Άκρως ενδιαφέροντα ήταν τα πορίσματα που παρουσίασε έρευνα του Παρατηρητηρίου Ψηφιακού Μετασχηματισμού του Συνδέσμου Ελλήνων Βιομηχάνων, σε συνεργασία με τον συμβουλευτικό κολοσσό Deloitte. Παρουσιάστηκαν στην Καθημερινή στις 28 Μαΐου 2021, αλλά μάλλον πέρασαν στα ψιλά των εφημερίδων (και του διαδικτύου).
Σύμφωνα με αυτά, περισσότερες από 85 εκ. θέσεις εργασίας θα μετεξελιχθούν ως το 2025, εξαιτίας του νέου καταμερισμού καθηκόντων μεταξύ ανθρώπων, μηχανών και του λογισμικού τεχνητής νοημοσύνης. Επιπρόσθετα, 97 εκ. θέσεις εργασίας που θα δημιουργηθούν τα επόμενα χρόνια, θα έχουν νέα χαρακτηριστικά σε σχέση με αυτά που γνωρίζαμε μέχρι σήμερα.
Η επίδραση των μηχανών και της τεχνητής νοημοσύνης
Η επίδραση που θα έχει η εξάπλωση των ρομποτικών εφαρμογών στην αγορά εργασίας ενδέχεται να εξαλείψει το 14% των σημερινών θέσεων εργασίας σε παγκόσμια κλίμακα, ενώ ένα 32% ακόμα θα τροποποιήσουν θεμελιωδώς το αντικείμενό τους. Η έκθεση, επίσης, εκτιμά ότι το 85% των θέσεων εργασίας του 2030 δεν έχει ακόμα δημιουργηθεί. Ο μετασχηματισμός αυτός, όμως, δεν θα επηρεάσει μόνον τους εργαζόμενους, αλλά και τις επιχειρήσεις: Έτσι, η έρευνα αναφέρει ότι μέσα σε διάστημα 15 χρόνων, το 75% των 500 πιο πετυχημένων επιχειρήσεων της λίστας «Standard & Poor’s 500», θα έχει εκτοπιστεί από εταιρείες με νέο αντικείμενο καθώς και διαφορετικά οργανωτικά πρότυπα.
Κρίνοντας από το τι ήδη έχει συμβεί στην αγορά εργασίας, μπορούμε να πούμε ότι αυτό που συμβαίνει μέχρι στιγμής είναι αλλαγές στον χαρακτήρα των επαγγελμάτων, καθώς και του αντικειμένου τους, παρά μια τάση απαξίωσης, ή μαζικής υποκατάστασης της εργασίας.
Αυτό που καθίσταται κάτι παραπάνω από σαφές με την εν λόγω έρευνα, είναι ότι ο ριζικός τεχνολογικός μετασχηματισμός της οικονομίας –κατ’ επέκτασιν της αγοράς εργασίας– είναι μια διαδικασία αναπόφευκτη που ήδη έχει αρχίζει και επιταχύνεται. Ως προς την ταχύτητα των αλλαγών, καταλυτικό ρόλο έπαιξε η πανδημία, και κυρίως οι οικονομικές της επιπτώσεις: Διακοπή των παγκόσμιων εφοδιαστικών αλυσίδων, προβλήματα τροφοδοσίας στις αποβιομηχανοποιημένες χώρες, αναγκαιότητα για άμεση προσαρμογή του εργασιακού μοντέλου στις περιοριστικές συνθήκες της καραντίνας.
Ο πολιτικός και κοινωνικός χαρακτήρας των μετασχηματισμών
Εκείνο που δεν έχει ξεκαθαριστεί ακόμα, είναι ο πολιτικός και κοινωνικός χαρακτήρας των μετασχηματισμών αυτών. Οι μέχρι τα τώρα ενδείξεις μαρτυρούν πως ούτε το ‘εφιαλτικό’ ούτε το ‘υπεραισιόδοξο’ σενάριο πρόκειται να ευοδωθεί.
Το πρώτο προμήνυε μια σαρωτική υποβάθμιση της ανθρώπινης εργασίας με την νέα τεχνολογική επανάσταση, και την δραματική αύξηση του εργασιακά περιττού και πλεονάζοντος εργατικού δυναμικού που θα αφορά κυρίως εργαζόμενους χαμηλής και μέσης ειδίκευσης.
Το δεύτερο, προέβλεπε ότι η μαζική υποκατάσταση της ανθρώπινης από την ρομποτική εργασία, θα προκαλέσει εκτόξευση στην παραγωγικότητα της εργασίας, άνοδο του παραγόμενου πλούτου, και άρα νέες ευκαιρίες αναδιανομής, περιορισμό του κοινωνικά αναγκαίου χρόνου εργασίας, και εν τέλει… απελευθέρωση της ανθρωπότητας από τα δεσμά της… αναγκαιότητας (sic!).
Κρίνοντας από το τι ήδη έχει συμβεί στην αγορά εργασίας, μπορούμε να πούμε ότι αυτό που συμβαίνει μέχρι στιγμής είναι αλλαγές στον χαρακτήρα των επαγγελμάτων, καθώς και του αντικειμένου τους, παρά μια τάση απαξίωσης, ή μαζικής υποκατάστασης της εργασίας.
Δεν είναι μόνο τα νέα τεχνολογικά επαγγέλματα που ξεπροβάλλουν, και αφορούν στην ανάλυση δεδομένων, την εξέλιξη ή τη χρήση των λογισμικών, της ρομποτικής και της εκπαίδευσης των μηχανών. Είναι επίσης: μια τάση προς ενίσχυση της εκπαίδευσης, καθώς πλέον η διά βίου μάθηση καθίσταται απαραίτητη στο δοσμένο τεχνολογικό επίπεδο· η αναβάθμιση των υπηρεσιών υγείας –που προκύπτει σαν αποτέλεσμα της ίδιας της πανδημίας, ή της παράτασης του προσδόκιμου χρόνου ζωής· τέλος, η ανάδυση ενός νέου τύπου ‘μάστορα’, με μεγαλύτερη μόρφωση και γκάμα δεξιοτήτων, που υποκαθιστά τον παλαιό ανειδίκευτο ή μέσης ειδίκευσης εργάτη και καλείται τώρα αυτός να αναλάβει την καθοδήγηση των ρομποτικών μηχανημάτων ή την χρήση του εξειδικευμένου λογισμικού.
Ο δε μετασχηματισμός του εργασιακού μοντέλου, καθιστά με έναν παράδοξο τρόπο αναχρονιστική την… παγκοσμιοποίηση. Επαναστατικοποιώντας την παραγωγική διαδικασία, ρομποτική και τεχνητή νοημοσύνη, καθιστούν ανώφελο το κυνήγι του ελάχιστου εργασιακού κόστους, και την μεταφορά της παραγωγής σε «οικονομίες-φασόν». Αλλάζει, επίσης, το εργασιακό μοντέλο στις ανεπτυγμένες χώρες, με συνέπεια να μην έχουν αυτές τόσο ανάγκη την εισαγωγή ξένων εργατών ώστε να στελεχώσουν τις κατώτερες βαθμίδες της αγοράς εργασίας. Φαινόμενα, δηλαδή, όπως η αποβιομηχανοποίηση ή η μετανάστευση επηρεάζονται δραστικά από τις εν εξελίξει τεχνολογικές αλλαγές.
Αναβάθμιση της ανθρώπινης εργασίας ή υποβάθμιση των ανθρώπων;
Με την μαζικότερη είσοδο, λοιπόν, των ρομπότ και του λογισμικού στην παραγωγική διαδικασία, η ανθρώπινη εργασία φαίνεται να αναβαθμίζεται ποιοτικώς, να έχει περισσότερες απαιτήσεις σε ό,τι αφορά στις κάθε λογής δεξιότητες, και το μορφωτικό επίπεδο. ΄
Και εδώ ακριβώς εντοπίζεται ο μεγαλύτερος κίνδυνος επέκτασης των μελλοντικών κοινωνικών και οικονομικών ανισοτήτων. Γιατί ο μετασχηματισμός αυτός είτε θα σημάνει την απαξίωση των εργαζομένων μέσης και χαμηλής ειδίκευσης, με συνεπακόλουθη την απώλεια πρόσβασης των οικογενειών τους στην τόσο πολύτιμη για την κοινωνική κινητικότητα εκπαιδευτική διαδικασία –κάτι που θα προκαλέσει μεγάλα ζητήματα κοινωνικού αποκλεισμού.
Είτε θα σημάνει την περαιτέρω αναβάθμιση και εκδημοκρατισμό της ίδιας της εκπαιδευτικής διαδικασίας, και μάλιστα όχι μόνον στη χρηστική διάσταση της μεταβίβασης δεξιότητων, αλλά στον σκληρό πυρήνα της Παιδείας, και της καλλιέργειας, προκειμένου να υπάρξει περιορισμός του χάσματος μεταξύ χειρωνακτικής και διανοητικής εργασίας. Πράγμα που θα αποτρέψει τον μαζικό αποκλεισμό, θα λειτουργήσει προς ενίσχυση των μεσαίων στρωμάτων, αλλά και της ενδυνάμωσης των εργαζομένων, μιας και ο ρόλος τους πλέον θα είναι λιγότερο εκτελεστικός και περισσότερο δημιουργικός και καθοδηγητικός.
Ελάχιστο παγκόσμιο εισόδημα ή εκπαιδευτική αναγέννηση;
Ως προς αυτό το δίλημμα βρίσκεται στα σπάργανα ήδη μια πολιτική αντιπαράθεση γύρω από τις δέουσες πολιτικές. Μια τάση του νεοφιλελευθερισμού, υπερπλειοδοτεί στην προοπτική ύπαρξης ενός παγκόσμιου ελάχιστου εισοδήματος, σαν απάντηση στον μαζικό αποκλεισμό των εργαζόμενων μεσαίας/κατώτερης εξειδίκευσης από το νέο εργασιακό μοντέλο.
Ενώ, όμως, η πρόταση αυτή προωθείται υπό την αιγίδα της κοινωνικής ευαισθησίας, συναντάει έντονη αμφισβήτηση: Η εξάρτηση εκτεταμένων πληθυσμών από την πρόνοια, αντιτάσσουν οι επικριτές, θα οδηγήσει στην εκτεταμένη «πληβειοποίηση» των κατώτερων και χαμηλών μεσαίων στρωμάτων. Οικονομικά περιττοί και μορφωτικά καθηλωμένοι, οι πληθυσμοί αυτοί θα βυθιστούν στο «tittyntainment», την καταναλωτική σκουπιδοκουλτούρα που ήδη καλπάζει στις κατώτερες κλίμακες της κοινωνικής πυραμίδας.
Η απάντηση που δίνεται από αυτές τις φωνές εστιάζει περισσότερο στην εκπαίδευση, και στην δυνατότητα γενικής αναβάθμισης του μορφωτικού επιπέδου και των δεξιοτήτων όλου του πληθυσμού. Φαινόμενα μαζικού αποκλεισμού από τις βαθμίδες της, επομένως, όπως συμβαίνει μέχρι σήμερα στις ΗΠΑ όπου η ανισότητα πρόσβασης στο εκπαιδευτικό σύστημα αποτελεί την κυριότερη αιτία όξυνσης των κοινωνικών ανισοτήτων, οφείλουν άμεσα να αντιμετωπιστούν.
Εν κατακλείδι, φαίνεται πως η πανδημία μας εισήγαγε με μια βίαιη επιτάχυνση στον 21ο αιώνα. Και από τους μετασχηματισμούς που βρίσκονται εν εξελίξει αρχίζουν και διαμορφώνονται τα στοιχεία της νέας πολιτικής και κοινωνικής αντιπαράθεσης –‘ταξική πάλη’ την λέγανε παλιά– που θα αναδυθεί κατά τα επόμενα χρόνια…
Δεκεμβριστής
