Το α-Πρόσωπο της (μετα)νεωτερικότητας και ο Ελληνικός σύλ-Λογος
του Ηλία Γεωργαλή
Το παρελθόν είναι παρόν στο μέλλον. Η ιστορική εξέλιξη συναρτάται άμεσα με τη συγκεκριμένη κριτική του παρελθόντος. Κάθε κοινωνικό ρεύμα είναι συγχρόνως μια άποψη για το πριν και το μετά,
Διατυπώνω ένα ερώτημα: είναι δυνατόν σήμερα ένας εναλλακτικός λόγος να μην ασκεί ριζική κριτική στη νεωτερικότητα; Ή αλλιώς: Είναι αναγκαία συνθήκη ένα εναλλακτικό κίνημα να ασκεί κριτική μέχρι το «κόκαλο» του Διαφωτισμού;
Στην ουσία το ερώτημα αφορά στους όρους-προϋποθέσεις του Διαφωτισμού και στο επίμαχο θέμα «της κρίσης της νεωτερικότητας».
α) Ας υποθέσουμε ότι οι φιλοσοφικές αφετηρίες του Διαφωτισμού ( η αντίληψη του ατόμου του Διαφωτισμού για τον εαυτό του, τη φύση και τους άλλους) μπορούσαν να οδηγήσουν σε άλλη ιστορική εξέλιξή του. Τότε αυτή η «νεοδιαφωτιστική» άποψη θα πρέπει να διερευνήσει τους όρους μιας «άλλης Νεωτερικότητας».
Όμως εδώ αρχίζουν οι δυσκολίες: το πόσο βαθιά θα φτάσει το νυστέρι δεν εξαρτάται από την ικανότητα του επεμβαίνοντος αλλά από το βάθος του τραύματος. Η μπάλα λοιπόν πάει σε άλλο γήπεδο. Δηλαδή:
β) Τα περί «κρίσεως της Νεωτερικότητας» παραπέμπουν στο ερώτημα; Υπάρχει κρίση ενός πολιτισμικού μοντέλου με συγκεκριμένη ιστορική αφετηρία και ενότητα; Πάνω σε αυτό το θέμα μπορούν να υπάρξουν ατέλειωτες ρήσεις και αντιρρήσεις. Όμως η διαμάχη παύει να έχει νόημα απ’ τη στιγμή που μπορεί να ενοποιηθούν κριτικά οι φιλοσοφικές, ανθρωπολογικές, κοινωνικές και ιστορικές αφετηριακές προϋποθέσεις και να δειχθεί η ενότητα του πολιτισμικού αυτού υποδείγματος και κυρίως να αρθρωθεί ένας αντίλογος σ’ αυτό,
Ας επαναδιατυπώσουμε λοιπόν το αρχικό ερώτημα ως εξής: Μπορεί να υπάρξει σήμερα ένας μετανεωτερικός λόγος, μια Αντιπρόταση πολιτισμού ( κι αυτός μπορεί να μετουσιωθεί σε συγκεκριμένη πολιτική πρόταση);
Η ιστορία έχει δείξει ότι ένα πολιτισμικό υπόδειγμα προκύπτει από «ρήγματα» σε ένα προηγούμενο μοντέλο. Ας δούμε ξεχωριστά:
α) Τα «ρήγματα» του Δυτικού υποδείγματος μέσα στις Δυτικές κοινωνίες. β) Τη στάση των περιφερειακών πολιτισμών απέναντι στη νεωτερικότητα. γ) Την ελληνική περίπτωση.
α) Τα «ρήγματα» του Δυτικού υποδείγματος μέσα στις Δυτικές κοινωνίες είναι υπαρκτά. Η κατάρρευση του «Νευτώνειου κοσμοειδώλου» κλείνει την «εποχή του Ντετερμινισμού» και ανοίγει μια «εποχή απροσδιοριστίας». Η κβαντομηχανική ερμηνεία του μικρόκοσμου και η δια της θεωρίας της σχετικότητας ερμηνεία του μακρόκοσμου δεν προβάλλουν ως συνολικές θεωρήσεις της αλήθειας αλλά ως θεωρίες συμπεριφορών της ύλης. Οι Φυσικές Επιστήμες αυτοαπαξιώνονται ως προς τη δυνατότητα θέασης της Αλήθειας-Ουσίας. Ο σύγχρονος επιστημονικός λόγος είναι λόγος Αποφατικός. Η υποχώρηση των «παγκόσμιων σταθερών» συμπαρασύρει και τις «παγκόσμιες σταθερές» στην τέχνη (τονικότητα, προοπτική, «κλασικιστικό μέτρο» κ.λπ.). Η κατάρρευση της Μηχανιστικής Παγκόσμιας Αρμονίας έχει ως αποτέλεσμα την κατάρρευση του Κάλλους ως έκφραση της, χωρίς όμως να αντικαθίσταται από μια άλλη αισθητική θεώρηση, αλλά από σχολές έκφρασης. Εντέλει απαξιώνεται η ίδια η τέχνη ως τρόπος θέασης της Αλήθειας, γινόμενη ένα είδος ατομικής αυτοέκφρασης χωρίς κοινωνική αναφορά.
Οι ρήξεις στη φιλοσοφική σκέψη για να λειτουργήσουν ανατρεπτικά και «υποδειγματικά» θα πρέπει να φτάσουν στον πυρήνα των προϋποθέσεων του Διαφωτισμού. Και ο πυρήνας αυτός είναι θεολογικός. Έτσι προϋπόθεση για να υπάρξει στη Δύση μια έξοδος από την κρίση της Νεωτερικότητας είναι να αναπτυχθεί μια ριζοσπαστική θεολογία!
Ας δούμε λίγο το ρόλο των κοινωνικών κινημάτων στη Δύση. Τα κινήματα έχουν ένα διεκδικητικό χαρακτήρα αλλά απουσιάζει η διάσταση του οράματος. Τελειώνοντας το σοσιαλιστικό όραμα τελειώνει και το όραμα της ανθρώπινης χειραφέτησης. Η ελευθερία καθίσταται ανερμήνευτο γεγονός όπως και το τέλος (σκοπός) της κοινωνίας. Έτσι η ελευθερία απωθείται διαρκώς από το κοινωνικό στο ατομικό πεδίο. Αυτό δημιουργεί ακόμα μεγαλύτερη συρρίκνωσή της στο κοινωνικό πεδίο από τις κυρίαρχες ελίτ (του κυρίαρχου κοινωνικού πολιτισμικού μοντέλου) και αντανακλαστικά συσπείρωση- διεκδίκηση των μη κυρίαρχων (ομάδων-τάξεων). Αυτή η διαδικασία είναι μια διαρκής «απόσβεση». Από τα σημαντικότερα προβλήματα, είναι αυτά που προκύπτουν από την αναπτυξιακή αντίληψη αυτού του πολιτισμικού οικοδομήματος, τα οικολογικά προβλήματα. Γι’ αυτό είναι έντονη η δράση αυτών των κινημάτων σήμερα στο Δυτικό κόσμο. Υπάρχει μια μεγάλη «γκάμα» αντιλήψεων σε σχέση με τα κινήματα αυτά, από τις πιο διαχειριστικές μέχρι τις πιο ριζοσπαστικές. Το πρόβλημα βρίσκεται στην αδυναμία μιας κοινής εναλλακτικής θεώρησης του τρίπτυχου άνθρωπος-κοινωνία-περιβάλλον που τα οδηγεί είτε σε πλήρη «ενσωμάτωση» (ως συμπληρωματικών παραγόντων του αναπτυξιακού μοντέλου), είτε σε λογικές «ιεροποίησης της φύσης», σε ένα «νεοπρωτογονισμό» που συνοδεύεται από την απόσυρση. Και επειδή τα οικολογικά προβλήματα του πλανήτη συσσωρεύονται ταχύτατα, τα οικολογικά κινήματα ακολουθούν με μια διαφορά φάσεως, έχουν αποτρεπτική λογική, με αποτέλεσμα την απόλυτη ανεπάρκεια (αυτή είναι ενός άλλου τύπου «απόσβεση»).
Αυτό που θα μετέτρεπε τον επιθανάτιο ρόγχο αυτών των κινημάτων σε κλάμα ζωής είναι ένα νέο όραμα που να ερμηνεύει τις έννοιες της ελευθερίας και της φύσης και να τις συνδέει με το κοινωνικό γεγονός. Αυτό όμως απαιτεί μια πολιτισμική επανάσταση που σήμερα για τη Δύση φαίνεται απόμακρη.
Κοντολογίς, ο μετεωρισμός του Δυτικού ανθρώπου ανάμεσα στην μετανεωτερική Κοσμογονία και τη νεωτερική Ανθρωπολογία καθορίζει το α-Πρόσωπο της μετανεωτερικότητας.
β) Όταν μιλάμε για περιφερειακούς πολιτισμούς εννοούμε κυρίως τις ισλαμικές παραδόσεις γιατί αυτές έχουν μια άμεση κοινωνική αναφορά. Εδώ το σχήμα είναι απλό: μεταφορά των παραδόσεων στο σήμερα. Αφού δεν μπορούμε να «βολέψουμε» εμείς την ιστορία ας «βολέψει» η ιστορία εμάς.
Ο χώρος αυτών των παραδόσεων για γεωστρατηγικούς και ιστορικούς λόγους είναι ο κατεξοχήν χώρος άσκησης του ιμπεριαλισμού. Γι’ αυτό, στην περιοχή αυτή η αιχμή του δόρατος είναι τα εθνικά –αντι-ιμπεριαλιστικά κινήματα στα οποία το θρησκευτικό στοιχείο είναι η βάση ανάπτυξης τους (υπάρχουν, φυσικά, ισλαμικά ρεύματα που προβάλλουν ένα «διάλογο» με το σήμερα αλλά λόγω των ιδιαίτερων ιστορικών συνθηκών είναι περιθωριακά).
γ) Στην Ελλάδα συνυπάρχουν όλα τα παραπάνω ρεύματα (μαζί με τα αδιέξοδα τους): βιώνεται η κρίση του «Δυτικού υποδείγματος» όπως στις δυτικές χώρες και αυτό εκφράζεται με κρίση της Κοινωνίας «Δυτικού τύπου», με μετανεωτερικά ρεύματα στο χώρο της τέχνης, με την κρίση των κοινωνικών και οικολογικών κινημάτων κ.λπ.. Ταυτόχρονα βιώνεται το εθνικό πρόβλημα και αναπτύσσεται ένα Εθνικό Κίνημα. Κοντά σ’ αυτά εμφανίζονται και κάποιες φονταμεταλιστικές απόψεις.
Όμως η βαθύτερη και ριζοσπαστικότερη κριτική στη Νεωτερικότητα ασκείται από έναν τρίτο πόλο που προβάλλει την ελληνική ιδιαιτερότητα. Δεν πρόκειται για κάποιο κληρονομικό ή γεωστρατηγικό πλεονέκτημα. Πρόκειται για το πολιτισμικό πλεονέκτημα του σύγχρονου Ελληνισμού να μιλά μια γλώσσα και να βιώνει (στον ένα ή στον άλλο βαθμό) μια παράδοση, που καθιστά πιο εύκολα προσεγγίσιμο τον Ελληνικό Τρόπο- Λόγο στη διαχρονική του συνέχεια.
Συγχρόνως πρόκειται για το στοίχημα (ή την ιστορική ευθύνη) του σύγχρονου Ελληνισμού να νοηματοδοτήσει ξανά τη σχέση του με το σύγχρονο κόσμο, συμβάλλοντας στην άρθρωση μιας Πολιτισμικής Αντιπρότασης που θα απαντά ριζικά στη Νεωτερικότητα.
Αν και ο σύγχρονος Ελληνισμός ζει την μεγαλύτερη ίσως παρακμή της ιστορίας του, εντούτοις, υπάρχουν σήμερα στην Ελλάδα «νησίδες» σκέψης και δράσης που δείχνουν ότι η Ελληνικότητα (με ύψιστο αναβαθμό την ορθόδοξη παράδοση και με αφετηρία την οντολογία του Προσώπου) μπορεί να επανιεραρχήσει αξίες και ανάγκες, να επανανοηματοδοτήσει έννοιες, να μετουσιωθεί σε πολιτική, να προβάλλει μια Οικουμενική Πρόταση.
Προϋπόθεση όμως ψηλάφησης αυτής της Πρότασης είναι η «Επικαιροποίηση» της Ελληνικότητας δηλαδή η Αντί-σταση, όχι με την έννοια της αμυντικής θωράκισης, αλλά της αναβάπτισης στο ρου της ιστορίας. Να το πούμε αλλιώς. Αν η Ελληνικότητα μπορεί να είναι επίκαιρη και να συμβάλλει στη διαμόρφωση ενός Καθολικού Πολιτισμικού Αντίλογου, οφείλει να το αποδείξει.
Πάνω σ’ αυτόν τον άξονα συναντώνται οι πνευματικές κινήσεις από ορθόδοξη αφετηρία, με κινήσεις από τον χώρο της Τέχνης, της Κοινωνικής δράσης και της Επιστήμης, Για πρώτη ίσως φορά σε τέτοια έκταση και σε τέτοιο βάθος αναπτύσσεται δίπλα στην κατεστημένη διανόηση μια ανατρεπτική λογιοσύνη: το φιλοσοφικό έργο του Χρήστου Γιανναρά είναι απαρχή γονιμότατων αναζητήσεων. Η ιστορική «αιρετικότητα» του Μοσκώφ, η αγοραία πολιτειολογία του Ζουράρι, η πνευματικότητα του Ι. Ζηζιούλα και του Β. Γοντικάκη, οι τολμηρές ανιχνεύσεις του Θ. Ζιάκα, οι πολιτικές «συνθέσεις» του Γ. Καραμπελιά, οι μουσικές «ανασκαφές» του Χ. Χαλαρή κ.λπ. αποκαλύπτουν ένα νέο ορίζοντα.
Μια νέα επίκαιρη και γόνιμη προσέγγιση γίνεται στα έργα των Κονδύλη, Καστοριάδη, Παπαϊωάννου, Ελύτη, Σεφέρη, Λορεντζάτου, Τσαρούχη, Κόντογλου, Πικιώνη, Παπαδιαμάντη, Πεντζίκη κ.ά. Φαίνεται, για πρώτη ίσως φορά, ότι ο Ελληνισμός αρνούμενος να ενσωματωθεί στο Δυτικό μοντέλο, κάνει ένα βήμα δείχνοντας μια διάθεση να γνωρίσει την Ελληνικότητα. Για την ώρα αυτή η διάθεση μπορεί να καταναλώνει φολκλόρ, όμως είναι υπαρκτή. Δεκάδες ωδεία παραδοσιακών οργάνων, άνθιση της αγιογραφίας, επανεκδόσεις Ελλήνων συγγραφέων κ.λπ. Στην Ελληνική περιφέρεια αυτοοργανώνονται ενώσεις πολιτών, που πάνε ένα βήμα πέρα από τα τοπικά προβλήματα. Το πολιτικό σύστημα είναι σε διαρκή αμφισβήτηση και μόνο προεκλογικά νομιμοποιείται. Το κίνημα για τις «Ταυτότητες» ξεπέρασε κάθε προσδοκία (όσοι επιμένουν ότι η διαμάχη γινόταν «περί όνου σκιάς» ας θυμηθούν το κίνημα των Κολλυβάδων ή το Σχίσμα, Οι πολιτισμικές συγκρούσεις γίνονται για «ασήμαντη αφορμή» γι’ αυτούς που δεν μπορούν να δουν πίσω από τα σύμβολα συμπυκνωμένους πολιτισμούς). Φαίνεται ακόμα μια διάθεση των οικολογικών κινημάτων να επανασυνδεθούν με την Ελληνική Παράδοση μέσα από πολιτιστικούς και διατροφικούς δρόμους κι αυτό είναι παρήγορο. Το Εθνικό, τέλος κίνημα, είναι μεν «εν υπνώσει» αλλά υπαρκτό σε κάθε κρίση. Δεν θέλω να αναλύσω διεξοδικά το θέμα αλλά να δείξω ότι υπάρχουν δυναμικά στοιχεία στο σύγχρονο Ελληνισμό, πέρα απ’ τη «λαϊκή ψυχή» που αντιστέκεται επί αιώνες στη Δυτική ενσωμάτωση, υπάρχουν ζωντανές δυνάμεις.
Η Συμφωνία μ’ αυτή την άποψη λύνει τα χέρια ενός εναλλακτικού κινήματος προσφέροντας του τη συνεκτική θεώρηση που συνδέει το Ησυχαστικό Κίνημα και το Κίνημα των Κολλυβά8ων με την Επανάσταση του ’21, την Φεντερασιόν, τον Άρη Βελουχιώτη και το σήμερα Όμως δημιουργεί και υποχρεώσεις για ανάληψη πρωτοβουλιών ώστε:
1) Οι υπαρκτές νησίδες σκέψης και δράσης να έρθουν σε επικοινωνία, απ’ την οποία θα προκύψουν πολλαπλασιαστικά αποτελέσματα.
2) Να βαθύνει ο προβληματισμός για την «επικαιροποίηση» της Ελληνικότητας.
3) Να μετουσιώνεται διαρκώς αυτή η πολιτισμική πρόταση σε πολιτική.
4) Να συναντήσει τα κριτικά ρεύματα Δύσης ( και Ανατολής), Είναι προφανές λοιπόν ότι είναι ανάγκη να δημιουργηθεί σήμερα ένας φορέας Προβληματισμού και Δράσης, ένας Ελληνικός Σύλλογος με, εξ αντικειμένου, ενιαία Πολιτισμική και Πολιτική δραστηριότητα.
Το Άρδην, που επί χρόνια, κινείται σ’ αυτό τον προβληματισμό οφείλει να αναλάβει την πρωτοβουλία.
Ας δούμε τους άξονες δράσης αυτού του φορέα στα δύο πεδία: Πολιτική και Πολιτισμός.
Στο Πολιτικό πεδίο το πρώτο στοιχείο που πρέπει να συζητηθεί είναι η Δομή του.
- Υπάρχουν δυο πόλοι: το κέντρο και η περιφέρεια, ένας Κεντρικός Συντονιστικός Σύλλογος και οι Τοπικές Κοινωνίες. Ένα από τα σημεία που θα κρίνει την επιτυχία του εγχειρήματος είναι η δυνατότητα συνάντησης των φυγόκεντρων λειτουργιών του Συλλόγου με τις κεντρομόλες λειτουργίες των τοπικών κοινωνιών. Αυτό προϋποθέτει μια νέα αντίληψη για την αποκέντρωση και νέα αντίληψη για τον κοινοτισμό και την τοπικότητα.
- Όσον αφορά την ουσία της πολιτικής: Οι τρεις πυλώνες δράσης είναι το Εθνικό, το Κοινωνικό και το Οικολογικό (όπως υπαινικτικά αναφέρθηκε). Όχι ως συνταγή μαγειρικής, που η δοσολογία του καθενός θα εξαρτάται απ’ τη συγκυρία, αλλά με βάση μια συνολική θεώρηση (όπως παραπάνω περιγράφηκε) που θα ανανοηματοδοτεί τους πυλώνες αυτούς.
- Δραστηριοποίηση στα επίκαιρα προβλήματα με ανάδειξη και προβολή της πολιτικής πρότασης.
Συζητήσεις με όμορους χώρους και πρόσωπα που ευρύτερα θέτουν παρόμοιους προβληματισμούς.
- Καλλιέργεια επαφών και πολιτική χαρτογράφηση των Βαλκανίων (αλλά και ευρύτερα).
2) Στο Πολιτισμικό πεδίο: εκτός από τις επιμέρους συζητήσεις, εκδηλώσεις, παρεμβάσεις κ.λπ. απαιτείται ένα κεντρικό γεγονός που θα τροφοδοτεί αυτόν το διάλογο, ένα γεγονός που να εκπληρώνει τις προϋποθέσεις που προανέφερα.
Ένα τέτοιο γεγονός θα μπορούσε να είναι η σύγκλιση ενός ετήσιου συνεδρίου, με διαφορετική κάθε φορά έδρα στην ελληνική περιφέρεια που θα αφορά την «Επικαιροποίηση» της Ελληνικότητας, μέσα από τις παρακάτω τρεις ενότητες:
Α. Φιλοσοφία–επιστήμες
Β. Πολιτική
Γ. Τέχνες–εφαρμογές
Η θεματολογία κάθε ενότητας θα εξειδικεύεται κάθε χρόνο. Σημαντικότατο είναι να υπάρξουν τοπικές εφαρμογές αυτών των ανιχνεύσεων, με την έννοια της «υλικής» έκφρασης, (π.χ. αν κάποια στιγμή στην τρίτη ενότητα, τέχνες–εφαρμογές, το θέμα ήταν; «το Ελληνικό Τροπικό μουσικό σύστημα και τα σύγχρονα δυτικά μουσικά ρεύματα–πεδία σύγκλισης», θα μπορούσαν ως τοπικές εφαρμογές να έχουμε από παραγγελίες έργων και συναυλίες μέχρι την ίδρυση ενός τοπικού μουσικού εργαστηρίου στην κατεύθυνση των πορισμάτων. Μπορούμε να σκεφτούμε το «παζλ» από τέτοιες διάσπαρτες «υλικές» εκφράσεις σε όλη την Ελλάδα).
Ένα τέτοιο γεγονός θα ανατροφοδοτούσε τις επιμέρους ενότητες, θα βοηθούσε στην πολιτική μετουσίωση και επιπλέον:
α) θα έδινε έναυσμα για τη δημιουργία ενός πολιτισμικού δικτύου στις χώρες με ορθόδοξη παράδοση.
β) θα προωθούσε τη συνάντηση με μετανεωτεριστικά ρεύματα της Δύσης. θα μπορούσε ενδεχομένως να διερευνηθεί η δυνατότητα παρέμβασης με αφορμή τους Ολυμπιακούς αγώνες. Να διερευνηθεί το ενδεχόμενο συνάντησης αντιολυμπϊακών κινημάτων απ’ όλο τον κόσμο όχι σε ένα πλαίσιο διαμαρτυρίας αλλά με μια σειρά εκδηλώσεων, που θα κορυφωθούν το 2004, πάνω στην προβληματική που μέχρι τώρα αναπτύχθηκε.
Η Ελλάδα ζει σε μια ιστορική καμπή. Απ’ την ενδοστρέφεια των τελευταίων δεκαετιών ίσως είναι καιρός να περάσουμε σε μια εξωστρεφή, γεμάτη αυτοπεποίθηση δράση. Γιατί η ιστορία στα ραντεβού δε στήνεται. Πάει παρακάτω.
