Από την στήλη Ριζοσπαστικές Αναγνώσεις  σε Επιμέλεια: Γιώργου Σταματόπουλου από την Εφημερίδα των Συντακτών 

Εκατό χρόνια μετά τη σημαντικότερη επανάσταση του 20ού αιώνα μοιάζει κυριολεκτικά σαν να έχουν περάσει ολόκληροι αιώνες. Και όμως, αυτή σημάδεψε καθοριστικά τη σύγχρονη Ιστορία οι δε συνέπειές της θα συνεχίσουν να γίνονται αισθητές για πολλές δεκαετίες.

Γι’ αυτό και εξακολουθεί να είναι υψίστης σημασίας η προσπάθεια να εξηγηθεί το πώς και γιατί μια επανάσταση, που σάλπιζε την απελευθέρωση ολόκληρου του πλανήτη, μεταβλήθηκε σε ολοκληρωτισμό και δικτατορία πάνω στους ίδιους τους εργαζόμενους και ποιες υπήρξαν οι συνέπειες αυτού του μετασχηματισμού στα απελευθερωτικά κινήματα ολοκλήρου του πλανήτη αλλά και στην Ελλάδα.

Το βιβλίο του Κώστα Παπαϊωάννου «Η γένεση του ολοκληρωτισμού», που ολοκληρώθηκε το 1959, και γράφτηκε πρωτογενώς στα ελληνικά, αποτελεί μια ολοκληρωμένη και σφαιρική μελέτη –από τις σημαντικότερες στην παγκόσμια βιβλιογραφία– για τη ρωσική επανάσταση και τον γραφειοκρατικό εκφυλισμό της.

Ο Παπαϊωάννου εντοπίζει με διεισδυτικότητα τα βασικά χαρακτηριστικά της μετεξέλιξης της ρωσικής εργατικής επανάστασης σε δικτατορία πάνω στην ίδια την εργατική τάξη. Πρόκειται για ένα έργο κλασικό, με την πλήρη έννοια του όρου, δηλαδή ένα έργο που εξακολουθεί να είναι ερμηνευτικά επαρκές και πρωτότυπο, ακόμα και σήμερα εκατό χρόνια μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση.

Η μελέτη δεν περιορίζεται σε μια εξέταση της πορείας της ρωσικής επανάστασης και του σοβιετικού κράτους, αλλά προσπαθεί να περιγράψει τα ίδια τα αίτια και τις ρίζες, οικονομικές και φιλοσοφικές, μιας μετεξέλιξης: Από τη μαρξιστική αντίληψη του κόμματος, ως απλού τμήματος των πιο συνειδητών προλεταρίων, στη λενινιστική αντίληψη της μονολιθικά συγκροτημένης πρωτοπορίας, στη σταλινική εκδοχή της μονοπρόσωπης δικτατορικής διεύθυνσης.

Σύμφωνα με τον Μαρξ, «η σοσιαλιστική συνείδηση πηγάζει αυθόρμητα μέσα απ’ αυτή την ίδια τη λογική της πάλης των τάξεων». Η λενινιστική αντίληψη στηρίζεται στο ακριβώς αντίθετο αξίωμα, ότι δηλαδή το προλεταριάτο δεν είναι σε θέση να υψωθεί μόνο του πάνω από τα στενά επαγγελματικά του συμφέροντα και φορείς της σοσιαλιστικής συνείδησης δεν είναι οι προλετάριοι αλλά οι αστοί διανοούμενοι.

Επρόκειτο στην πραγματικότητα για το δόγμα μιας «ιστορικής συμμαχίας» ανάμεσα στην επαναστατική «αστική διανόηση» και την εργατική τάξη, όπου η πρώτη κατέχει την ηγεσία του κινήματος, έχοντας συνείδηση των «συνολικών συμφερόντων της κοινωνίας»– και η εργατική μάζα συγκροτεί τον «στρατό» της επανάστασης.

Και όσο τα μαρξιστικά, κομμουνιστικά και σοσιαλιστικά κόμματα, ως έκφραση αυτής της ετεροβαρούς συμμαχίας, επιτελούν μια αντιπολιτευτική λειτουργία στο καπιταλιστικό καθεστώς, μπορούν να εκφράζουν και τα συμφέροντα των εργατών έστω και στρεβλά ή μερικά.

Οταν όμως ο κομματικός κένταυρος καταλάβει την πολιτική και κοινωνική εξουσία, η συμμαχία αναπόφευκτα διαρρηγνύεται, ο κένταυρος «λύεται» σε ιππέα και υποζύγιο και ο ιππέας, στο όνομα των υπέρτατων συμφερόντων της… Ιστορίας, αναλαμβάνει να πειθαναγκάσει την εργατική τάξη, τους αγρότες κ.λπ. σε αυτά ακριβώς τα «ιστορικά» συμφέροντα. Εξ ου και η διττή λειτουργία των κομμουνιστικών κομμάτων. Απολυταρχικοί τύραννοι στις λεγόμενες σοσιαλιστικές χώρες, υπερασπιστές των «λαϊκών συμφερόντων» στις καπιταλιστικές!

Ο Παπαϊωάννου μελετώντας τη ρωσική διαρκή επανάσταση δεν προσχωρεί στα περιοριστικά σχήματα που συχνά κυριαρχούν στις μέρες μας, όταν από την χωρίς όρια εξύμνηση περάσαμε στην απλή δαιμονοποίηση: Η ρωσική επανάσταση δεν παύει να είναι μια αυθεντική επανάσταση, ο δε Λένιν, υπεύθυνος για πολλές από τις παραμορφώσεις που ακολούθησαν, δεν ταυτίζεται με τον Στάλιν, ούτε η επαναστατική ιντελιγκέντσια με τη γραφειοκρατία, την οποία παρ’ όλα ταύτα «γέννησε».

Ο Μαρξ, υποτιμώντας την αντίθεση διευθυντών και διευθυνομένων, εξουσιαστών και εξουσιαζόμενων, –όπως του το υπεδείκνυε ο Μπακούνιν– είχε κάνει το πρώτο βήμα· ο Λένιν, αναγορεύοντας το κόμμα σε αποκλειστικό φορέα της εργατικής συνείδησης, θα κάνει το επόμενο· και ο Στάλιν, διαρρηγνύοντας τη συμμαχία εργατών-ιντελιγκέντσιας, θα καταστεί ο πρώτος στην Ιστορία εκφραστής της νέας τάξης που αναδεικνύεται από μια λαϊκή και εργατική επανάσταση.

Πρόκειται για μια διαρκή επανάσταση που κατέληξε στον ολοκληρωτισμό, ως σταθεροποίηση της ηγεμονίας μιας και μόνης τάξης. Στην πρώτη της φάση, την επανάσταση του Φλεβάρη, συμμετέχει σε αυτή «όλος ο λαός» – εργάτες, αγρότες, διανόηση, τα μικροαστικά στρώματα της πόλης και η φιλελεύθερη αστική τάξη, καθώς και τα καταπιεζόμενα έθνη. Με τον Οκτώβρη, η συμμαχία μετατοπίζεται σε συμμαχία τριών τάξεων, των εργατών, των αγροτών, της επαναστατικής διανόησης, καθώς και των καταπιεζόμενων εθνών.

Με την κατάπνιξη της εξέγερσης της Κρονστάνδης τελειώνει η «προλεταριακή φάση» της διαρκούς επανάστασης, δηλαδή της τριπλής συμμαχίας. Το μπολσεβικικό κόμμα μετατρέπεται σε δύναμη ανυψωμένη πάνω από το προλεταριάτο και πάνω απ’ ολάκερη την κοινωνία. Τέλος, το 1928-1938, θα πραγματοποιηθεί η ολοκλήρωση της γραφειοκρατικής «θερμιδώρ» με την επικράτηση του Στάλιν και η νέα τάξη μετεξέλιξη της επαναστατικής διανόησης, θα εδραιωθεί μέσα από τις στάχτες της κυριολεκτικώς!

Ο Κ. Παπαϊωάννου περιγράφει αναλυτικά τους σταδιακούς μετασχηματισμούς που, μέσα από διαρκείς συγκρούσεις, και εκκαθαρίσεις, μέσα σε μια ανελέητη αλληλουχία, θα οδηγήσει σε είκοσι χρόνια (από το 1917 έως τις μεγάλες δίκες του 1936-37) στην ολοκλήρωση της σταλινικής γραφειοκρατικής (αντ)επανάστασης.

Ο Κ. Παπαϊωάννου μέσα σε εκατοντάδες σελίδες μεγάλου σχήματος, με έναν τεράστιο πλούτο πληροφοριών και αποδεικτικού υλικού, περιγράφει σχεδόν με κλινική ακρίβεια τον γραφειοκρατικό εκφυλισμό της επανάστασης και τη γένεση του ολοκληρωτισμού. Γι’ αυτό και το βιβλίο του, παρόλο που εκδόθηκε πολύ πρώιμα στην Ελλάδα –το 1959–, αποσιωπήθηκε.

Από την κομματική Αριστερά, γιατί δεν μιλάνε για σκοινί στο σπίτι του κρεμασμένου· από τη Δεξιά, γιατί η ανάλυση του Παπαϊωάννου δεν ταιριάζει με τη δαιμονολογία – εξάλλου δεν εμφάνιζε τη Σοβιετική Ενωση ως εργατικό κράτος αλλά το ακριβώς αντίθετο, ως μια δικτατορία πάνω στην εργατική τάξη! Επιπλέον δε ο συγγραφέας ανήκε στους φυγάδες του «Ματαρόα» και μαζί με τον Καστοριάδη και τον Αξελό αποτελούσαν μια τριάδα κριτικής του σταλινισμού από μια απελευθερωτική οπτική.

Ο Παπαϊωάννου έγραφε σε μια εποχή που ο κύκλος δεν είχε ολοκληρωθεί και είχε το θάρρος και την πνευματική διεισδυτικότητα να διακρίνει και να αποκαλύψει αυτή τη μετατροπή της απελευθερωτικής εξαγγελίας σε ολοκληρωτισμό. Σήμερα, που ο κύκλος έχει κλείσει, και η «διαρκής επανάσταση» συνεχίστηκε με την μετεξέλιξη της γραφειοκρατίας σε… καπιταλισμό, στη Ρωσία και την Κίνα, μοιάζει αστείο –αν δεν ήταν τραγικό– το γεγονός ότι τα σταλινικά ιδεολογήματα, έστω σε μεταλλαγμένη μορφή, συνεχίζουν να επηρεάζουν εκατομμύρια ανθρώπους και να καθιστούν εξαιρετικά δύσκολη τη διατύπωση του νέου προτάγματος που έχει ανάγκη ο πλανήτης και η χώρα μας.

Αν αυτή η μεγάλη και αιματηρή εμπειρία μπορέσει να αποτελέσει το δίδαγμα και το υπόβαθρο ενός νέου ιστορικού προβληματισμού, τότε και η τεράστια προσπάθεια του συμπατριώτη μας Κώστα Παπαϊωάννου δεν θα έχει πάει χαμένη.