Jean François Millet, «Οι σταχομαζώχτρες», 1857. Μουσείο Orsay, Παρίσι
της Τασούλας Καραγεωργίου από το ηλεκτρονικό περιοδικό Χάρτης
Με συναρπάζει η Παλατινή Ανθολογία και θεωρώ το επίγραμμα απαιτητικό και αξιοθαύμαστο λογοτεχνικό είδος. Σε ελάχιστους στίχους μπορεί να συμπυκνώσει ένα ολόκληρο μυθιστόρημα. Πρόκειται για ένα ανεκτίμητο ποιητικό εργαστήρι. Μια δωρεάν μαθητεία στην τέχνη της ποίησης. Μια αξιοζήλευτη άσκηση στην πυκνότητα του λόγου που ομιλεί μέσα από τις σιωπές του. Πέρα όμως από τη μοναδικότητα της τεχνικής του, το επίγραμμα, παράλληλα με την εξύμνηση των σπουδαίων και τρανών προσωπικοτήτων του αρχαίου κόσμου (μειζόνων ποιητών, επιφανών πολιτικών και στρατιωτικών, μυθικών ηρώων), ξετυλίγει συχνά σπάνιες σκηνές από την καθημερινότητα των απλών ανθρώπων συμπάσχοντας με τους καημούς και τα πάθη των φτωχών και των χειμαζομένων. Πρόκειται για μια ποιητική δημοκρατία που τους ενοίκους της ενώνει η τραγικότητα της κοινής ανθρώπινης μοίρας. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα επιγράμματα στα οποία κεντρικά πρόσωπα είναι γυναίκες: υφάντρες οργανωμένες σε μικρές συντεχνίες αφιερωμένες στην Εργάνη Αθηνά, ιέρειες στην υπηρεσία της Κύπριδος, ποιήτριες σαν την Ήριννα που αφήνουν το στίγμα τους στην ποιητική δημιουργία. Γυναίκες απλές, μάνες που θρηνούν, νύφες που πεθαίνουν τη νύκτα του γάμου έχουν όλες ένα όνομα – διαβατήριο αθανασίας μέσα από την ελάχιστη αναφορά ενός επιγράμματος.
Η συνάντηση όμως με τη γραία Νικώ του επιγράμματος 9.89 της Παλατινής Ανθολογίας έχει κάτι το ξεχωριστό. Το επίγραμμα αυτό του Φιλίππου του Θεσσαλονικέως,1 επιγραμματοποιού που έζησε τον 1ο αιώνα μ. Χ., ζωντανεύει στα μάτια μας τη βασανισμένη εικόνα μιας σταχομαζώχτρας της ύστερης αρχαιότητας. Όσοι έχουμε της παλαιάς παιδείας μετάσχει, διαθέτουμε στην πενιχρή ως προς την έκταση, με ανεκτίμητα όμως ενίοτε πετράδια, λογοτεχνική σκευή των γυμνασιακών μας χρόνων το ομώνυμο αριστουργηματικό διήγημα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, δημοσιευμένο το 1889. Ανακαλώ μια παράγραφο που δικαιώνει τον τίτλο «Σταχομαζώχτρα» του διηγήματος και μοιάζει σαν να αναβιώνει την ιστορία της γραίας Νικώς του αρχαίου επιγράμματος
«Αλλά το πρώτιστον εισόδημα της θεια-Αχτίτσας προήρχετο εκ του σταχομαζώματος. Τον Ιούνιον κατ᾽ έτος επεβιβάζετο εις πλοίον, έπλεεν υπερπόντιος και διεπεραιούτο εις Εύβοιαν. Περιεφρόνησε το ονειδιστικὸν επίθετον της «καραβωμένης», όπερ εσφενδόνιζον άλλα γύναια κατ᾽ αυτής, διότι όνειδος ακόμη εθεωρεῖτο το να πλέῃ γυνή εις τα πελάγη. Εκεί, μετ᾽ άλλων πτωχών γυναικών, ησχολείτο συλλέγουσα τους αστάχυς, τους πίπτοντας από των δραγμάτων των θεριστών, από των φορτωμάτων και κάρων. Κατ᾽ έτος, οι χωρικοί της Ευβοίας και τα χωριατόπουλα έρριπτον κατά πρόσωπον αυτών το σκώμμα: «Να! οι φ᾽στάνες! Μας ήρθαν πάλιν οι φ᾽στάνες!» Αλλ᾽ αύτη έκυπτεν υπομονητική, σιωπηλή, συνέλεγε τα ψιχία εκείνα της πλουσίας συγκομιδής του τόπου, απήρτιζε τρεις ή τέσσαρας σάκους, ολόκληρον ενιαυσίαν εσοδείαν δι᾽ εαυτήν και διά τα δύο ορφανά, τα οποία είχεν εμπιστευθεί εν τω μεταξύ εις τας φροντίδας της Ζερμπινιώς, και αποπλέουσα επέστρεφεν εις το παραθαλάσσιον χωρίον της.»2
Μια παράλληλη ανάγνωση του παραπάνω αποσπάσματος με το αρχαίο επίγραμμα, το οποίο στη συνέχεια παραθέτω μεταφρασμένο, επιβεβαιώνει πως η παπαδιαμαντική ηρωίδα έρχεται από πολύ μακριά —από τα βάθη των χιλιετιών— και πως ο τυραννισμένος βίος των φτωχών γραιών συνοδευόταν πάντα από μια πείσμονα προσήλωση στην αξιοπρέπεια.
[ H σταχομαζώχτρα Νικώ ]
Πολεμώντας την άθλια φτώχεια της
σε βαθιά γηρατειά η Νικώ με κορίτσια μαζί
λίγα στάχυα μαζεύαν που έπεφταν χάμω.
Όμως χάθηκε κείνη
απ’ το καύμα του θέρους·
κι οι κοπέλες, συνεργοί της στο μάζεμα,
πυρκαγιά νεκρική —χωρίς ξύλα— από στάχυα υψώσαν.
Μην οργίζεσαι, Δήμητρα, που ενώ ήταν θνητή,
απ’ το χώμα φερμένη,
με τους σπόρους της γης τα κορίτσια την ντύσαν.
λιμὸν ὀιζυρὴν ἀπαμυνομένη πολύγηρως
Νικὼ σὺν κούραις ἠκρολόγει στάχυας:
ὤλετο δ᾽ ἐκ θάλπους: τῇ δ᾽ ἐκ καλάμης συνέριθοι
νῆσαν πυρκαϊὴν ἄξυλον ἀσταχύων.
μὴ νεμέσα, Δήμητερ, ἀπὸ χθονὸς εἰ βροτὸν οὖσαν
κοῦραι τοῖς γαίης σπέρμασιν ἠμφίεσαν.
ΦΙΛΙΠΠΟΥ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΕΩΣ (Π.Α. 9.89)
Απέδωσα τον πυκνό λόγο του επιγράμματος σε αναπαιστικά ανισοσύλλαβα μέτρα, που ταιριάζουν —λόγω του θρηνητικού χαρακτήρα τους— στον πονεμένο βίο της φτωχής γερόντισσας Νικώς. Εντύπωση προκαλεί η συνοδεία της γραίας από κόρες, οι οποίες δεν είναι απλώς συνεργάτιδες στη φτωχική συγκομιδή από πεσμένα στάχυα, αλλά λειτουργούν συγχρόνως ως ιερή ακολουθία που αναπαράγει —με όρους θνητότητας— το πρότυπο της Δήμητρας και της Κόρης (Περσεφόνης). Οι γυναίκες αυτές αποκαλούνται συνέριθοι, επίθετο που αποδίδεται κατά κανόνα σε υφάντρες (συνέριθος: ἐργάτις μεμισθωμένη ὅπως βοηθῇ εἰς οἰκιακὰς ἐργασίας, οἷον εἰς τὸ νήθειν καὶ ὑφαίνειν, αναφέρει το Liddell – Scott). Εξάλλου ως υφάντρες λειτουργούν οι κόρες αυτές δεδομένου ότι μεταφορικά ντύνουν (ἠμφίεσαν) τη νεκρή Νικώ με στάχυα. Αξίζει να σημειωθεί ότι οι υφάντρες, τουλάχιστον της ύστερης αρχαιότητας -όπως προκύπτει από τα αφιερωματικά επιγράμματα της Παλατινής Ανθολογίας– ήταν οργανωμένες σε συντεχνίες, με προστάτιδα θεά την Εργάνη Αθηνά, αποτελούμενες από δύο ή τρεις ή και τέσσερις γυναίκες, που εξασφάλιζαν με την υφαντική τέχνη ένα πενιχρότατο κατά κανόνα εισόδημα.
Η γραία Νικώ αποτελεί ίσος την πρώτη λογοτεχνική σταχομαζώχτρα της αρχαίας ελληνικής γραμματείας. Έχει βεβαίως προηγηθεί η προλογοτεχνική μορφή της βιβλικής Ρουθ της Μωαβίτιδας, που σε καιρούς μεγάλου λιμού, χήρα η ίδια, αποφασίζει να εγκαταλείψει τη γη της Μωάβ για να συνοδεύσει τη γηραιά πεθερά της στη γη της Βηθλεέμ, όπου με αυταπάρνηση εξασφαλίζει τον πενιχρό τους βίο συλλέγοντας τα πεσμένα στάχυα στον αγρό του σπλαχνικού Βοόζ. (καὶ ἐπορεύθη καὶ ἐλθοῦσα συνέλεξεν ἐν τῷ ἀγρῷ κατόπισθεν τῶν θεριζόντων· Ρουθ, 2.3)
Την πολύπαθη ζωή των γυναικών που ασχολούνται με το σταχυολόγημα3 έχει αναδείξει παράλληλα με τη λογοτεχνία και η εικαστική τέχνη. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η ελαιογραφία του Φρανσουά Μιλέ στην οποία τρεις γυναικείες μορφές σκύβουν στην απεραντοσύνη ενός τεράστιου αγρού για να μαζέψουν τα λιγοστά υπολείμματα της πλούσιας σοδειάς που ήδη είναι στοιβαγμένη στα κάρα. Το επίγραμμα όμως του Φιλίππου του Θεσσαλονικέως πέρα από τη συγκινητική αναπαράσταση του πολύμοχθου βίου μιας σταχομαζώχτρας δίνει υπόσταση πραγματική στην ηρωίδα του: Η γραία Νικώ έχει όνομα, όπως όνομα έχει και η θεια-Αχτίτσα του Παπαδιαμάντη. Ο επιγραμματοποιός με λόγο πυκνό φανερώνει πως η φτώχεια δεν αποκλείει τη συνύπαρξη με ένα πανάρχαιο πολιτισμό του οποίου φορείς είναι απλές γυναίκες. Η ιερή ταφική τελετουργία την οποία επιτελούν οι κόρες σκεπάζοντας τη νεκρή με τα πεσμένα στάχυα του αγρού αντιμετωπίζει τη Νικώ ως θνητή Δήμητρα και τη γη ως τη μήτρα από την οποία γεννιόμαστε και στην οποία επιστρέφουμε.
________________
1. Ο Φίλιππος ο Θεσσαλονικεύς, επιγραμματοποιός που έζησε τον 1ο αιώνα μ.Χ., ακολουθώντας το παράδειγμα του Μελέαγρου από τα Γάδαρα της Συρίας (1ος αιώνας π.Χ.) συνέθεσε ανθολογία επιγραμμάτων στην οποία περιλαμβάνονται ποιητές της ρωμαϊκής εποχής και την αποκάλεσε, όπως και ο Μελέαγρος, «Στέφανο». Σώζονται περί τα 80 επιγράμματά του στην Παλατινή Ανθολογία.
2. Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, Άπαντα, Κριτική έκδοση Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλος, εκδ. Δόμος, τόμ. 2, 1982, σ. 115-124.
3. Το ότι το σταχυολόγημα επικράτησε να θεωρείται ένα οιονεί γυναικείο «προνόμιο» φαίνεται και από την εξής αναφορά του Θεοδώρητου (393-457), χριστιανού επισκόπου της Κύρρου, και εκκλησιαστικού συγγραφέα: Καὶ ἀμῶντας δὲ προσέταξε τοὺς ἐκπίπτοντας στάχυας καταλιπεῖν τῷ προσηλύτῳ, καὶ τῷ ὀρφανῷ, καὶ τῇ χήρᾳ. (83, 508, 18-20) [ Διέταξε όταν θερίζουμε να αφήνουμε τα στάχυα που πέφτουν για τον ξένο, για το ορφανό και για τη χήρα. ]
