από το Άρδην τ. 42, Ιούνιος 2003
Ό δρο; «εκεχειρία» έτυμολο-γ είτα ι από τό έχεχειρία, δηλ. «έχειν χείρας», «κρατώ τά χέρια μου, σταματώ νά χτυπώ, διακόπτω τίς εχθροπραξίες». ‘Από τούς ξένους δρους ό γερμανικός είναι ό πιό εκφραστικός: Gottesfrlede (ειρήνη τοΰ Θε-βΟ), πού αποδίδει και τό πλήρες αρχαιοελληνικό «ιερά εκεχειρία» προκειμένου γιά τούς ‘Ολυμπιακούς αγώνες. ‘Από τούς άλλους ξένους δρους, πού οι περισσότεροι προέρχονται από τό λατινικό armistitium, ό αγγλικός «armistice» σημαίνει «στάση τών οπλών», δηλ. διακοπή στή χρήση τών οπλών. Στά ελληνικά τό κ τοΰ έκε-προέρχεται άπό έτεροίωση ή άνομοίωση τοΰ χ του «εχω» πρός τό χ του «χείρας» καί τροπή τοϋ χ σέ κ γιά λόγους εύφωνίας. Αυτό ισοδυναμεί πρός τή νεότερη εντολή «παύσατε πΰρ», πού σε δλες τις βασικές γλώσσες λέγεται κατά μετάφραση τοϋ ελληνικού καί αποδεικνύει τήν καταγωγή του «fire» ή «feuer» ή «feur» κλπ άπό τό ελληνικό αρχέτυπο «πΰρ». Φαίνεται πολύ πιΐανό δτι ή καθιέρωση της εκεχειρίας ανάμεσα στούς έμπόλε-μους “Ελληνες συσχετίζεται αμεσα μέ τήν αρχική ίδρυση τών ‘Ολυμπιακών αγώνων. “Ε -τσι είναι δύσκολο νά διακρίνει κανείς άν οι Ολυμπιακοί αγώνες ήταν τό αίτιο τής καθιέρωσης της εκεχειρίας, ώς είδους «ανάπαυλας», ή τό αποτέλεσμα, ώς είδους «αναψυχής». Πιθανότερο φαίνεται τό πρώτο. ‘Αναφέρονται πάντως ώς ιδρυτές τών αγώνων καί εισηγητές τής Ίερας εκεχειρίας ό ήαίνεο: Ηρακλής, ό Σπαρτιάτης βασιλιάς Αυκοϋργος καί εναλλάξ, ανάλογα μέ τήν πηγή, ό γενάρχης Πέλοψ, ο επώνυμος άρχων τής ΓΙίσας Πεΐσος καί ό Ηλείος “Ιφιτος.
Στόν Βίον Λυκούργου, τοϋ Πλουτάρχου διαβάζουμε: «Οί μέν γάρ Ίφίτω συνακμασαι καί συνδιαθεΐναι την “Ολυμπιακήν έκεχειρίαν λέγουσιν αυτόν, ων έστι καί ‘Αριστοτέλης ό φιλόσοφος, τεκμήριον προσφέρων τοΰ Όλυμπίασι δίσκον, ώ τοΰνομα τοϋ Λυκούργου διασώζεται καταγεγραμμένον». (Γιά τόν Λυκοΰργο λένε ότι έζησε τήν ίδια εποχή μέ τόν Ήλεΐο βασιλιά “Ιφιτο καί οτι, μαζί μ.” αυτόν, καθιέρωσε τήν ‘Ολυμπιακή εκεχειρία. “Ενα; από αυτούς πού τό δέχονται αυτό είναι καί ό “Αριστοτέλης ό φιλόσοφος, ό όποιος φέρει ώς απόδειξη καί τό δίσκο (τοϋ Iφίτου) στήν ‘Ολυμπία, όπου σώζεται καταγραμμένο τό ό-νομα τοϋ Λυκούργου).
Τόν ορειχάλκινο αΰτό δίσκο, πού μαρτυρεί κυρίως τήν καθιέρωση της «εκεχειρίας», αλλά κατά λογικό συμπερασμό καί τήν έναρξη τοϋ θεσμοϋ των “Ολυμπιακών αγώνων, περιγράφει ό Παυσανίας στά Ήλειαχά του (Φ. 20. 1), όπου μαθαίνουμε οτι πάνω στό δίσκο τοϋ “Ιφίτου είναι χαραγμένο τό κείμενο της εκεχειρίας, τήν οποία προκηρύσσουν οί “Ηλείοι γιά χάρη τών “Ολυμπιακών αγώνων. Τά γράμματα δέν είναι χαραγμένα σέ ευθεία γραμμή, αλλά προχωρούν κυκλικά (σπειροειδώς) πάνω στόν δίσκο. Στό δίσκο λοιπόν τοϋ “Ιφίτου, πού σωζόταν μέχρι τό 200 μ. Χ. στό Ήραΐον, ήταν χαραγμένος ό Τύπος της προκήρυξης της ‘Ιεράς εκεχειρίας, πού ίσχυε χάριν τών αγώνων γιά όλους τούς “Έλληνες, όχι μόνο γιά τούς Πελοπον-νήσιους ή τούς γείτονες τών Ηλείων. Είναι πιθανό ό Τύπος της προκήρυξης νά έγινε σέ χρόνους μεταγενέστερους τοϋ 770, σέ εποχή δηλ. κατά την οποία οι αγώνες οέν ήταν στενά τοπικοί, άλλά είχαν επιβληθεί πανελληνίως. Προβλήματα χρονολογικά πάντως δέν υπάρχουν, γιατί στίς αρχές τοΰ 8ου αϊ, ήταν ήδη γνωστό σε όλους τό αλφαβητικό ελληνικό σύστημα γραφής. “Εχει υποστηριχθεί καί ή πιθανότητα νά ζητήθηκε ή συνδρομή ενός εμπείρου ιερατείου, τοϋ μαντείου τών Αελφών π.χ., στή διατύπωση τοϋ κειμένου της προκήρυξης, πού γιά νά μπορέσει νά αποχτήσει τόν καθολικό σεβασμό τών πανελλήνων, εντός καί έκτός της κυρίως Ελλάδας, πρέπει νά είχε ιεροπρεπή καί λογοτυπική διατύπωση. Πάντως δέν σώθηκε καμιά σχετική μαρτυρία.
“Αντίθετα, χρονολογικά προβλήματα παρουσιάζει ή χρονολόγηση της τέλεσης τών πρώτων “Ολυμπιακών αγώνων (770 π.Χ) καί της καθιέρωσής τους από τό Σπαρτιάτη βασιλιά καί νομοθέτη Λυκούργο. Γιατί όχι μόνο στά παραπάνω κείμενα τοϋ Παυσανία καί τοϋ Πλουτάρχου μαρτυρεΐται ή συμμετοχή του στήν ίδρυση, αλλά επαναλαμβάνεται μέ έμφαση καί από τόν Άθήναιο (15 035 κ.έ): «Κατά Λυκοϋργον τόν νομοθέτην… ός υπό πάντων συμφώνως ιστορείται μετά “Ιφίτου τοϋ “Ηλείου τήν πρ-την αριθμηθεϊσαν τοιν “Ολυμπίων θέσιν διαθεΐναι». Ή πρώτη γνωστή καί άριθμηθεΐσα “Ολυμπιάδα, πού λέγεται καί τοϋ Κοροίβου (γιατί νίκησε μόνος αυτός ό “Ηλείος αθλητής στόν αγώνα δρόμου πού ήταν καί τό πρώτο καί μόνο αγώνισμα της πρώτης “Ολυμπιάδος) έχει χρο -νολογηθεϊ μέ ασφάλεια τό 770 π.Χ. άλλά ή συνήθης άποψη, πού τήν υποστήριξε μέ τό κύρος του καί ό “Ερατοσθένης, ό διαπρεπής Κυρηναΐος λόγιος της “Αλεξάνδρειας, ό Λυκούργος έζησε 27 “Ολυμπιάδες (108 χρόνια) πρίν άπό τήν πρώτη “Ολυμπιάδα, δηλ. τό 881 π.Χ. Άπό τίς προταθείσες άπό τούς αρχαίους ήδη λύσεις, επικρατέστερη είναι αυτή πού ακολουθεί καί ό ιστορικός Τίμαιος, ότι δηλ. υπήρξαν δυό Λυκοϋργοι στή Σπάρτη, ό πρεσβύτερος καί ό νεότερος, καί ότι ό δεύτερος ήταν σύγχρονος τοϋ “Ιφίτου. “‘Ας σημειωθεί εδώ έν παρόδω ότι ό Ερατοσθένης είχε γράψει έργο μέ τίτλο Όλυμτζίόν.κχ, στό όποιο πρότεινε, γιά πρώτη φορά στήν ιστορία τών θετικών επιστημών, σύστημα χρονολόγησης τών ‘Ολυμπιονικών καί τών συναφών ιστορικών γεγονότων. “Από εκεί προέρχονται καί οί γνωστοί κατάλογοι τών μαρτυρουμένων “Ολυμπιονικών καί οί, γνωστότεροι όλων, τοϋ “Ιουλίου τοϋ ‘Αφρικανού καί τοϋ Παυσανία. Φαίνεται ότι, όσο στερεωνόταν ό θεσμός τών αγώνων, τόσο αύξανε καί ή διά -ρκεια της εκεχειρίας. Στήν αρχή λοιπόν είχε διάρκεια ενός μηνός, αργότερα δυό καί στήν ακμή, τριών μηνών. Αυτό δείχνει τόν τριπλό χαρακτήρα τοϋ θεσμού, γιατί έκτός άπό αθλητικός, ήταν καί λατρευτικός καί φιλειρηνικός.
“Επικρατέστερος κατά σειρά σημασίας είναι ό αθλητικός στόχος, δεύτερος ό λατρευτικός καί τρίτος ό πολιτικός (της εΐρηνοφιλίας). Λόγω λοιπόν της τεράστιας σημασίας τών άγώνων στούς “Ελληνες της κυρίως Ελλάδος καί της διασποράς, ή εκεχειρία στάθηκε πάντοτε σεβαστή καί άπαρα -βίαστη. Τά ‘Ολύμπια και ή Ό -λυμπία ήταν κάτω άπό τήν αιγίδα προστασίας τού “Ολύμπιου Αία, γι’ αυτό καί όποιος, σπάνια, τόλμησε νά παραβιάσει τήν έκεχειρία, τιμωρήθηκε παραδειγματικά. Άπό τό Κεφάλαιο «’Ολυμπιακοί αγώνες καί πολιτική» φαίνεται καθαρά ότι άκόμη καί μιά στρατιωτική υπερδύναμη της εποχής, όπως ήταν ή Σπάρτη, ή επικεφαλής της Πελοποννησιακής Συμμαχίας, υποχρεώθηκε τό 428 π.Χ. νά αποδεχθεί τόν αποκλεισμό της άπό τούς άγώνες της 88ης “Ολυμπιάδας, κα: νά καταδικαστεί νά πληρώσει σοβαρό πρόστιμο 2000 μνών γιά παραβίαση τής “Ολυμπιακής εκεχειρίας της 8ί)ης “Ολυμπιάδας τοϋ 424, Είναι επίσης γνωστό ότι ό πατέρας του Μ. “Αλεξάνδρου, Φίλιππος ό Β’, αναγκάστηκε νά υποχωρήσει, συμμορφούμενος μέ τίς αποφάσεις της “Ολυμπιακής Βουλής. Είναι χαρακτηριστικό τέλος τό γεγονός οτι ούτε κατα τήν 75η ‘Ολυμπιάδα, τό 480 π.Χ., όταν οί Τριακόσιοι Σπαρτιάτες τοϋ Λεωνίδα καί οι Θεσπιεΐς άντιμετώπισαν άπελπισμένα τούς Πέρσες στίς Θερμοπύλες, ανεστάλησαν οί “Ολυμπιακοί αγώνες.
Ανδρέας Παναγόπουλος*
* Ό Ανδρέας Παναγόπουλος είναι συγγραφέας. Καθηγητής τοϋ ΙΙαν. Πατρών καί στέλεχος του ΔΗ.Κ.ΚΙ. Πρόσφατα κυκλοφόρησαν άπό τίς εκδόσεις «Αίολος» δυό βιβλία του (α) Θουκυδίδης μεταμοντέρνος και σύγχρονος καί (β) Ελληνική αρχαιογνωσία
