Ρένος Αποστολίδης, Σπορά Ελευθερίας

Επιμέλεια: Ήρκος και Στάντης Αποστολίδης, Αθήνα, 2019

Του Σπύρου Κουτρούλη

Ο αναγνώστης του βιβλίου θα γνωρίσει έναν γοητευτικό, γενναίο, ελεύθερο κριτικό λόγο -σε πολυτονικό- που πάλλεται συχνά από πάθος και οργή. Σπορά ελευθερίας! Τα δοκίμια, δημοσιεύθηκαν για πρώτη φορά στο περιοδικό που έβγαζε ο Ρένος τη δεκαετία του ’60 με τον τίτλο Τα Νέα Ελληνικά, μέχρι την εγκαθίδρυση της απριλιανής δικτατορίας. Αναμφισβήτητα και γνώσεις και κριτήρια έχει για τον νεοελληνικό λόγο. Ξεχωρίζω τη συνέντευξη του Μάνου Χατζιδάκι, τα δοκίμια για την Επανάσταση του 1821, τον Περικλή Γιαννόπουλο (αποκαλύπτει τις επιρροές του στον Ελύτη, στον Εμπειρίκο, στον Εγγονόπουλο) και το Ημερολόγιο του Ι. Μεταξά. Σε μια εποχή που λειτουργούσε το παρακράτος και το παρασύνταγμα και ο κάθε λόγος μπορεί να στοίχιζε ακριβά σε αυτόν που τον διατύπωνε, ο Ρένος έγραψε έναν ακραίο αντιρρητικό λόγο όχι μόνο κατά του μετεμφυλιακού καθεστώτος, αλλά και κατά του κέντρου (το θεωρούσε δειλή εκδοχή της δεξιάς) και της αριστεράς (την ερμήνευε ως κομφορμιστική, ολοκληρωτική). Η αναρχική του προσέγγιση σε συνδυασμό με μια πρακτική συχνά ανορθολογική και ρομαντική τού επιφύλασσε πολλούς κινδύνους: δικαστικές διώξεις, ολιγόμηνες φυλακίσεις και κυρίως πολιτική απομόνωση. Ο αναγνώστης φυσικά πολλά έχει να επωφεληθεί από την ανάγνωσή του, αλλά πρέπει να γνωρίζει ορισμένες αδυναμίες του:
α. Αναλώνεται σε προσωπικές επιθέσεις και ύβρεις (για παράδειγμα, αλλάζει κοροϊδευτικά τα ονόματα του Ε. Παπανούτσου και του Γ. Θεοτοκά, υβρίζει τον Ο. Ελύτη, τον Μ. Θεοδωράκη, την Ε. Βλάχου και πολλούς άλλους), με αποτέλεσμα να χάνει την ουσία ενός θέματος. Οι κρίσεις κάποτε είναι ατεκμηρίωτες, ώστε να προβαίνει σε αστοχίες, όπως την υποτίμηση του σπουδαίου φιλοσόφου Κώστα Παπαϊωάννου με τον οποίο ήσαν παιδικοί φίλοι. Κατηγορεί τον Κ. Καραμανλή για την αγροτική του καταγωγή από το χωριό Πρώτη (Κιουπκιόι), ενώ αυτό δεν είναι στοιχείο ψόγου.
β. Παρότι διαβλέπει τον κίνδυνο της δικτατορίας και είναι παθιασμένα αντίθετος στον φασισμό, συγχρόνως υποτιμά τον κοινοβουλευτισμό. Αλλά βέβαια τότε αυτό που χρειαζόμασταν ήταν ένας πραγματικός κοινοβουλευτισμός, που θα υπερασπίζεται την ελευθερία του πολίτη και την εναλλαγή στην εξουσία.
γ. Για παράδειγμα, στην οξύτατη κριτική στο Ημερολόγιο του Ι. Μεταξά, δεν ασχολείται με όσα έπραξε στον εθνικό διχασμό, στη μικρασιατική εκστρατεία και βέβαια τη βραδιά της 28ης Οκτωβρίου. Γράφει όμως ότι οι μεταξικές σκέψεις είναι «αντιλαϊκές, αντιδημοκρατικές, αντιανθρώπινες» (σελ.193) και βεβαίως προτιμά από αυτόν τον Κουντουριώτη και τον Ε. Βενιζέλο (σελ. 209). Ο βίαιος λόγος του τον άφησε έκθετο σε δικαστικές περιπέτειες, αφού τον μήνυσε ο Κ. Πλεύρης για όσα έγραψε και η δίκη έγινε κατά τη διάρκεια της απριλιανής δικτατορίας. Ο τελευταίος, παρότι εμφανιζόταν ως πολιτικός κληρονόμος της 4ης Αυγούστου, αλλά και συνεργάτης του απριλιανού Ι. Λαδά, είχε πολλές σημαντικές διαφορές με αυτή. Για παράδειγμα, ο Ι. Μεταξάς δεν ήταν αντιεβραίος, ήταν δημοτικιστής και χρησιμοποίησε πολλούς στοχαστές που δεν ανήκαν στον περίγυρό του. Η δικαστική περιπέτεια του Ρένου είχε αίσιο τέλος χάρη στη βοήθεια των οικογενειακών του φίλων Θεοφύλακτου Παπακωνσταντίνου (πρώην αριστερός) και Τσέλιου (συνεργάτη του Π. Κανελλόπουλου), υπουργών της δικτατορίας. Παρότι αποσυνάγωγος, στο δικαστήριο τον στήριξαν ο Φαίδων Βεγλερής, ο Μάριος Χάκκας, ο Χ. Μανουσαρίδης, και ο Π. Κανελλόπουλος.
Ο Ρένος επέκρινε σφοδρότατα το περίφημο διάγγελμα του Κωνσταντίνου, που με διχαστικό τρόπο μιλούσε για μιάσματα. Ζητούσε δημοκρατία, νομιμοποίηση του ΚΚΕ, αξιοκρατία, τιμιότητα, εθνική ανεξαρτησία, παιδεία, σωστή ανάπτυξη, κράτος υπηρέτη του πολίτη (σσ. 23 – 25). Γράφει συγκεκριμένα: «Να κάνη εθνική ανεξαρτησία, που υπήρχε εδώ μόνο εξάρτηση και βδελυρή υποτέλεια, μόνο αντεθνικότητα και χιλιοπροδομένη απ’ όλους Κύπρος, μόνο υπολογισμός και συναγωνισμός όλων σ’ εθνική μειοδοσία» (σελ. 25). Τελικά καταλήγει: «Έξω από το ΝΑΤΟ, Δημοκρατία όχι «βασιλευόμενη» και άλλα κόλπα, Τέρμα η «Προστασία», κ’ έξω από τον Τόπο οι «προστάτες», Και δουλειά εδώ μέσα! Όλων! Γιατί χωρίς τέτοια -και πολύ σκληρή, και πολύ μελετημένη, κι αληθινά σοσιαλιστικά οργανωμένη, μα και με σεβασμό στο πρόσωπο καθενός» (σελ. 27).
Τελειώνοντας, θα πρέπει να διαλέξουμε όχι τις πικρίες -συχνά προσωπικές- του Ρένου, αλλά όσα σημαντικά και ουσιαστικά μας άφησε όπως:
«Έλεγχος και δοκιμασία διαρκής του επιτελούμενου, πάνω στα πράγματα, στο πεδίο απαιτήσεων κι αναγκών, στη ζώσα θέληση και γνώμη των συνειδήσεων ευθέως εκφραζόμενη, όχι «δι’ αντιπροσωπεύσεως». Και προϋποθέτουν ανέβασμα συνειδήσεων όλ’ αυτά, δηλαδή καλλιέργεια, εξανθρωπισμό των ανθρώπων, έκτρωση από ρίζης των ενστίκτων κυριαρχίας, ιδιοκτησίας, κράτους, κατεξουσίασης μ’ οποιοδήποτε πρόσχημα ή μορφή. Ανάγκη παιδείας, άρα, προς Αναρχία…» (σελ.292).
Άλλωστε, παιδεία χωρίς την ισορροπία ανάμεσα στην πειθαρχία και την αυτονομία μπορεί να υπάρξει;