Γιατί η Ουκρανία έχει τόση σημασία για τη Ρωσία;

1,9K

Ο δημογραφικός παράγοντας

Της Μπρούνο Τερτάις | από το Institut Montaine (14/02/2022)

Οι περισσότεροι λόγοι για τους οποίους η Ρωσία ενδιαφέρεται για την Ουκρανία είναι πασίγνωστοι. Εάν, όμως, ψάξουμε λίγο βαθύτερα, θα βρούμε κάτι ακόμα: Μια «δημογραφική ανασφάλεια», τον διάχυτο φόβο της Ρωσίας ότι θα απορροφηθεί από την Ασία. Καθώς ο πληθυσμός της Ρωσίας μειώνεται, εκείνος της Κεντρικής Ασίας αυξάνει, την ίδια στιγμή που η σκιά της Κίνας γίνεται όλο και πιο επιβλητική στα ανατολικά σύνορα της πρώην Σοβιετικής Ένωσης. Για τη Ρωσία, έτσι, το να χάσει την Ουκρανία ισοδυναμεί με το να ανταλλάξει ένα ευρωπαϊκό μέλλον με ένα ασιατικό.

Η αμφιθυμία της Μόσχας έναντι της Κεντρικής Ασίας

Στην καρδιά του προβλήματος βρίσκεται η Κεντρική Ασία, μια περιοχή την οποία η Ρωσία αντιμετώπιζε πάντοτε με αμφιθυμία.
H περιοχή αποτελούσε σημαντικό κομμάτι της αυτοκρατορίας και της Σοβιετικής Ένωσης, το οποίο επέτρεπε στη Μόσχα να αξιώνει κυριαρχία πάνω σε έναν πολυεθνικό χώρο. «Η αυτοκρατορική νομιμοποίηση της Ρωσίας στηρίζεται άμεσα στην διατήρηση της κυριαρχίας της πάνω στην Κεντρική Ασία», γράφει η Μαρλέν Λαρυέλ, Γαλλίδα ιστορικός της Ευρασίας και της Ευρώπης. «Η εξύμνηση της ρωσικής απεραντοσύνης, της επέκτασης στην Ασία, του “μεγάλου παιχνιδιού” με τις δυτικές δυνάμεις, η ιδέα της Ρωσίας ότι αποτελεί το σημείο συνάντησης του χριστιανικού με τον μουσουλμανικό κόσμο, –απέκτησαν σάρκα και οστά με την αποικιοποίηση της στέπας και του Τουρκεστάν». Ο έλεγχος της Κεντρικής Ασίας, επίσης, επιτρέπει στη Ρωσία να αξιώνει το στάτους παγκόσμιας δύναμης, αλλά και να κρατάει την Κίνα υπό παρακολούθηση.
Από την άλλη, η Ρωσία ήταν πάντοτε επιφυλακτική με τις μουσουλμανικές της δημοκρατίες. Κατά την τσαρική εποχή η περιοχή θεωρούνταν υπανάπτυκτη, όχι μια ένδοξη κατάκτηση, αλλά ένα βάρος που η Ρωσία είχε αποδεχθεί να αναλάβει. Σήμερα, οι εθνικιστικές τάσεις της χώρας δεν δείχνουν παρά ελάχιστο ενδιαφέρον για την Κεντρική Ασία. Για την κοινή γνώμη, «η περιοχή είναι αξεδιάλυτα δεμένη με τον ισλαμισμό, την τρομοκρατία και τις μαφίες», ενώ οι θετικές αναφορές στους ιστορικούς και πολιτιστικούς δεσμούς σπανίζουν.
Δεν ήταν τυχαίο που οι τρεις δημοκρατίες που έγιναν κανονικά μέλη του ΟΗΕ ήταν η Ρωσία, η Λευκορωσία και η Ουκρανία. Στο βιβλίο Ανοικοδομώντας την Ρωσία (1990), ο Αλεξάντερ Σολτζενίτσιν πρότεινε την κατάργηση των κεντροασιατικών δημοκρατιών.
Εδώ ακριβώς είναι που υπεισέρχεται και η Ουκρανία. Σε μια τηλεφωνική του συνομιλία με τον πρόεδρο Μπους τον πρεσβύτερο, την επαύριον του δημοψηφίσματος ανεξαρτησίας της Ουκρανίας το 1991, ο Μπόρις Γιέλτσιν κατέστησε σαφές ότι, δίχως την Ουκρανία, μια νέα ομοσπονδία «θα ανέτρεπε τις ισορροπίες μεταξύ των σλαβικών και των ισλαμικών εθνών: Δεν μπορούμε να ανεχθούμε μια κατάσταση όπου η Ρωσία και η Λευκορωσία θα έχουν δύο ψήφους, έναντι πέντε των ισλαμικών κρατιδίων». Όπως σχολίασε και ο Αμερικάνος αναλυτής Μακένζι Κνορ «όταν τελεσιδίκησε η απώλεια της Ουκρανίας, η Ρωσία δεν είχε πια ενδιαφέρον να συντηρεί μια ένωση όπου η σλαβική επιρροή θα υποχωρούσε μπροστά στους πληθυσμούς της Κεντρικής Ασίας και του Καυκάσου».

Δημογραφικές αποκλίσεις

Η αμφιθυμία της Ρωσίας ως προς την Κεντρική Ασία έχει και δημογραφικό αντίκρισμα. Η Ρωσία έχει ανάγκη τους εργάτες της, την ίδια στιγμή όμως δεν επιθυμεί μεγάλα μεταναστευτικά κύματα από αυτήν.
Ήδη κατά την απογραφή του 1970 φαινόταν ξεκάθαρα ότι η δημογραφική κορύφωση της Ρωσίας βρίσκεται πίσω της και ότι το μερίδιο των Ρώσων επί του συνολικού πληθυσμού έχει αρχίσει να μειώνεται. Σε σχέση με το 1959, οι μουσουλμανικοί πληθυσμοί είχαν αυξηθεί κατά 52%, ενώ οι Ρώσοι μόνον κατά 13%. [ ] Το 1990 οι «μουσουλμανικές» δημοκρατίες αντιπροσώπευαν το 20% του σοβιετικού πληθυσμού, μιας και η δημογραφική ανάπτυξη της Κεντρικής Ασίας ήταν πιο έντονη από εκείνη της Ρωσίας. […]
Ο ίδιος ο Πούτιν υποστηρίζει ένα ευρασιατικό και συμπεριληπτικό πολυπολιτισμικό όραμα για τη Ρωσία. [ ] Ωστόσο οι εθνικιστικοί κύκλοι δεν κρύβουν τη δυσαρέσκειά τους, καθώς οι δημογραφικές εξελίξεις συνεχίζουν ίδιες κι απαράλλακτες από τη σοβιετική εποχή. Το 1959, το 83% του πληθυσμού της χώρας ήταν Ρώσοι. Το 2010, το ποσοστό αυτό έπεσε στο 78%. Η Ρωσία φιλοξενεί σήμερα 15-20 εκ. μουσουλμάνους, που αντιστοιχούν στο 10%-15% του πληθυσμού. Την ίδια στιγμή, η γεννητικότητα παραμένει αισθητά μεγαλύτερη στις περιοχές που έχουν μουσουλμανική πλειοψηφία (με το Νταγκεστάν να κατέχει το ρεκόρ). Σύμφωνα με τον Μεγάλο Μουφτή της Ρωσίας, μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 2030 οι μουσουλμάνοι θα αγγίξουν το 30% του πληθυσμού.
Το ρωσικό δημογραφικό αδιέξοδο οφείλεται σε τρεις παράγοντες: Υπάρχει πολύ υψηλός δείκτης θνησιμότητας μεταξύ των ανδρών κυρίως εξαιτίας της υπερκατανάλωσης αλκοόλ, η οποία εκτοξεύθηκε μετά την πτώση της ΕΣΣΔ. Ύστερα, ο ρυθμός των γεννήσεων παραμένει χαμηλός, την ίδια στιγμή που η μετανάστευση από τη Ρωσία στο εξωτερικό αυξάνει. Ο ρωσικός πληθυσμός έφτασε στα 148 εκατομμύρια το 1992 και έκτοτε μειώνεται, παρά μια βραχυπρόθεσμη ανάκαμψη στα μέσα της δεκαετίας του 2010. Στη διάρκεια των δύο τελευταίων χρόνων, η πανδημία είχε αισθητό δημογραφικό αποτύπωμα: Η θνησιμότητα αυξήθηκε περαιτέρω, οι γεννήσεις κατέγραψαν ιστορικό χαμηλό και οι μεταναστευτικές εισροές δεν απορρόφησαν τις εκροές. Το ισοζύγιο θανάτων/γεννήσεων κατέγραψε το 2021 μια άνευ προηγουμένου απώλεια της τάξης του 1 εκ.· ο πληθυσμός της Ρωσίας μειώθηκε πάνω από 12 εκ. μεταξύ 1992-2010. Σήμερα προσεγγίζει τα 146 εκατομμύρια, ενώ εκτιμάται ότι θα μειωθεί περαιτέρω στα 140 εκ. το 2035 και στα 130 το 2050.
Την ίδια στιγμή, η δημογραφία της Κεντρικής Ασίας συνεχίζει προς την αντίθετη κατεύθυνση. Σύμφωνα με τα Ηνωμένα Έθνη, η περιοχή, με πληθυσμό 75,5 εκ. σήμερα, θα αγγίξει τα 88 εκ. το 2035 και τα 100 το 2050. […]

Η προσέγγιση του Πούτιν

Η Μόσχα δεν είχε και πολλές εναλλακτικές πέραν του να στραφεί στους εργάτες από την Κεντρική Ασία. Από την αρχή της θητείας του, ο Πούτιν θα υιοθετήσει μια προσέγγιση δύο ταχυτήτων.
Η πρώτη ήταν να προσκαλέσει όσους περισσότερους Ρώσους γίνεται ώστε να επιστρέψουν από το εξωτερικό [ ]. Κατά την περίοδο 1991-2016, πολιτογραφήθηκαν 8,6 εκ. Ρώσοι, που προέρχονταν από πρώην σοβιετικές δημοκρατίες, ιδίως από το Καζακστάν και την Ουκρανία.
Το έτερο σκέλος της πολιτικής του προέβλεπε το άνοιγμα των συνόρων για ένα μεγάλο όγκο μεταναστών, κυρίως από την Κεντρική Ασία, υπό το καθεστώς της προσωρινής άδειας εργασίας. Από την εποχή της επανίδρυσής της, η Ρωσία είναι ο δεύτερος ή ο τρίτος κατά σειρά δημοφιλέστερος μεταναστευτικός προορισμός και ο πληθυσμός των μεταναστών της διπλασιάστηκε. Σχεδόν το ήμισυ του πληθυσμού αυτού προέρχεται από την Κεντρική Ασία, με το μεγαλύτερο ποσοστό να είναι από το Ουζμπεκιστάν και το Τατζικιστάν. Η οικονομική μετανάστευση είναι ακόμα πιο εύκολη για πολίτες του Καζακστάν και του Κιργιστάν, καθώς πρόκειται για κράτη-μέλη της Ευρασιατικής Οικονομικής Ένωσης (ΕΕΑ). Αλλά η μετανάστευση δεν εξισορροπεί πια τη μείωση του πληθυσμού, ενώ πυροδοτεί πολιτιστικές αντιπαραθέσεις και την έξαρση του ρατσισμού στις πόλεις. Το Κρεμλίνο, έτσι, άρχισε να πειραματίζεται και με άλλα μέτρα.
Ένα από αυτά, που συνδυάζει γεωπολιτικές και δημογραφικές στοχεύσεις, είναι η «διαβατηριοποίηση», δηλαδή η διανομή ρωσικών διαβατηρίων σε πληθυσμούς διαφιλονικούμενων περιοχών – Αμπχαζία, Νότια Οσετία, Υπερδνειστερία, Κριμαία, Ντονμπάς, Ναγκόρνο Καραμπάχ. Ήδη πριν τον πόλεμο του 2008, το 90% των κατοίκων της Αμπχαζίας και της Νότιας Οσετίας κατείχαν ρωσικό διαβατήριο, ενώ, κατά τα τρία τελευταία χρόνια, το απέσπασαν και πάνω από 650.000 άνθρωποι από το Ντονμπάς.
Ένα άλλο, αφορά στη διευκόλυνση της πολιτογράφησης των ρωσόφωνων. Ήδη υπήρξε μια σχετική μεταρρύθμιση το 2014, ενώ ένα σχέδιο δράσης που εκπονήθηκε το 2019 προέβλεπε την απόδοση υπηκοότητας σε ακόμη 5-10 εκατομμύρια ανθρώπους μέχρι το 2025, με στόχευση σε ρωσόφονους πληθυσμούς της πρώην ΕΣΣΔ. Το 2020, η Ρωσία κατέγραψε ρεκόρ στις πολιτογραφήσεις –660.000, 410.000 από την Ουκρανία, και 145.000 από την Κεντρική Ασία.
Η προσάρτηση της Κριμαίας, τέλος, επέτρεψε σε επιπλέον 2,5 εκατομμύρια ανθρώπους να γίνουν Ρώσοι πολίτες σε μία μόνο μέρα.

Η Ουκρανία ως «δημογραφική δεξαμενή»;

Συνοψίζοντας, η δημογραφική διάσταση θέτει σε πραγματική προοπτική το εύρος της καταστροφής που αντιπροσώπευε για τη Ρωσία η απώλεια της Ουκρανίας (πληθυσμού 52 εκατομμυρίων κατά την εποχή εκείνη) και εξηγεί γιατί βίωσε την ανεξαρτησία της ως ακρωτηριασμό.
Περαιτέρω προσαρτήσεις εδαφών προς τη Δύση, θα βοηθούσαν τη Ρωσία να αντιμετωπίσει το δημογραφικό της αδιέξοδο. Ωστόσο, για τη Ρωσία θα ήταν πιο εφικτό και επιθυμητό να κρατούσε κοντά της την Ουκρανία, ιδανικά ως κράτος-μέλος της Ευρασιατικής Οικονομικής Ένωσης. Η προσέγγιση με την Ουκρανία θα επέτρεπε σε πολλούς σλαβικούς πληθυσμούς να «μεταναστεύσουν προς την ανατολή» αντί για τη Δύση (την Πολωνία, συγκεκριμένα). Όπως είπε και ένας ειδικός αναλυτής, οι Ουκρανοί «είναι σχεδόν οι ιδανικοί μετανάστες. Ως Σλάβοι της Ανατολής, μπορούν εύκολα να αφομοιωθούν, ενώ την ίδια στιγμή κατέχουν δεξιότητες που η ρωσική αγορά εργασίας έχει ανάγκη».
Φυσικά, δεν θέλουμε να ισχυριστούμε ότι η στρατηγική που ακολουθεί η Μόσχα για την Ουκρανία υπαγορεύεται από το δημογραφικό ζήτημα. Από την άλλη, δεν μπορούμε να κλείσουμε τα μάτια μας και να υποτιμήσουμε την εμπλοκή του στους σχεδιασμούς του Κρεμλίνου, γιατί έτσι είναι σαν να αρνούμαστε μια συγκεκριμένη ιστορική, πολιτιστική, και κοινωνικοπολιτική πλευρά της ρωσικής εθνικής ταυτότητας.