Συμπληρώθηκαν (σ. Ά. 6 Αυγούστου 2014 γράφτηκε το κείμενο) σαράντα χρόνια από την κατάληψη από τον τουρκικό στρατό – στη διάρκεια της «εκεχειρίας» – των κωμοπόλεων Καραβά και Λαπήθου. Ήταν μια εξαιρετικά άνιση μάχη: 8.000 άνδρες της 28ης τουρκικής μεραρχίας προχώρησαν από τις υπώρειες του Πενταδακτύλου και από τα ανατολικά, από την πλευρά της Κερύνειας, κάμπτοντας την απέλπιδα και ηρωική αντίσταση μερικών ολιγάριθμων ομάδων στρατιωτών της Εθνοφρουράς. Όπως έχει γράψει ένας από τους πολεμιστές εκείνης της ημέρας: «Ήταν δύο ισχνοί λόχοι του 256 ΤΠ κι ένας του 286 ΜΤΠ, συνολικής δυνάμεως 165 ανδρών, που μαζί τους βρέθηκαν την τελευταία στιγμή και 31 ναρκοθέτες του 70 ΤΜΧ. Οι συνολικές απώλειες της Εθνικής Φρουράς ήταν 86 ηρωικοί νεκροί και αγνοούμενοι, που κυκλώθηκαν, εγκλωβίστηκαν κι εξοντώθηκαν από τους κατακτητές.»
Σύμφωνα με τα στοιχεία του Δήμου Λαπήθου, η κωμόπολη έχει συνολικά 91 νεκρούς από την τουρκική εισβολή (πεσόντες, εκτελεσθέντες, φονευθέντες και αγνοούμενους).
Μια επιγραμματική εικόνα των όσων πέρασαν οι εγκλωβισμένοι στη Λάπηθο, ύστερα από την κατάληψή της από τον τουρκικό στρατό, καταγράφει η μαρτυρία του Σάββα Θεοδούλου Μαστραππά, εργολάβου οικοδομών, από τη Λάπηθο, ο οποίος έμεινε εγκλωβισμένος στη γενέτειρά του μέχρι τα τέλη Οκτωβρίου 1975, μαζί με άλλους ηλικιωμένους συγχωριανούς του, έχοντας αναλάβει άτυπα την ηγεσία και την εκπροσώπηση των εγκλωβισμένων. Η μαρτυρία του προέρχεται από την κατάθεσή του, που δόθηκε στις αστυνομικές αρχές της Κυπριακής Δημοκρατίας στις 22 Νοεμβρίου 1975. Δημοσιεύθηκε στο βιβλίο του Νεοπτόλεμου Κότσαπα (σημερινού Δημάρχου Λαπήθου, στην προσφυγιά), Λάπηθος – Καραβάς. Δια πυρός και σιδήρου. Τουρκική εισβολή. Ιούλιος – Αύγουστος 1974, Λευκωσία 2010, σσ. 103-107. Αποσπάσματα της κατάθεσης αναδημοσιεύθηκαν και στο Πέτρος Παπαπολυβίου (επιμ.), Μάρτυρες και Μαρτυρίες. Πραξικόπημα και τουρκική εισβολή. Πεσόντες, Αγνοούμενοι και Θύματα. Αιχμαλωσία – Προσφυγιά – Εγκλωβισμός, Λευκωσία: Φιλελεύθερος 2011.
«Είμαι από την Λάπηθον, όπου και παρέμεινα εγκλωβισμένος μέχρι την 28.10.1975. Στες 6.8.1974 όταν οι Τούρκοι κατέλαβον το χωριόν μου εγώ ευρισκόμουν στο σπίτι μου μαζί με άλλους 7 ηλικιωμένους χωριανούς μου. Κατά τες τρεις μετά το μεσημέρι της ως άνω ημερομηνίας ήλθαν οι Τούρκοι σπίτιν μου μαζί με έναν αξιωματικόν, μας έβγαλαν έξω από το σπίτιν μου και μας ερεύνησαν.
Εγώ εβάστουν 200 λίρες πάνω μου και το ρολόι μου και μου τα επήραν, επιάσαν δε και το ράδιον μου και ένα ζεύγος παπούτσια καινούργια. Ο αξιωματικός με ερώτησεν εάν έχει άλλους σπίτι μου και εγώ του είπα ότι δεν έχει, αλλά έχει στα άλλα σπίτια κάτι γέρους. Όπου επήαμεν και τους εμαζέψαμεν και όλους μαζί μας επήραν στην τοποθεσίαν «Αϊρκώτισσα». Στο κέντρον της Ανδρονίκης. Όταν μας επήραν κάτω στο κέντρον μας επροσφέραν αναψυκτικά.
Μετά ήρταν δύο Τούρκοι αξιωματικοί και μου είπαν να τους πιάσω όλους και να πάμε στα σπίτια μας. Ο λόγος που μου είπεν εμένα να οδηγήσω τους χωριανούς μου είναι διότι ξέρω τούρκικα και εγγλέζικα και λίγα γερμανικά[1]. Ο Τούρκος αξιωματικός μου είπε να τους βάλω γραμμή διότι εάν τους δουν αδέσποτους θα τους πυροβολήσουν και εγώ του είπα να μου δώσει ένα χαρτί να το δείχνω στα στρατεύματα για να μην μας πυροβολήσουν ή και να μας επιστρέψουν πίσω, και αυτός μου έδωσεν. Τους έβαλα γραμμήν και πήγαμεν όλοι στα σπίτια μας. Όλοι οι ως άνω χωριανοί μου ήσαν όλοι κάτοικοι της ενορίας Αγίου Θεοδώρου Λαπήθου.
Την άλλην ημέραν το πρωΐν πάλιν ήλθαν οι Τούρκοι και μας εμάζεψαν όλους και μας επήραν κάτω στην οδόν Φιλελλήνων, κοντά στο σπίτι του δασκάλου του Καβαλλάρη. Εν τω μεταξύ μου εφέραν και άλλους χωριανούς από άλλες ενορίες ως επίσης και πολλούς από τον Καραβάν και είμαστε όλοι ηλικιωμένοι, δηλαδή 55 ετών και άνω, θα είμαστεν δε περίπου 150 άτομα. Εκεί μας άφησαν μέχρι η ώρα 11.00. Μετά ήρτεν διαταγή και μας επιάσαν όλους και έτσι νηστικούς και διψασμένους μας επήραν πάνω στο Κεφαλόβρυσον. Καθ’ οδόν πολλοί γέροι διά τον λόγον ότι δεν μπορούσαν να περπατήσουν, οι Τούρκοι τους εκτυπούσαν και τους έβριζαν χωρίς εξαίρεσιν, είτε γυναίκες ήσαν ή άνδρες.
Όταν μας επήραν στο Κεφαλόβρυσον της Λαπήθου μας εβάλαν στο νέον κέντρον που εκτίστην πάνω από το κέντρον του Καζέλη. Εκεί εφέραν και άλλους και εγίναμεν όλοι περίπου 240 άτομα. Όταν εβρισκόμαστεν πάνω στο κέντρον εγώ έβγαλα άδειαν από τον αξιωματικόν και επήγα με έναν Τούρκον στρατιώτην και εμάζεψα 2 σίκλες λεμόνια και 2 σίκλες τεράτσια και τα επήρα και επήραμεν όλοι από μισόν λεμόνι και ένα τεράτσι ο καθένας και εκάμαμεν εκεί τρεις ημέρες χωρίς να φάμεν τίποτε άλλον. Μετά εκάμαμεν παράπονον στον διοικητήν και του είπαμεν να μας δώσει τροφήν και μας είπεν δεν έχει και εμείς του είπαμεν να μας αφήσει να πάμεν στα σπίτια μας και κάτι θα εύρωμεν να φάμεν. Οπότε εδιέταξεν και ήρταν φορτηγά αυτοκίνητα και μας επήραν όλους στην ενορίαν Αγίου Θεοδώρου Λαπήθου και όλοι μας εκατοικούσαμεν σε 40-50 σπίτια, ήτοι 8-10 άτομα σε κάθε σπίτιν. Εκεί στα σπίτια μας εκάμαμεν τρεις ημέρες. Ξέχασα να πω ότι όλα τα σπίτια ήσαν ανοικτά και λεηλατημένα.
Στις τρεις ημέρες ήλθεν ο αξιωματικός της περιοχής και με έβαλεν υπεύθυνον για τους εγκλωβισμένους και του είπα ότι θέλωμεν φαΐν και μου είπεν να πηγαίνω να παίρνω από τα μαγαζιά τρόφιμα και να τους δίνω να τρώσιν. Εγώ του είπα ότι είναι επικίνδυνον να γυρίζω μόνος μου και μου έβαλεν έναν κόκκινον ρούχον πάνω στο χέρι και εκυκλοφορούσα ελεύθερα μόνον όταν είχα δουλειάν.
Μετά δέκα ημέρες περίπου ήλθεν ο διοικητής και κατόπιν παραπόνου ότι μυρίζουν οι σκοτωμένοι μου έδωσεν διαταγήν να πηγαίνω μαζί με τέσσερα άτομα για να τους θάψουμεν και εξεκινήσαμεν αμέσως να θάβουμεν και αρχίσαμεν από τις 18.8.1974 και ετελειώσαμεν στις 13.9.1974. Εγώ έπαιρνα σημειώσεις για όλους όσους εθάψαμεν και είναι οι κάτωθι:
1) Γιακουμής Σάββα Μάντη εκ Λαπήθου, 70 χρονών, επυροβολήθη στην παρουσίαν της γυναίκας του στον κήπον του στην τοποθεσίαν «Βρυσίν του Πάρπα».
2) Μαρία Μανώλη Παρπέρη, 75 χρονών, ευρέθη παιξούμενη έξω από το σπίτιν της.
3) Προκόπης Κωνσταντίνου Χατζή Προκόπη, 66 ετών και η σύζυγός του Ευγενία 65 ετών εκ Λαπήθου ευρέθησαν σκοτωμένοι μέσα στο κρεβάτιν τους.
4) Μαρία Μελή Δεμέτη ευρέθη παιξούμενη μέσα στην αυλήν του σπιτιού της, ήτο 74 χρονών.
5) Σάββας Σαββή Χατζή Προκόπη, 78 ετών, ευρέθη παιξούμενος πάνω στην καρέκλαν.
6) Νικόλας Σταύρου Αππαλή, 60 χρονών, ευρέθη παιξούμενος μες την αυλήν του σπιτιού του Κρεμμουδιού. Τούτος ήταν αγαθός.
7) Χρυσταλλού Κοσιάρη, 80 ετών.
8) Η αδελφή της ως άνω Ευγενία Χριστοφή Κκέλη, 75 ετών. Οι ως άνω ευρέθησαν παιξούμενες μες την αυλήν του σπιτιού τους και ήσαν δεμμένα τα χέρια τους, ήσαν δε τυφλές.
9) Ξενού Χάμπουλλου, 80 ετών εκ Λαπήθου.
10) Ειρήνη Δρούμπου, 90 ετών.
11) Ειρήνη Κ. Τσουλούπα, 80 ετών.
12) Ανδρονίκη Παναή, 55 χρονών.
13) Γιάνναρος Ψαρά, 70 χρονών εκ Λαπήθου.
14) Αρέστης Ππακτάουρος, 80 ετών.
15) Άγνωστος στρατιώτης.
16) Μαρίτσα Παρπέρη, 65 χρονών.
17) Χαρικλού Συμεού, 65 χρονών.
18) Αναστασία Σουτζιή, 70 χρονών εκ Λαπήθου.
19) Ευδοκία Ποδηλατή, 50 χρονών. Τούτη επέθανεν φυσικόν θάνατον, διότι έπαιρνεν φάρμακα και εδιατηρείτο στην ζωήν και όταν της έλειψαν απέθανε.
20) Σάββας Παρπέρη, 80 χρονών ευρέθη σκοτωμένος.
21) Παντελής Κωστή Καραμανής, εκ Βαβυλά, 60 χρονών. Τούτον επήραν του το κοπάδιν του οι Τούρκοι, τον εδέραν και μετά τον εφέραν στην φυλακήν όπου ήμουν εγώ και μου είπεν ότι τον εδέραν πολλά οι Τούρκοι και επαραπονιέτουν ότι είχεν πόνους στο στήθος και εγώ του έφερα νερόν και ήπιεν και ύστερα από λίγον έπεσεν κάτω και αμέσως ειδοποίησα και τον επιάσαν οι Τούρκοι αστυνομικοί και μέχρι να τον πάρουν στο Νοσοκομείον απέθανεν. Μαζί με τον ως άνω ήτο και ο Νικόλας Μαραθεύτης, επίσης εκ Βασίλειας όστις εκακοποιήθη και αυτός αγρίως. Ο Νικόλας Μαραθεύτης ευρίσκεται τώρα στην ελεύθερην περιοχήν.
Ξέχασα να πω ότι την 17.8.1974 με εσυνέλαβαν οι Τούρκοι μαζί με τρεις άλλους χωριανούς μου και 12 στρατιώτες και μας ξυλοκόπησαν άγρια και μας επήραν στην Λευκωσίαν για ανάκρισιν. Οι 12 στρατιώτες ήσαν χωσμένοι μέσα στην Λάπηθον και τους ετροφοδοτούσαμεν και μας επρόδωσεν η (…) εκ Λαπήθου, η οποία τώρα είναι πεθαμένη. Στες 18.8.1974 μας απέλυσαν και μας επέτρεψαν και επήγαμεν στα σπίτια μας. Όλοι οι στρατιώτες απελύθησαν μετά και ευρίσκονται στην ελεύθερην περιοχήν[2].
22) Επιστήμη Μάντη, 85 χρονών. Τούτη απέθανεν φυσικόν θάνατον.
23) Ελένη Χατζή Γιάννη Κουφού Κραμβή, 85 χρονών, ευρέθη παιξούμενη έξω από το σπίτιν της.
24) Τέσσερις άγνωστοι στρατιώτες, ευρέθησαν σκοτωμένοι στην τοποθεσίαν Ασπρόβρυση.
25) Μαρία Δ. Ζύγκα, 42 χρονών, ευρέθη παιξούμενη.
26) Μελής Α. Μέτσιου και η γυναίκα του με τα δυο κωφάλαλα παιδιά τους. Ευρέθησαν σκοτωμένοι έξω από το σπίτιν τους.
27) Ελένη Κ. Τσιγαρά, εφονεύθη από βόμβαν.
28) Ειρήνη Γ. Μαχαιρίτη απεβίωσεν φυσικόν θάνατον, ήτο 80 ετών.
29) Πολυξένη Καραβαλή, 76 ετών, ευρέθη παιξούμενη έξω από το σπίτι της.
30) Ροτόκλης Κκόλιαρος, 80 ετών, με την γυναίκαν του Μαρίαν Γιαννή Κκόλιαρου, 80 ετών, ευρέθησαν παιξούμενοι έξω από το σπίτιν των.
31) Ελένη Γεωργίου Κάρκαντα, απεβίωσεν, ήτο 86 ετών.
32) Χατζή Ξενού Χατζή Γιακουμή, 85 ετών, ευρέθη παιξούμενη έξω από το σπίτιν της.
33) Χριστόφορος Ιγνατίου, απεβίωσεν φυσικόν θάνατον, ήτο 80 ετών.
34) Κατινού Χατζή Χαρίτου, 86 χρονών, απεβίωσεν.
35) Ανδριανού Χαραλάμπους Μωϋσή, 78 ετών απεβίωσεν.
36) Παναής Γ. Κοντός, 80 χρονών, απεβίωσεν φυσικά.
37) Κώστας Τασιάκκης εφονεύθη από νάρκην, ήτο 70 ετών.
38) Χαράλαμπος Χατζή Γιακουμή, απεβίωσεν φυσικόν θάνατον, ήτο 90 ετών. 39) Σοφοκλής Φυττής, 90 χρονών, ευρέθη πεθαμένος κάτω από έναν γιοφύριν.
40) Σοφοκλής Ιγνατίου, 70 χρονών.
41) Χρυσόστομος Δεσπότη, δεν τον εθάψαμεν αλλά έμαθα ότι είναι σκοτωμένος.
42) Ανδρέας Σάββα Μαστραππά, 28 ετών.
43) Αναστάσης Χατζή Σάββα, ευρέθη παιξούμενος μέσα στο περιβόλιν του, ήτο 65 ετών.
Όλοι οι ως άνω που ανέφερα είναι εκ Λαπήθου.
Την 4/11/74, εβιάσθη από Τούρκον πολίτην εκ Λεμεσού εντός της οικίας της η (…) 70 ετών η οποία άνοιξεν αιμορραγίαν και την μετέφεραν στο Νοσοκομείον Κερύνειας και ο Τούρκος ιατρός είπεν ότι δεν ήτο από βιασμόν αλλά από αρρώστιαν που προήλθε η αιμορραγία.
Επίσης από πληροφορίες που έχω στην τοποθεσίαν «Αγνί» υπάρχουν δύο μεγάλοι ομαδικοί τάφοι, όπου ετάφησαν περί τα 800 έως 1000 άτομα. Η ως άνω τοποθεσία ευρίσκεται δυτικά του λιμανιού της Λαπήθου.
Επίσης η Λάπηθος εκατοικήθη από Τούρκους εκ Τουρκίας και Πακιστανούς ως επίσης και από Τουρκοκυπρίους. Όλοι αυτοί μαζίν με τους Τουρκοκυπρίους καταστρέφουν τα ελαιόδενδρα και τους λεμονοκήπους, τες μεν ελιές αποκόπτουν, τα δε λεμονόδενδρα κρούζουν και δεν τα ποτίζουν, ούτε να τα καλλιεργήσουν.
Επίσης έξω από τα σπίτια που μένουν οι εγκλωβισμένοι πάσιν οι Τουρκοκύπριοι και εκβιάζουν τους εγκλωβισμένους και τους φοβερίζουν να φύγουν να πάσιν στην ελληνικήν περιοχήν. Δύο έως τρεις ημέρες πριν να φύγω Τούρκοι έκλεψαν το γκάζι και δύο σακκούλες πράματα της Αγαθής Αντωνίου, εκ Λαπήθου, η οποία είναι σχεδόν τυφλή και δεν ακούει. Επίσης της επήραν και τες ηλεκτρικές λάμπες του σπιτιού της. Οτιδήποτε έχουν οι εγκλωβισμένοι οι Τούρκοι τους τα κλέβουν και τους λένε ότι είναι δικά τους.
Ο λόγος που με έδιωξαν εμένα είναι διότι ό,τι εκάμαν οι Τούρκοι στους εγκλωβισμένους το ανέφερα στον Ερυθρό Σταυρόν και στα Ηνωμένα Έθνη. Στες 28.10.1975 ήλθαν οι Τούρκοι αστυνομικοί και με ειδοποίησαν να εγκαταλείψω το χωριόν μου σε μισήν ώραν και ήλθεν τούρκικον αυτοκίνητον και με έπιασαν διά της βίας και με εφέραν στο Λήδρα Πάλας όπου με παρέλαβαν τα Ηνωμένα Έθνη και με παρέδωσαν στους δικούς μου. Τώρα στο χωριόν μου έμειναν περίπου 35 άτομα τα οποία ένεκα της καταπιέσεως θέλουν να φύγουν και εκείνοι διότι η ζωή κατήντησεν ανυπόφορη και οι Τούρκοι τους κάμνουν ότι θέλουν.
Επίσης έχω να προσθέσω ότι εθάψαμεν ακόμα έναν χωριανόν ονόματι Αλέκκον Τσιακκήν.
Επίσης, ο λοχίας της Αστυνομίας ο οποίος ονομάζεται Αττίλας, καθημερινά εκβιάζει τους εγκλωβισμένους τους λέει “να φύγετε όλοι από δαμέσα, γιατί η περιοχή είναι δική μας, να πάτε όλοι στον Μακάριόν σας”».
[1] Ο Μαστραππάς γνώριζε γερμανικά καθώς στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, ως εθελοντής του «Κυπριακού Συντάγματος», ήταν για τέσσερα χρόνια αιχμάλωτος πολέμου σε γερμανικό στρατόπεδο αιχμαλώτων. Ας σημειωθεί ότι αρκετοί Κύπριοι αιχμάλωτοι των τουρκικών φυλακών το 1974 ήταν αιχμάλωτοι το 1941-1945 ή πολιτικοί κρατούμενοι κατά τον αγώνα της ΕΟΚΑ του 1955-1959, μερικοί και τα δύο. Οι εμπειρίες τους ήταν πολύτιμες για τους ίδιους και τους συγκρατούμενούς τους.
[2] Εδώ αναφέρεται στους δώδεκα στρατιώτες που προστάτευε στη Λάπηθο, η Ευφροσύνη Προεστού, η γνωστή σήμερα ως «Κυρά της Λαπήθου». Η σύλληψη όλων έγινε στις 4 Σεπτεμβρίου 1974.
