Η απειλή του συγκεντρωτισμού στην εποχή των big data

906

Tου Γιώργου Πρεβελάκη από την Καθημερινή 

Η κυβέρνηση παρουσιάζει την προωθούμενη νομοθεσία για την Τοπική Αυτοδιοίκηση ως προοδευτική και δημοκρατική· στην πραγματικότητα, όμως, είναι αντιδραστική και οπισθοδρομική. Η απλή αναλογική και οι «συλλογικότητες» προβάλλουν μια επίφαση δημοκρατικότητας και προόδου σε τοπική κλίμακα. Η εμπειρία, όμως, έχει δείξει ότι η υπερβολική διάχυση της αποφασιστικής εξουσίας οδηγεί σε αναποτελεσματικότητα – και σε χειραγώγηση από αλλότρια δίκτυα. Η ακυβερνησία, η παράλυση και η de facto περιθωριοποίηση της Tοπικής Aυτοδιοίκησης θα επιφέρουν οπισθοδρόμηση σε εθνική κλίμακα. Η εξασθένηση της εξουσίας σε τοπικό επίπεδο θα επιτείνει τη συγκέντρωσή της σε εθνικό επίπεδο· η αστοχία στην τοπική κλίμακα θα δημιουργήσει νέες δυνατότητες για κεντρική κρατική παρέμβαση. Οι κληρονομημένες παθογένειες θα ενισχυθούν.

Η γεωπολιτική εξέλιξη του νεοελληνικού κράτους χαρακτηρίζεται από συγκεντρωτισμό.

Η Βαυαροκρατία εισήγαγε θεσμούς αντιφάσκοντες με τις μεσογειακές ιστορικές και γεωγραφικές παραδόσεις, δηλαδή με την οργάνωση της πολιτικής ζωής στις μικρές γεωγραφικές περιοχές. Η τοπική κλίμακα αποδυναμώθηκε σταδιακά, με διάφορες γεωπολιτικές δικαιολογίες: αναρχία μετά τη δολοφονία του Καποδίστρια, πανσλαβικός και, κατόπιν, κομμουνιστικός κίνδυνος, «παλαιά» έναντι «νέας» Ελλάδος. Παρά την πίεση της Ευρωπαϊκής Ενωσης, οι μεταρρυθμίσεις της οποίας ευνοούν την αποκέντρωση και την Τοπική Αυτοδιοίκηση, το πολιτικό σύστημα επιβεβαίωσε και ενίσχυσε τον συγκεντρωτισμό. Με ελάχιστες εξαιρέσεις, οι κομματικοί μηχανισμοί παρεμβαίνουν στις αυτοδιοικητικές εκλογές, αναιρώντας την τοπική αυτονομία. Οι τοπικοί άρχοντες καθορίζονται από τα κομματικά κέντρα, δηλαδή από την εθνική κλίμακα.

Ο λαϊκισμός, το πελατειακό σύστημα, η προσοδοθηρία και η εξάρτηση από ξένες δυνάμεις συνδέονται στενά με την υποβάθμιση της τοπικής αυτονομίας και τη συγκέντρωση της εξουσίας στο αθηναϊκό κέντρο. Κάθε απόφαση η οποία, ευθέως ή πλαγίως, ενισχύει τον συγκεντρωτισμό, όπως η σχεδιαζόμενη νομοθεσία, λειτουργεί, επομένως, αντιδραστικά: διατηρεί και επιδεινώνει τις πανθομολογούμενες πολιτικές πληγές.

Οι πρόσφατες αποκαλύψεις για παρεμβάσεις στις αμερικανικές εκλογές ανέδειξαν την κύρια μελλοντική απειλή για τους δημοκρατικούς θεσμούς. Η συγκέντρωση πληροφοριών για κάθε πολίτη, τα λεγόμενα big data, καθώς και η εκθετική αύξηση της υπολογιστικής ικανότητας δημιουργούν απεριόριστες δυνατότητες για τον επηρεασμό του εκλογικού σώματος από τους κατέχοντες πληροφορίες και αλγορίθμους. Οι εκλογές θα κρίνονται σε μεγάλο βαθμό από την αντιπαράθεση ανάμεσα στους ισχυρούς του κυβερνοχώρου: μεγάλα κράτη, πολυεθνικές επιχειρήσεις, δίκτυα. Η έκβαση των κυβερνομαχών θα προβάλλεται στον κάθε ψηφοφόρο μέσα από εξατομικευμένα μηνύματα. Οι απροστάτευτοι πολίτες θα κρίνουν «δι’ εσόπτρου εν αινίγματι», θα μετατρέπονται σε ενεργούμενα.

Πώς μπορεί να αντισταθεί μια μικρή κοινωνία, όπως η ελληνική, σε μια τέτοια απειλή; Το εθνικό έδαφος, το εθνικό κράτος, η εθνική ταυτότητα αποτελούν συστήματα για τον έλεγχο της πληροφορίας, τα οποία, όπως και η παραδοσιακή αστική δημοκρατία, ανήκουν σε μια άλλη τεχνολογική εποχή. Η μόνη μορφή επικοινωνίας η οποία απομένει ως αντίβαρο είναι η «πρόσωπον προς πρόσωπον» επαφή. Αντίθετα με την τυπογραφία, το ραδιόφωνο ή την τηλεόραση, η προσωπική επαφή δεν υποκαθίσταται από τις ηλεκτρονικές τεχνολογίες. Η ποσότητα της μεταδιδόμενης πληροφορίας όταν οι άνθρωποι έρχονται σε απευθείας επαφή ξεπερνά κατά πολύ οτιδήποτε μπορεί να μεταδοθεί από απόσταση – γι’ αυτό, άλλωστε, οι πολύ σημαντικές διαπραγματεύσεις, επιχειρηματικές ή πολιτικές, δεν διεξάγονται με Skype.

Πολιτικά, η επαφή «πρόσωπον προς πρόσωπον» μπορεί να λειτουργήσει μόνον σε τοπική κλίμακα. Στην εποχή των big data, το μόνο καταφύγιο της δημοκρατίας είναι, επομένως, η τοπικότητα. Μόνον στο χωριό, στη γειτονιά και στη μικρή πόλη η πληροφορία από πρώτο χέρι μπορεί να ανατρέψει τα fake news και τις άλλες μορφές πληροφοριακής χειραγώγησης. Σε μια εποχή όπου κυριαρχεί η ηλεκτρονική τεχνολογία, μόνον τοπικά θα μπορεί ο πολίτης να διαμορφώσει ανεξάρτητη γνώμη για τους πολιτικούς και την πολιτική. Η δικτυωτή οργάνωση των τόπων επιτρέπει, κατόπιν, να διευρυνθεί γεωγραφικά η δημοκρατική λειτουργία.

Για να διατηρήσει το εθνικό κράτος, κάποια επίφαση δημοκρατικής νομιμοποίησης χρειάζεται να αναδομηθεί με αφετηρία την Τοπική Αυτοδιοίκηση, δηλαδή εκ των κάτω προς τα άνω. Υπάρχουν προηγούμενα για αυτήν τη γεωπολιτική διαδικασία, επί παραδείγματι η Ελβετία. Η Ελλάδα, παρά την κοινοτική της παράδοση, οικοδομήθηκε εκ των άνω προς τα κάτω.

Οι παγκόσμιες τεχνολογικές και γεωπολιτικές εξελίξεις μάς ωθούν και αυτές να αποβάλουμε το επίκτητο αμάρτημα του συγκεντρωτισμού. Αν θέλουμε να διατηρήσουμε τη δημοκρατική λειτουργία και να αποφύγουμε τον εξανδραποδισμό από τις «εν αινίγματι» δυνάμεις του κυβερνοχώρου, επιβάλλεται να στραφούμε με όλες μας τις δυνάμεις στην Τοπική Αυτοδιοίκηση. Η αποκέντρωση οφείλει να καταστεί το «νέο σύνορο» του ελληνισμού. Η επιδιωκόμενη νομοθεσία όχι μόνον δεν συμβάλλει, αλλά αντιμάχεται τον στόχο αυτό. Είναι επομένως και αντιδημοκρατική.

* Ο κ. Γιώργος Πρεβελάκης είναι καθηγητής Γεωπολιτικής στη Σορβόννη (Paris I).