Από τις Μυκήνες στη Νέα Υόρκη - Η σημασία των πόλεων στην παγκόσμια ιστορία (B΄ μέρος) -

Κωνσταντινούπολη

Από τον Μεσαίωνα στο σήμερα

των Νίκου Παππά & Μάριου Νοβακόπουλου* από το Άρδην τ. 133

Συνέχεια από το πρώτο μέρος

Με την καταστροφή της Ρώμης ο κόσμος της Μεσογείου και της Ευρώπης αλλάζει. Είναι το πέρασμα από την Αρχαιότητα στον Μεσαίωνα. Από τα βασικά σημάδια αυτού του νέου κόσμου είναι η παρακμή των πόλεων. Στις παλιές ρωμαϊκές επαρχίες θα κυριαρχήσουν οι διάφορες γερμανικές φυλές. Οι λαοί αυτοί είχαν εντελώς διαφορετικό τρόπο ζωής από τους Ρωμαίους. Οι άρχοντές τους έφτιαξαν πύργους και κάστρα και εγκαταστάθηκαν στην ύπαιθρο, ενώ μοίρασαν τη γη στους πολεμιστές τους, για τους οποίους δούλευαν οι υποταγμένοι χωρικοί. Το σύστημα αυτό ονομάστηκε φεουδαρχία. Οι πόλεις βέβαια δεν εξαφανίστηκαν εντελώς, πολλές μάλιστα επιβίωσαν υπό την ηγεσία του επισκόπου και της Εκκλησίας. Ο δυτικός Μεσαίωνας όμως ξεκίνησε ως ο πολιτισμός της υπαίθρου.

Τέτοιες αλλαγές βέβαια δεν συνέβησαν στην ανατολή. Το ανατολικό τμήμα της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, που σήμερα λέμε Βυζάντιο, αντιστάθηκε στις εισβολές των βαρβάρων και στήριζε την πολιτική του ύπαρξη και την οικονομία του σε σημαντικές πόλεις, όπως η Κωνσταντινούπολη, την οποία έλεγαν «Βασιλεύουσα», βασίλισσα δηλαδή των πόλεων, η Θεσσαλονίκη, η Αντιόχεια και η Αλεξάνδρεια στην Αίγυπτο. Στις πόλεις επιβίωναν ακόμη οι πολιτικοί θεσμοί της αρχαιότητας, ενώ ήταν κέντρα εμπορίου, μόρφωσης και βιοτεχνίας. Με τις αραβικές και σλαβικές επιδρομές από το 600 και ύστερα, και η βυζαντινή πόλη πέρασε κρίση, ποτέ όμως δεν εξαφανίστηκε. Στους τελευταίους μάλιστα αιώνες του Βυζαντίου, οι κάτοικοι της πόλης αποκτούν όλο και μεγαλύτερη πολιτική συνείδηση και ζητούν την αυτονομία τους, συχνά σε επανάσταση ενάντια στην κεντρική εξουσία και την άρχουσα τάξη. Ο πλούτος και το μεγαλείο της Κωνσταντινούπολης, η οποία έφθασε να έχει πάνω από 500 χιλιάδες κατοίκους, πληγώθηκε από τις καταστροφές της Δ΄ Σταυροφορίας και δεν ανέκαμψε ποτέ.

Από τον 11^ο αιώνα και μετά, οι μεσαιωνικές πόλεις αποκτούν ξανά σημασία. Το εμπόριο αναπτύσσεται και εμφανίζονται βιοτέχνες και τραπεζίτες. Ακόμη και η Εκκλησία στρέφεται, από τα μοναστήρια στην εξοχή, στους μεγάλους καθεδρικούς ναούς και τα πανεπιστήμια των πόλεων. Ο άνθρωπος της πόλης είναι περήφανος για τον τόπο του, αποκτά πολιτική σκέψη, ζητά δικαιώματα. Μία παροιμία έλεγε πως «ο αέρας της πόλης κάνει τον άνθρωπο ελεύθερο». Στην Ιταλία ανθούν οι πόλεις κράτη, σαν τη Βενετία, που με το στόλο της ελέγχει τη Μεσόγειο, και τη Φλωρεντία, η οποία γίνεται το πιο σπουδαίο έργο τέχνης και πολιτισμού στην Αναγέννηση.

Όσο η πόλη ανεβαίνει, η ύπαιθρος υποχωρεί. Σε συμμαχία με τους βασιλιάδες, οι πόλεις ελευθερώνονται από τους άρχοντες και τα κάστρα τους και βάζουν τις βάσεις για ένα νέο είδος οικονομίας. Πολλοί ιστορικοί βλέπουν εκεί τη γέννηση του σύγχρονου καπιταλισμού. Άλλωστε, η κυρίαρχη τάξη του καπιταλισμού θα ονομαστεί αστική – στα γαλλικά μπουρζουαζία.

Βέβαια δεν έχει μόνο η Ευρώπη πόλεις. Ο κόσμος των Αράβων, η Κίνα, ακόμα και πολιτισμοί της Αμερικής όπως οι Αζτέκοι, έχουν τεράστιες πόλεις, πολύ μεγαλύτερες από το Παρίσι, το Λονδίνο και τη Ρώμη. Όμως οι Ευρωπαίοι ήταν εκείνοι που κατέκτησαν τον κόσμο και τον διαμόρφωσαν όπως εκείνοι θέλησαν. Από τον 15^ο αιώνα και μετά, η στρατιωτική οργάνωση, οι εφευρέσεις, η πρόοδος στις επιστήμες και το μεγάλο άλμα της βιομηχανικής επανάστασης θα κάνουν κράτη, όπως την Αγγλία και τη Γαλλία, πανίσχυρα.

Νέα Υόρκη

Οι πόλεις γίνονται όλο και πιο μεγάλες, αλλά η ζωή για τη μεγάλη μάζα των ανθρώπων παραμένει ανυπόφορη. Σε ελάχιστα τετραγωνικά μέτρα συνωστίζονται εξαθλιωμένοι άνθρωποι, ευάλωτοι στις πυρκαγιές και ανυπεράσπιστοι απέναντι στις ασθένειες. Πολύ αργά θα αρχίζουν να εμφανίζονται στις ευρωπαϊκές πόλεις αποχετευτικά συστήματα και σύγχρονα νοσοκομεία. Όταν όμως γίνει και αυτό το βήμα, η σημασία τους θα γίνει ακόμα μεγαλύτερη. Όσο πλησιάζουμε στις ημέρες μας, ο ερχομός από ένα μικρό χωριό στην πόλη, ακόμα και σε ανεπτυγμένες χώρες, σήμαινε έναν καινούριο τρόπο ζωής, με ευκαιρίες και ανέσεις που κανένας δεν μπορούσε να φανταστεί. Και βέβαια, στις πόλεις συγκεντρώνεται η μόρφωση, τα θεάματα, η διασκέδαση, οι οικονομικές ευκαιρίες και οι νέες ιδέες. Από τον 19^ο και ακόμη περισσότερο τον 20^ο αιώνα, η πόλη θα γνωρίσει τον σιδηρόδρομο, το αυτοκίνητο, τον ηλεκτρισμό, το τηλέφωνο, το ψυγείο και τόσες άλλες εφευρέσεις που την κάνουν πιο δυνατή.

Ο νέος αυτός κόσμος όμως δεν είναι σπαρμένος με άνθη. Η πόλη εξαρτάται από την ύπαιθρο για την τροφή και τις επικοινωνίες της, και όταν τα χάσει πέφτει σε φρικτή πείνα, όπως η Αθήνα στην Κατοχή. Σαν κέντρα διοίκησης και παραγωγής, οι πόλεις στοχοποιήθηκαν όσο ποτέ άλλοτε στον πόλεμο. Άλλες καταστράφηκαν σε μάχες, όπως το Στάλινγκραντ, κι άλλες από βομβαρδισμούς, όπως η Δρέσδη και η Χιροσίμα. Η φτώχεια στις εργατικές συνοικίες και οι ανισότητες παραμένουν, και κάποτε τροφοδοτούν φοβερές συγκρούσεις, όπως η παρισινή Κομμούνα του 1871 και οι ταραχές στη Γαλλία και τις ΗΠΑ τη δεκαετία του 1960. Στην πόλη ο άνθρωπος ζει μόνος με την οικογένειά του, άγνωστος μεταξύ αγνώστων, συχνά δίπλα σε ανθρώπους με εντελώς διαφορετική καταγωγή και πολιτισμό. Τούτη η απομόνωση έχει πολύ βαριές συνέπειες στην ψυχολογία των ανθρώπων.

Το 2020 είχαμε μία τεράστιας σημασίας εξέλιξη, η οποία όμως πέρασε στα ψιλά γράμματα. Για πρώτη φορά, πάνω από το 50% του παγκόσμιου πληθυσμού ζούσε σε πόλεις. Η παγκοσμιοποίηση ειδικά, με τις ψηφιακές επικοινωνίες, τις ελεύθερες συναλλαγές σε χρήμα και τη μετανάστευση, έχει δημιουργήσει ένα νέο είδος παγκόσμιας μητρόπολης.

Οι ανώτερες τάξεις, οι επιστήμονες και οι τεχνοκράτες, με τις διεθνείς τους σπουδές, τα ταξίδια και την κοσμοπολίτικη συνείδηση, νιώθουν πιο κοντά με τους όμοιούς τους στις άλλες μητροπόλεις – Παρίσι, Λονδίνο, Νέα Υόρκη, Λος Άντζελες – παρά με τους συμπατριώτες τους στα προάστια ή στα χωριά, 20 ή 50 χιλιόμετρα μακριά. Από την άλλη, τα μεσαία και χαμηλότερα στρώματα, με λιγότερες ευκαιρίες, ζώντας σε συνοικίες με περισσότερα προβλήματα, πολλές φορές αντιδρούν απέναντι σε έναν κόσμο που φαίνεται να τα προσπερνάει και να τα αφήνει πίσω.

Μία νέα αντιπαράθεση μεταξύ των μεγάλων μητροπόλεων και των παραγκωνισμένων περιφερειών φαίνεται να κρύβεται πίσω από πολλές πολιτικές κρίσεις της εποχής μας. Το είδαμε στο Brexit και τις αμερικανικές εκλογές του 2016, το είδαμε στις συχνές ταραχές της Γαλλίας, αλλά και στις πρόσφατες εξεγέρσεις των Γερμανών και των Ολλανδών αγροτών.

Μήπως όμως και η Ελλάδα δεν είναι μία χώρα, όπου το ένα τρίτο του πληθυσμού συγκεντρώνεται στην πρωτεύουσά της; Το οικονομικό και πολιτικό χάσμα ανάμεσα στην Αθήνα και την υπόλοιπη χώρα έχει πολύ μακρά ιστορία και όλο και περισσότεροι ειδικοί το επισημαίνουν ως πρόβλημα για την ανάπτυξη της Ελλάδας.

Ποιο θα είναι λοιπόν το μέλλον της πόλης του 21^ου αιώνα; Θα είναι μία πόλη – φυλακή, αποθήκη ανθρώπων χωρίς συνείδηση και χωρίς λόγο στα πολιτικά πράγματα; Θα είναι ένας σταθμός σε ένα παγκόσμιο δίκτυο συναλλαγών; Θα βρεθεί η ισορροπία ανάμεσα στις τάξεις και τους λαούς που συνωστίζονται στους δρόμους τους; Και πώς θα επηρεαστεί από τα νέα προβλήματα, όπως οι πανδημίες και η οικολογική καταστροφή; Η απάντηση σε αυτό το ερώτημα πιστεύουμε ότι θα κρίνει την εποχή μας και τον τρόπο που ζούμε.

* Ο Νικολάος Π. Παππάς είναι Πολιτικός Επιστήμονας, Ιστορικός & Αρχαιολόγος. Ο Μάριος Νοβακόπουλος είναι διεθνολόγος, κάτοχος μεταπτυχιακού τίτλου Βυζαντινής Ιστορίας. Το κείμενο παρουσιάστηκε στο «TedX Λαμία 2024».