του Σλαβόι Ζίζεκ, από το Άρδην τ. 69, Απρίλιος-Μάιος 2008
Άμυ Γκούντμαν: Κατά τη διάρκεια του μουσικού μας διαλείμματος, προβάλαμε ένα βίντεο για την Άνοιξη της Πράγας του 1968. Βλέπω ότι σας επηρέασε αρκετά. Επειδή το ακροατήριο δεν γνωρίζει τι σχέση είχατε με την εξέγερση της Πράγας, μπορείτε να μας πείτε μερικά πράγματα γι’ αυτήν;
Ζούσα στην Πράγα τότε, αλλά ήμουν πολύ μικρός εκείνη την εποχή. Τέλος πάντων, ας μη χρονοτριβώ. Υπάρχει κάτι πραγματικά τραγικό σε σχέση με την Άνοιξη της Πράγας, κάτι πολύ δύσκολο να αποδεχθεί ένας αριστερός. Αυτό που προσπαθώ να πω είναι ότι η επέμβαση των Σοβιετικών υπήρξε κατά κάποιον τρόπο ευχή και κατάρα για την Άνοιξη της Πράγας. Διότι διέσωσε υπό μίαν έννοια τον μύθο εκείνης της εξέγερσης – που λέει ότι, εάν τα σοβιετικά τανκς δεν επενέβαιναν, θα προέκυπτε ένα είδος προχωρημένου δημοκρατικού σοσιαλισμού. Σ’ αυτό το σημείο είμαι πλέον πιο απαισιόδοξος. Σκεφτείτε να μην είχαν εισβάλει οι Σοβιετικοί. Με βάση τον ιδεολογικό αστερισμό στον οποίον κινούνταν η άνοιξη της Πράγας, το πιο πιθανό θα ήταν να είχε ενσωματωθεί, αργά ή γρήγορα, η Τσεχία στη Δύση – εκτός και εάν η ίδια η κυβέρνηση έβαζε τέλος στους υπό εξέλιξη μετασχηματισμούς.
Το ίδιο συνέβη με την εξέγερση της πλατείας Τιενανμέν, στην Κίνα. Φανταστείτε το κινεζικό Κομμουνιστικό Κόμμα να υπέκυπτε στα αιτήματα των διαδηλωτών. Ισχυρίζομαι –κι αυτό είναι πολύ λυπηρό– ότι, εάν το κινεζικό Κ.Κ. αποδεχόταν πραγματικά δημοκρατικές μεταρρυθμίσεις, τώρα θα επικρατούσε χάος στη Κίνα. Όχι, δεν λέω ότι θα έπρεπε να υποστηρίζουμε τα δικτατορικά καθεστώτα ως αναγκαίο κακό. Απλώς συνιστώ να μην ενδίδουμε σε ψευδαισθήσεις.
Νομίζω ότι, σήμερα, πολύ συχνά, η Αριστερά διαπράττει αυτό το σφάλμα – και είναι αυτός ο λόγος για τον οποίον έχει αναπτύξει μια έλξη προς την ήττα. Εγώ, που επιμένω να δηλώνω ακόμα μαρξιστής και κομμουνιστής, μπορώ να σας διαβεβαιώσω ότι οι καλύτερες μαρξιστικές αναλύσεις αφορούν στην ερμηνεία μιας αποτυχίας: «Γιατί απέτυχε η Κομμούνα των Παρισίων;», «Πού εξετράπη η Οκτωβριανή Επανάσταση;» Ξέρετε, είναι βαθιά η ικανοποίηση που προκαλούν σχήματα του τύπου «τα κάναμε σαλάτα, αλλά μπορούμε να προσφέρουμε την καλύτερη εξήγηση για το πώς συνέβη αυτό». Αυτή η τάση της Αριστεράς θα με απασχολήσει ιδιαίτερα κατά την ομιλία που προγραμματίζεται σήμερα το βράδυ. Αυτή η βολική προσέγγιση της έννοιας της αντίστασης, που μεταφράζεται απλώς με το να μην μπλέξουμε με την εξουσία, διότι η εξουσία διαφθείρει: Ας αντισταθούμε κι έπειτα ας εγκαταλείψουμε, μόνο και μόνο για να οπισθοχωρήσουμε σε μια ασφαλέστερη ηθικά θέση. Αυτό το βρίσκω πολύ λυπηρό.
Άμυ Γκούντμαν: Το δεύτερο μέρος της αποψινής σας ομιλίας αφορά στα 40 χρόνια έπειτα από τον Μάη του 1968. Ποιες θεωρείτε τις πιο κρίσιμες στιγμές αυτής της εποχής και πώς μπορούμε να τις προσεγγίσουμε σήμερα;
Πρόκειται για μια πολύ ωραία ερώτηση. Γιατί; Επειδή σήμερα διεξάγεται ένας ιδεολογικός αγώνας με αφορμή το 1968. Ξέρετε, ένα εξαιρετικό επετειακό κείμενο για τον Μάρτιν Λούθερ Κινγκ εξηγούσε το πώς κάθε παιδί σήμερα γνωρίζει την περίφημη ομιλία, το «Έχω ένα όνειρο». Αλλά κανένας δεν γνωρίζει ποιο ήταν το όνειρο αυτό. Όλοι νομίζουν ότι επρόκειτο απλώς για την ισότητα νέγρων και λευκών. Αλλά δεν ήταν έτσι. Ο Μάρτιν Λούθερ Κινγκ είχε κινηθεί πολύ πιο αριστερά στη συνέχεια. Κι αυτή η πτυχή του έχει αποσιωπηθεί σήμερα.
Το ίδιο συμβαίνει με το 1968. Αν ρωτήσεις σήμερα κάποιον για τον Μάη, θα σου πει ότι το ’68 υπήρξε μια έκρηξη δημιουργικότητας, ένας αγώνας εναντίον της γραφειοκρατίας, υπέρ της σεξουαλικής απελευθέρωσης κ.ο.κ. Για εμένα, όμως, αυτές αποτελούν τις λιγότερο ενδιαφέρουσες πτυχές εκείνης της εποχής. Πρόκειται για εκείνες τις πτυχές που έχουν ενσωματωθεί σήμερα στην κυρίαρχη ιδεολογία, που αφορούν στο δικαίωμα στην ατομική έκφραση κ.λπ. Για μένα, που είμαι ένας παλαιομοδίτης τύπος, ας πούμε, που του αρέσει η σεξουαλικότητα μόνο όταν συνοδεύεται από έρωτα, αυτού του τύπου η κληρονομιά του 1968 είναι ένας εφιάλτης. Ξέρετε, σήμερα στην Καλιφόρνια, κυκλοφορεί μια τρομακτική μόδα, η οποία εξαπλώνεται και στην Ευρώπη: Άνθρωποι μαζεύονται και αυνανίζονται δημόσια, χωρίς να έχει δικαίωμα ο ένας ν’ αγγίξει τον άλλο. Ασφαλώς, ο κάθε ένας που συμμετέχει πρέπει να πληρώσει κάποια λεφτά, τα οποία χρηματοδοτούν πολιτικά ορθές δραστηριότητες. Πίσω από αυτό, κρύβεται η ίδια η ιδέα της αυτο-έκφρασης, είσαι μόνος αλλά μέσα σε ένα πλήθος.
Στον αντίποδα υπάρχει ένα άλλο 1968, αυτό για το οποίο κανείς δεν θέλει να κουβεντιάσει σήμερα. Κι αυτό ήταν οι μάζες, το ότι χιλιάδες φοιτητές κατέβηκαν στους δρόμους αναζητώντας μια σύνδεση με τους εργάτες. Σήμερα, τείνουμε να ξεχνάμε ότι τότε στη Γαλλία γινόταν μια γενική απεργία, ότι δεν επρόκειτο μόνο για φοιτητικές διαδηλώσεις. Το γεγονός αυτό αποσιωπάται σήμερα. Παραδόξως, αυτή η πλευρά της κληρονομιάς του 1968 αξίζει σήμερα να διασωθεί. Και δεν πρόκειται απλώς για νοσταλγία. Εάν για κάποιους το 1968 σημαίνει μόνο τη νοσταλγική υπενθύμιση της σεξουαλικής επανάστασης και όλων αυτών, τότε αυτό που έχω να τους πω εγώ είναι: Πηγαίνετε να αυνανιστείτε κι αφήστε με ήσυχο. Για μένα, το 1968 αντιπροσωπεύει ένα όνειρο που απέτυχε, τη δυνατότητα να διαχυθούν τα αιτήματα των φοιτητών σε ευρύτερα ακροατήρια.
Βεβαίως, όλα αυτά έχουν τελειώσει σήμερα. Κι εγώ δεν λέω ας επιχειρήσουμε ξανά μια δοκιμασμένη συνταγή. Διότι, δυστυχώς, δεν πιστεύω ότι μπορεί να υπάρξει ξανά ένα κίνημα της εργατικής τάξης το οποίο θα συναντήσει στους δρόμους τους φοιτητές. Σήμερα, άλλα είναι τα ζητούμενα. Σήμερα, μπορεί όλοι να χλευάζουν τον Φουκουγιάμα, αυτόν τον ηλίθιο που πίστευε ότι η ιστορία θα τελειώσει, αλλά ουσιαστικά όλοι –ακόμα και οι αριστεροί– συμφωνούμε μαζί του: Κανείς δεν αναρωτιέται για το εάν το κράτος και ο καπιταλισμός θα καταρρεύσουν. Διότι, σε γενικές γραμμές, αποδεχόμαστε το υφιστάμενο πλαίσιο.
Το οποίο δεν είναι άλλο από τη φιλελεύθερη Δημοκρατία. Όπως ξέρετε, τον παλιό καιρό δηλώναμε υπέρ του «σοσιαλισμού με ανθρώπινο πρόσωπο». Σήμερα, η Αριστερά προσφέρει έναν «καπιταλισμό με ανθρώπινο πρόσωπο», με περισσότερη ανοχή, περισσότερα δικαιώματα κ.ο.κ. Είναι αυτό όμως αρκετό; Σ’ αυτό το σημείο παραμένω αθεράπευτα μαρξιστής κι απαντώ αρνητικά. Διότι διαβλέπω μια σειρά –για να χρησιμοποιήσω αυτόν τον γελοίο, παλιομοδίτικο όρο– αντιθέσεων ή ανταγωνισμών, από την οικολογική σκοπιά, τη βιοηθική, από τη σκοπιά των παραγκουπόλεων, που ολοένα και διογκώνονται, οι οποίες θα γονατίσουν μακροπρόθεσμα το παγκόσμιο καπιταλιστικό σύστημα. Και αυτή η διαπίστωση εμπεριέχει την αληθινή κληρονομιά του πνεύματος του 1968.
