Δημήτριος Ξυδερός
To «11ο Φεστιβάλ Πρωτοποριακού Κινηματογράφου Αθηνών» διεξήχθη υπό τη μαύρη σκιά της πανδημίας. Ωστόσο, οι πρωτόγνωρες συνθήκες δεν εμπόδισαν τη σύνθεση ενός πλουσιότατου προγράμματος από την Ταινιοθήκη της Ελλάδος με διαδικτυακές προβολές. Μέρος αυτού, ήταν το ετήσιο αφιέρωμα «Αποκατεστημένες και Υπέροχες», το οποίο έδωσε τη δυνατότητα στους κινηματογραφόφιλους και όχι μόνο, να παρακολουθήσουν εκ νέου σπουδαίες ταινίες. Μία εξ αυτών ήταν «Ο εξολοθρευτής άγγελος» του Λουίς Μπουνιουέλ στο πρόγραμμα «Μεξικανικό Νουάρ» – συνοδευόμενη από την ταινία «Δυο Καλόγεροι» («Dos Monjes») του Χουάν Όρο (Juan Bustillo Oro, 1904-1989).
Ο Λουίς Μπουνιουέλ (Luis Buñuel Portolés, 1900-1983) ανήλθε επάξια στον Ελικώνα του Κινηματογράφου, καθώς υπήρξε ένας ποιητής της Έβδομης Τέχνης, ένας αυθεντικός πρωτεργάτης του υπερπραγματισμού. Το έργο του «είναι ο γάμος της κινηματογραφικής εικόνας με την ποιητική εικόνα, τα οποία δημιουργούν μια νέα πραγματικότητα»[1], παρατήρησε ο Μεξικανός λογοτέχνης Οκτάβιο Παζ (Octavio Irineo Paz Lozano, 1914-1998). Ο πρωτοπόρος Ισπανός σκηνοθέτης και σεναριογράφος υπήρξε μια κατηγορία από μόνος του. Απέκτησε από νωρίς φήμη, από τα πρώτα έργα που ποίησε στη Γαλλία: «Ο Ανδαλουσιανός σκύλος» («Unchienandalou», 1929) και «Χρυσή Εποχή» (« L’ Âge d’ Or», 1930), συνεργαζόμενος με τον ζωγράφο Σαλβαδόρ Νταλί (Salvador Felipe Jacinto Dalí i Domènech, 1904-1989). Επιπροσθέτως, υπήρξε πολιτικός αγωνιστής· στον Ισπανικό εμφύλιο πόλεμο (1936-1939) ακολούθησε τους ρεπουμπλικάνους -αν και αργότερα αποκήρυξε το Κομμουνιστικό Κόμμα Ισπανίας. Με το πέρας του πολέμου, μετανάστευσε στις Η.Π.Α., όπου δούλεψε στο κινηματογραφικό αρχείο του Μουσείου Μοντέρνας Τέχνης στη Νέα Υόρκη.
Έπειτα από σύντομη διαμονή του στο Χόλυγουντ, μετοίκησε στο Μεξικό, όπου κινηματογράφησε πολλές από τις κλασικές ταινίες του. Η πρώτη μεγάλη επιτυχία ήταν η ταινία «Losolvidados» (1950), η οποία προκάλεσε θύελλα αντιδράσεων, ακόμα και από τους ζωγράφους Ντιέγκο Ριβέρα (Diego Rivera, 1886-1957) και Φρίντα Κάλο (Frida Kahlo 1907-1954). Ωστόσο, με τη βοήθεια του Οκτάβιο Παζ που την υπερασπίσθηκε, απέσπασε βραβείο καλύτερου σκηνοθέτη στο κινηματογραφικό Φεστιβάλ των Καννών. Ακολούθησαν, διάσημες ταινίες, όπως η «Ναζαρέν» («Nazarín», 1959), η οποία έλαβε το διεθνές βραβείο στο κινηματογραφικό Φεστιβάλ των Καννών, η «Βιριδιάνα» («Viridiana», 1961), που κέρδισε το βραβείο Χρυσού Φοίνικα στο ίδιο Φεστιβάλ, κ.ά.
Το έτος 1962 σκηνοθέτησε το περιώνυμο έργο «Ο εξολοθρευτής άγγελος» («Elángelexterminador»), ένα αριστούργημα του κινηματογράφου, το οποίο βραβεύτηκε με το Βραβείο Κριτικών Fipresci στο Φεστιβάλ των Καννών. Σε αυτό, ο Λουίς Μπουνιουέλ συνεργάσθηκε για δεύτερη φορά με τον παραγωγό Γκουστάβο Αλατρίστε (Gustavo Alatriste) και την ηθοποιό Σίλβια Πινάλ (Silvia Verónica Pinal Hidalgo, 1931). Το σενάριο γράφτηκε από τον ίδιο τον σκηνοθέτη και τον Λουίς Αλκοριζάν (Luis Alcorizan).Η αγάπη του Μπουνιουέλ για τη ζωγραφική φανερώνεται στα έργα του, όπως στη «Βιριδιάνα» (στην περίφημη σκηνή με το «Μυστικό Δείπνο»). Τοιουτοτρόπως και στον «Εξολοθρευτή άγγελο» η αρχική ιδέα σύμφωνα με τον υιό του Χουάν[2] προέκυψε από τον πίνακα «Η Σχεδία της Μέδουσας» («Le Radeau de la Méduse») του Γάλλου ρομαντικού ζωγράφου Ζαν-Λουί-Τεοντόρ Ζερικώ (Jean-Louis-Théodore Gericault, 1791-1824).
Η υπόθεση της ταινίας είναι η εξής: Μετά από παράσταση στην Όπερα, μια συντροφιά μεγαλοαστών συγκεντρώνεται στην έπαυλη του Εδμούντο Νόμπιλε (Señor Edmundo Nóbile) και της συζύγου του, Λουτσία (Lucía). Αντιμετωπίζουν αρχικά την παράξενη και απροειδοποίητη φυγή των υπηρετών, με εξαίρεση τον προϊστάμενο του προσωπικού. Κατόπιν του δείπνου, οι συνδαιτυμόνες, εφευρίσκοντας δικαιολογίες, διανυκτερεύουν στην αίθουσα, κοιμώμενοι ακόμα και στο πάτωμα. Την επόμενη μέρα για έναν ανεξήγητο λόγο, κανένας τους δε δύναται να εξέλθει από την έπαυλη. Ζουν δηλαδή αποκομμένοι από τον πραγματικό κόσμο. Ο εγκλωβισμός αυτός τους άγει μέρα με τη μέρα, ώρα με την ώρα σε μια κόλαση. Σπάει η κοινωνική τάξη. Ένας-ένας θα απωλέσουν τους ευγενικούς τρόπους, τους κανόνες, την αξιοπρέπεια, θα προβάλλουν τους φόβους και τους εφιάλτες τους και δεν θα διστάσουν να κάνουν ακόμα και βανδαλισμούς – σπάζοντας σωλήνες και καίγοντας έπιπλα. Ο εξολοθρευτής άγγελος αγρυπνάει. Πριν την αποκτήνωση, η απελευθέρωση θα επέλθει μετά από τάμα, με την επανάληψη της πρώτης νυκτός. Το έργο τελειώνει με την σεκάνς στο χριστιανικό ναό, όπου δημιουργείται ξανά η αίσθηση του εγκλεισμού, ενώ ξεσπάει μια μεγάλη εξέγερση. Κλείνει όπως άρχισε, με πλάνο του ναού.
«Ο εξολοθρευτής άγγελος» είναι μια πολιτικο-θρησκευτική ταινία του Μπουνιουέλ, όπως άλλωστε και οι: «Σιμών της ερήμου» (1965), «Ναζαρέν», κ.ά. Δεν είναι πολιτικο-θρησκευτική, όπως η ταινία «Ημέρες Οργής» του Δανού Καρλ Ντράγιερ (Carl Theodor Dreyer, 1889-1968), αλλά με την μπουνιουελική έννοια, αναρχοχριστιανική. Όπως εξομολογήθηκε ο Μπουνιουέλ στο βιβλίο του «Η τελευταία πνοή»: «η μνήμη είναι που φτιάχνει όλη μας τη ζωή…». Ανατρέχοντας στο παρελθόν του, ο νεαρός σκηνοθέτης δέχθηκε μια αυστηρή Ιησουιτική εκπαίδευση[3]στη Σαραγόσα. Υπήρξε βαθύτατα θρησκευόμενος, γεγονός που διαμόρφωσε την ψυχοσύνθεση και την προσωπικότητά του, αν και εν συνεχεία, οι απόψεις του διαφοροποιήθηκαν. Συνεπώς, δεν είναι παράξενο ότι «Ο εξολοθρευτής άγγελος» αναφέρεται στην «Αποκάλυψη» του Ιωάννου. Στο Κεφάλαιο Θ´, με το σάλπισμα του πέμπτου αγγέλου, ένας αστέρας έπεσε στη γη και άνοιξε το φρέαρ της αβύσσου. Ανέβηκε τόσος καπνός που κάλυψε τον ήλιο και εφόρμησαν τερατόμορφες ακρίδες που βασάνισαν για πέντε μήνες τους ανθρώπους. Ο βασιλεύς τους, ήταν ο άγγελος της αβύσσου Ἀβαδδών ή Ἀπολλύων, ο οποίος στη λατινική γλώσσα αποκαλείται Exterminans: «καὶ ἔχουσιν ἐπ’ αὐτῶν βασιλέα τὸν ἄγγελοντῆς ἀβύσσου· ὄνομα αὐτῷ Ἑβραϊστὶ Ἀβαδδών, και ἐν τῇ Ἑλληνικῇ ὄνομα ἔχει Ἀπολλύων» (Αποκάλυψις Ιωάννου, Κεφάλαιο Θ´:11).
Το Μεξικό, για όποιον έχει επισκεφθεί την υπέροχη χώρα των Αζτέκων, είναι μια θρησκευόμενη Καθολική χώρα. Ο σκηνοθέτης δίχως άλλο επηρεάσθηκε από το geniusloci. Καθώς επεσήμανε η δοκιμιογράφος και ακαδημαϊκός Δρ. Γκαμπριέλα Τροχίγιο – στη διαδικτυακή συζήτηση «Ψευδαίσθηση και όνειρο: Ο Μπουνιουέλ στο Μεξικό, ή το πιο παράξενο θέαμα» (11ο Φ.Π.Κ.Α.) – ο πρωτοπόρος κινηματογραφιστής πίστευε στο Θεό, δηλώνοντας όμως περιπαιχτικά «Δόξα τω Θεώ, είμαι άθεος». Ο στόχος του λοιπόν, δεν ήταν η χριστιανική πίστη – αν και κατηγορήθηκε ως ασεβής – αλλά η πολιτική, κοινωνική και θρησκευτική υποκρισία· ήταν το δικό του «οὐ αὶ δὲ ὑμῖν, γραμματεῖς καὶ Φαρισαῖοι ὑποκριταί […]» (Κατά Ματθαίον: Κεφάλαιο ΚΓ´:13). Γι’ αυτό και καταδίκασε στον «Εξολοθρευτή άγγελο» την παρηκμασμένη μπουρζουαζία, που ζούσε αποκομμένη από τον πραγματικό κόσμο, ενώ διεσώθησαν οι αθώοι υπηρέτες – εν αντιθέσει με την «Βιριδιάνα».
Ο Μπουνιουέλ μαγεύει με την υπερπραγματική ποιητική του, η οποία διατρέχει την ταινία, όπως στην περίφημη επαναλαμβανόμενη σκηνή, στη σεκάνς με το κυνήγι του χεριού. Εξάλλου, καθώς εξομολογήθηκε στον Γάλλο θεωρητικό και κριτικό του κινηματογράφου Αντρέ Μπαζέν (André Bazin, 1918-1958), με τον υπερπραγματισμό κατάλαβε ότι η ζωή έχει ηθικό νόημα. Τοιουτοτρόπως, πλάθει το όνειρο και την παραίσθηση με μια ψυχαναλυτική χροιά. Ωστόσο, ενθυμίζει τους ποιητές του Καθολικισμού, που δημιουργούσαν βυθισμένοι στα οράματά τους. Ετούτο πράττει κι εκείνος στη σεκάνς με το «αρνίον» από την «Αποκάλυψη» του Ιωάννου: «Ἄξιόν ἐστι τὸ ἀρνίον τὸ ἐσφαγμένον […]» (Αποκάλυψις Ιωάννου, Κεφάλαιο Ε´:12).
Μολονότι ο Μπουνιουέλ έζησε στη Χρυσή Εποχή του Μεξικανικού κινηματογράφου, ουδέποτε πρόδωσε τις αρχές του, ουδέποτε συμβιβάσθηκε. Ας σημειωθεί ότι αρνήθηκε πρόταση της Μέτρο-Γκόλντουιν-Μάγερ (Metro-Goldwyn-Mayer) να δουλέψει στο Χόλυγουντ. Σε μια εποχή που ο «Δυτικός πολιτισμός» βρίσκεται σε μεγάλη παρακμή, το έργο του υπενθυμίζει τι σημαίνει υψηλή τέχνη. Από τον θάνατό του (1983) έως σήμερα, ο κινηματογραφικός κόσμος δεν έχει παύσει να ασχολείται με το έργο του· παραδείγματα αποτελούν τα πολλαπλά αφιερώματα, αλλά και η ταινία κινουμένων σχεδίων «Ο Μπουνιουέλ στο Λαβύρινθο με τις Χελώνες» («Buñuelenellaberinto de las tortugas», 2019) του Σαλβαδόρ Σιμό (Salvador Simó). Είτε συμφωνεί κανείς με τον Μπουνιουέλ, είτε διαφωνεί, ο μέγας αυτός κινηματογραφιστής υπήρξε ένας ρομαντικός επαναστάτης, ένας ονειροπόλος ποιητής. Υπήρξε δε και «προφήτης», αν αναλογισθεί κάποιος τον πρωτοφανή εγκλεισμό που έφερε η πανδημία, με την αναμονή του σαλπίσματος ενός αγγέλου της Αποκαλύψεως.
[1]PazO. (1986) On Poets and Others, New York: Arcade Publishing,σ.152 (μτφ:Δ.Ξυδερός).
[2]Ταινιοθήκη της Ελλάδος (2020), ‘Αποκατεστημένες και Υπέροχες: Ο Εξολοθρευτής Άγγελος’, http://www.tainiothiki.gr/el/tainies/660-o-eksolothreftis-aggelos,τελευταία επίσκεψη: 21/02/2021.
[3] Ιησουίτες: Καθολικό τάγμα της Αντιμεταρρύθμισης, το οποίο ιδρύθηκε τον ΙΣΤ΄ αιώνα από τον Ισπανό Ιγνάτιο Λογιόλα (Ignacio de Loyola, 1491-1556).
Ακολουθήστε το Άρδην στο Facebook
Εγγραφείτε στο κανάλι του Άρδην στο Youtube
