμα του ενιαίου αμυντικού χώρου δέχτηκε καίριο πλήγμα. Η Ελλάδα αποδέχτηκε εμμέσως πλην σαφώς ότι δεν μπορεί να προστατεύσει επαρκώς τη μεγαλόνησο. Οι Τούρκοι όρισαν με επιτυχία ότι κάποια όπλα ήταν απαγορευμένα για την Κύπρο. Η κατάσταση αυτή συνιστούσε ένα είδος «φινλανδοποιήσεως» της Κύπρου. Το φρόνημα των Ελληνοκυπρίων καταρρακώθηκε όπως και η αξιοπιστία της Ελλάδος. [ ] Η Τουρκία πήρε το μήνυμα ότι οι πολιτική της κλιμακούμενης εντάσεως … μπορούσε να αποφέρει εξαιρετικά αποτελέσματα έναντι ενός αντιπάλου που (για δεύτερη φορά μετά τα Ίμια) ήταν έτοιμος να εγκαταλείψει σοβαρές επιλογές του εάν υπήρχε πολεμική απειλή»[5].
Στο εξής, η γραμμή της αποδοχής της τουρκικής πρωτοκαθεδρίας στο Αιγαίο και κατ’ εξοχήν στην Κύπρο, σε συνδυασμό με τη μεταφορά του κέντρου βάρους της ελληνικής πολιτικής αποκλειστικά στην Ευρωπαϊκή Ένωση, ως μια χώρα μειωμένης κυριαρχίας αλλά ευημερούσα καταναλωτικά, θα κυριαρχήσει οριστικά.
Γι’ αυτό και, στην πυκνή ακολουθία των γεγονότων, που αρχίζουν από το casus belli και ολοκληρώνονται με το Σχέδιο Ανάν, η κατάρρευση του Δόγματος του ΕΑΧ και το φιάσκο των S-300 αποτελούν για τον υποφαινόμενο το σημαντικότερο όλων, καθώς επισφραγίζουν την απομάκρυνση της Ελλάδας από την Κύπρο.
*Απόσπασμα από το νέο βιβλίο του Γιώργου Καραμπελιά, Ατελέσφορος εκσυγχρονισμός, o Κώστας Σημίτης και η εποχή του, που κυκλοφορεί από τις Εναλλακτικές Εκδόσεις.
[1] Γεράσιμος Αρσένης, «Η γεωστρατηγική σημασία του Δόγματος του Ενιαίου Αμυντικού Χώρου Ελλάδας-Κύπρου», 31.10.2008. Δημοσιεύτηκε στο, Κύπρος: Γεωπολιτικές εξελίξεις στον 21ο Αιώνα, The Monthly Revew Imprint, 2009.
[2] Γλαύκος Κληρίδης, Ντοκουμέντα Μιας Εποχής 1993-2003, Εκδ. Πολιτεία, Λευκωσία 2007, σσ. 153-154.
[3] Γιαννάκης Λ. Ομήρου, «Ο καυγάς δύο “φίλων” για τους S-300: Όταν ο Κληρίδης άφησε υπόνοιες για “προδοσία” Σημίτη», 25.12.2018. https://hellasjournal.com/2018/12/o-kaygas-dyo-quot-filon-quot-gia-toys-s-300-otan-o-kliridis-afise-yponoies-gia-quot-prodosia-quot-simiti/.
[4] Βλ. Γλαύκος Κληρίδης, ό.π., σσ. 156-157. Βλ. και Ανδρέας Πιμπίσιης, «Ο Γλαύκος Κληρίδης και η κρίση των S300», 14 Ιανουαρίου 2022, www.philenews.com/f-me-apopsi/arthra-apo-f/article/1376657/o-gafkos-kliridis-kai-i-krisi-ton-s300.
[5] Βλ. Άγγελος Συρίγος, Ελληνοτουρκικές σχέσεις, Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 2014,σ. 524.
