του Πάτρικ Πασκάλ, τ. πρέσβη, δημοσιεύτηκε στον νέο Ερμή τον Λόγιο τ. 27
Ο Πάτρικ Πασκάλ είναι πρώην πρεσβευτής και πρώην πρόεδρος του ομίλου Alstom στη Μόσχα για τη Ρωσία, την Ουκρανία και τη Λευκορωσία, καθώς και ιδρυτής και πρόεδρος της «Perspectives Europe-Monde».
Από το ένα πραξικόπημα στο άλλο
Το πραξικόπημα του Ιουνίου 2023 έχει ομοιότητες με το πραξικόπημα του Αυγούστου 1991 εναντίον του Μιχαήλ Γκορμπατσόφ. Και στις δυο περιπτώσεις, ήταν μια επιχείρηση που οργανώθηκε από τις πιο εδραιωμένες δυνάμεις της χώρας: στις τελευταίες στιγμές της Σοβιετικής Ένωσης, ήταν οι τελευταίοι υπερασπιστές του συστήματος, είτε από τον κρατικό μηχανισμό είτε από κομμουνιστές και εθνικιστικά ρεύματα. Το 2023, είναι μια αντίδραση εξτρεμιστικών δυνάμεων, των οποίων οι στόχοι δεν είναι απολύτως σαφείς.
Υπάρχουν όμως τρεις ουσιαστικές διαφορές που διακρίνουν τα δύο γεγονότα: το πραξικόπημα του 1991 προήλθε από τον κρατικό μηχανισμό, ενώ η Βάγκνερ είναι μια πολιτοφυλακή, αν κι έχει κάποιους εσωτερικούς δεσμούς με την εκτελεστική εξουσία. Τα πιο συντηρητικά στοιχεία των υπουργείων Άμυνας, Εσωτερικών και της KGB, που ο ίδιος ο Γκορμπατσόφ είχε φέρει στην κυβέρνηση ελπίζοντας να τα εξουδετερώσει, στράφηκαν εναντίον του.
Το 2023, πέραν της κυβέρνησης και των πραξικοπηματιών, λείπει ένα τρίτο στοιχείο, το οποίο θα μπορούσε να αποτελέσει την εναλλακτική δύναμη που εξέφρασε το 1991 ο Μπόρις Γιέλτσιν: η λεγόμενη δημοκρατική αντιπολίτευση –είτε ο Μιχαήλ Χοντορκόφσκι από την εξορία του στο Λονδίνο, είτε ο Ναβάλνι από τα βάθη της φυλακής του– έκανε λάθος υποστηρίζοντας αμέσως τον Γιεβγκένι Πριγκόζιν, με συνέπεια να αντιμετωπίζει τώρα τον κίνδυνο της εξαφάνισης (σ. ΝΕΛ όπως και συνέβει λίγους μήνες μετά). Τέλος, ο λαός απουσιάζει από τη συζήτηση το 2023, ενώ το 1991 ήταν μια από τις σπάνιες στιγμές στην ιστορία της σύγχρονης Ρωσίας που οι λαϊκές μάζες έπαιξαν σημαντικό ρόλο: ο Μπόρις Γιέλτσιν δεν βρέθηκε μόνος, σκαρφαλωμένος σε ένα τανκ μπροστά από τον Λευκό Οίκο της Μόσχας, αλλά ανάμεσα σε ένα μεγάλο πλήθος. Ο κόσμος είπε ότι δεν θα κάνει πίσω, και εκείνος τους υποσχέθηκε –χωρίς να έχει πλήρη συνείδηση– τα κέρδη της ελευθερίας που είχε φέρει ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ. Στη συνέχεια ήταν ο ίδιος κόσμος που του γύρισε την πλάτη.
Το κενό εξουσίας στη Ρωσία
Σε αυτές τις δραματικές συνθήκες είναι σαφές ότι η σχεδόν 25ετής εξουσία του Βλαντιμίρ Πούτιν όχι μόνο αμφισβητήθηκε, αλλά είδε και το κύρος της να πλήττεται στα μάτια της Ρωσίας και του υπόλοιπου κόσμου. Ό,τι και να λένε οι δρώντες, που προσπαθούν να ξαναγράψουν την ιστορία, ο εμφύλιος έχει ήδη ξεκινήσει καθώς έχει ήδη χυθεί αίμα μεταξύ Ρώσων στη διαδρομή του Πριγκόζιν από το Ροστόφ-του-Ντον στη Μόσχα,.
Οι συνέπειες αυτής της μέγιστης εξέλιξης στην εγχώρια πολιτική πραγματικότητα της Ρωσίας, ο πόλεμος στην Ουκρανία αλλά και την εξωτερική της εικόνα, είναι πρόωρο να αναλυθούν. Το πρώτο ερώτημα που τίθεται είναι φυσικά: είναι ο Πούτιν τώρα πολιτικά νεκρός όπως ήταν ο Γκορμπατσόφ μετά το πραξικόπημα του 1991, με την παραίτησή του να έρχεται λίγους μήνες αργότερα, στις 25 Δεκεμβρίου του ίδιου έτους; Αντιμέτωπος με τους στασιαστές, ο τωρινός πρόεδρος της Ρωσίας δεν είχε άλλη λύση από το να προβεί σε μια ομιλία όπου αναφέρθηκε με μεγάλη αποφασιστικότητα στην «προδοσία» και «την πισώπλατη μαχαιριά». Αλλά πολλοί παρατήρησαν ότι αυτός ο πολεμικός τόνος δεν επιβεβαιώθηκε στην πράξη, γεγονός που υπογράμμισε μια ανικανότητα.
Άραγε διέθετε όντως τα μέσα να αντιδράσει αλλιώς πέρα από την ανατίναξη μερικών αποθηκών καυσίμων στην περιοχή του Βορονέζ, σε μια προσπάθεια επιβράδυνσης της προέλασης των ανταρτών, δεδομένου ότι το μεγαλύτερο μέρος των τακτικών στρατευμάτων βρίσκεται στο ουκρανικό μέτωπο; Θα μπορούσε ο Βλαντιμίρ Πούτιν να πάρει το ρίσκο και να χρησιμοποιήσει βία, με κίνδυνο να προκαλέσει, πέρα από μια εξωτερική σύγκρουση, και έναν εμφύλιο πόλεμο, με τον Πριγκόζιν να απολαμβάνει σαφώς κάποια υποστήριξη από τις κρατικές δομές; Αυτό εξηγεί πιθανώς την αναφορά του, στην πρώτη του παρέμβαση στην αρχή της εξέγερσης, στα γεγονότα του 1917.
Όσο για τον αντίπαλό του, τον Πριγκόζιν, παρουσιάστηκε λίγο πρόωρα ως νικητής της επιχείρησης που έδειξε την αδυναμία της εξουσίας και έφτασε να ταπεινώσει τον πρώην προστάτη του. Αλλά μια τέτοια ερμηνεία κατέπεσε αρκετά γρήγορα. Η ξαφνική μεταβολή των στρατευμάτων του, 200 χλμ πριν τη Μόσχα, δεν έχει εύκολη εξήγηση. Είχε ο μαέστρος της Βάγκνερ τα μέσα να πάει μέχρι τη Μόσχα χωρίς να συγκρουστεί; Θα μπορούσε να ελέγξει την πρωτεύουσα; Είχε αρκετή υποστήριξη; Η αμφιβολία εξαπλώθηκε γρήγορα και εν τέλει αποκάλυψε μια θλιβερή υποχώρηση.
Ελλείψει ξεκάθαρου νικητή ή αδιαμφισβήτητου ηττημένου, αυτό το δραματικό επεισόδιο αποκάλυψε πεντακάθαρα το αβυσσαλέο κενό εξουσίας σε μια χώρα που μέχρι τότε θεωρούνταν ότι βρισκόταν υπό μια αδίστακτη και κάθετη εκδοχή της.
Ο Γιεβγκένι Πριγκόζιν επιχείρησε μια εξαπάτηση σε δύο επίπεδα: σε σχέση με τον πόλεμο πρώτα απ’ όλα, καθώς οι άνδρες της Βάγκνερ θα μπορούσαν να κριθούν ως καλοί μαχητές για τη ρωσική πλευρά, ενώ φάνηκε ότι έφεραν και αποτελέσματα στο Μπαχμούτ· εντούτοις, ακόμα και πριν την απόπειρα πραξικοπήματος, ο Πριγκόζιν κατήγγειλε τον πόλεμο στην Ουκρανία με μια ρητορική που θύμιζε το Κίεβο, προκαλώντας έτσι μεγάλη σύγχυση. Ο ηγέτης της Βάγκνερ ξεκίνησε μια «πορεία για τη δικαιοσύνη» εναντίον των ρωσικών ελίτ, διαμορφώνοντας μάλιστα και ένα εμβρυακό πολιτικό πρόγραμμα επικεντρωμένο στην καταπολέμηση «της διαφθοράς, του ψεύδους και της γραφειοκρατίας»· την ίδια στιγμή, ωστόσο, ο ίδιος αποτελεί σύμπτωμα του ολιγαρχικού συστήματος. Έτσι, οι «αλήθειες» που λέει βρίθουν από δημαγωγία και ψέματα.
Ο Ρώσος πρόεδρος βρίσκεται τώρα σε διπλό αδιέξοδο λόγω του πολέμου, αντιμέτωπος με το πλεονέκτημα που απέκτησαν οι εθνικιστές, τα μέσα ενημέρωσης και όλες τις δυνάμεις που έχει κινητοποιήσει για το σχέδιό του. Η απόπειρα πραξικοπήματος αποκάλυψε βίαια μπροστά στα μάτια του ότι ο πόλεμος δηλητηριάζει την ίδια του τη χώρα και καταστρέφει το κράτος. Αλλά το να ξεκινήσει αυτήν ακριβώς τη στιγμή μια προσπάθεια διεξόδου από τη σύγκρουση θα επιβεβαίωνε μόνο την αδυναμία του. Η ενίσχυση του πολέμου, από την άλλη πλευρά, δεν μπορεί παρά να τροφοδοτήσει τη συνεχιζόμενη αποσύνθεση της Ρωσίας. Το να γράψουμε ένα σενάριο για το μέλλον, όμως, είναι πολύ δύσκολο.
Ένα ασταθές και επικίνδυνο κλίμα
Σε αυτό το πλαίσιο, μπορούμε να θεωρήσουμε ότι η στιγμή είναι ιδιαίτερα κρίσιμη, ακόμη κι επικίνδυνη, γιατί ο χρόνος τελειώνει. Από αυτή την άποψη, αξίζει να δοθεί προσοχή στις πρόσφατες αναλύσεις Ρώσων ειδικών σε διεθνή και στρατηγικά ζητήματα που είναι γνωστό ότι βρίσκονται κοντά στο Κρεμλίνο. Αυτή είναι η περίπτωση του Σεργκέι Καραγκάνοφ, επίτιμου προέδρου του Συμβουλίου Εξωτερικής Αμυντικής Πολιτικής, ο οποίος δημοσίευσε, στις 13 Ιουνίου 2023, ένα διαβόητο άρθρο στην επιθεώρηση Russia in Global Affairs, με τίτλο «Μια δύσκολη αλλά αναγκαία απόφαση».
Η σκέψη του Σεργκέι Καραγκάνοφ ξεπερνά κατά πολύ το πλαίσιο του πολέμου στην Ουκρανία, για το οποίο δεν βλέπει καλά σενάρια απαγκίστρωσης για τη Ρωσία: είτε πρόκειται για μερική νίκη (με την απελευθέρωση τεσσάρων οντοτήτων του Ντονμπάς) είτε για ευρύτερη, το κόστος θα είναι σημαντικό και η Ρωσία θα αναγκαστεί να συνεχίσει να δεσμεύει πόρους εναντίον της Δύσης. Το ερώτημα γι’ αυτόν είναι πώς θα τεθεί ένα μόνιμο τέλος στη δυτική πολιτική υποστήριξης του Κιέβου, η οποία αποσκοπεί μόνο στην αποδυνάμωση της Ρωσίας.
Στη συνέχεια αναπτύσσει μια εκτεταμένη ανάλυση για την αποδυνάμωση του δυτικού κόσμου που, βλέποντας τον πλανήτη να ξεφεύγει από τον έλεγχό του, εντείνει την επιθετικότητά του. Απέναντι σε αυτή τη Δύση, μπορεί να αντισταθεί μια νέα οντότητα, την οποία αποκαλεί «παγκόσμια πλειοψηφία», με την Κίνα και εν μέρει την Ινδία να διαδραματίζουν ρόλο οικονομικού κινητήρα και τη Ρωσία να αποτελεί τον «στρατιωτικό-στρατηγικό πυλώνα» της.
Η Ρωσία δεν κατάφερε να κατανοήσει το αναπόφευκτο μιας μεγάλης αντιπαράθεσης με έναν εχθρικό κόσμο για τον οποίο η Ουκρανία αποτελεί πεδίο ελιγμών, λέει ο Καραγκάνοφ. Εξαιτίας αυτής της εσφαλμένης αντίληψης, το όριο που έχει θέσει για τη χρήση των πυρηνικών παραμένει πολύ αυστηρό. Επιπλέον, η διάρκεια περισσότερων από 75 χρόνων σχετικής ειρήνης, σε παγκόσμια κλίμακα, έχει οδηγήσει στη λήθη της φρίκης του πολέμου, έχει ξεχαστεί. Όμως το αίσθημα του φόβου ήταν η εγγύηση της σχετικής ειρήνης και είναι απαραίτητο να επανενεργοποιηθεί για να καμφθεί η επιθετικότητα της Δύσης. Χωρίς να ξεχνά τις ευρωπαϊκές πηγές της ιστορίας και του πολιτισμού της, η Ρωσία πρέπει να επικεντρωθεί εκ νέου στην Ευρασία. Αυτό θεωρεί το ρωσικό υπουργείο Εξωτερικών (MID) με την έννοια «πολιτισμός-κράτος». Ως εκ τούτου, τονίζει ο Σεργκέι Καραγκάνοφ, αναφερόμενος σε δηλώσεις Ρώσων αξιωματούχων για την πυρηνική απειλή, «ο εχθρός πρέπει να γνωρίζει ότι είναι δυνατό ένα προληπτικό χτύπημα ως απάντηση στην επιθετικότητα». Η Ρωσία πρέπει να ανέλθει γρήγορα στα στάδια της κλιμάκωσης-αποτροπής, και ο Σεργκέι Καραγκάνοφ υποστηρίζει ότι οι Αμερικανοί δεν θα απαντήσουν στο πλευρό των Ευρωπαίων. Παραδέχεται ότι οι κύριοι εταίροι της Ρωσίας, ξεκινώντας από την Κίνα, την οποία περιγράφει ως «αδύναμη» σε πυρηνικά θέματα, δεν θα ήταν ικανοποιημένοι με την κορύφωση της αντιπαράθεσης σε πυρηνικό επίπεδο, αλλά θα εκτιμούσαν την υπονόμευση του κύρους των Ηνωμένων Πολιτειών. Εν κατακλείδι, το «πυρηνικό ταμπού» πρέπει να πάψει να υφίσταται.
Ποιο μοντέλο;
Αν τέτοιοι προβληματισμοί πρέπει να ληφθούν σοβαρά υπόψη, στο πλαίσιο μιας σύγκρουσης που δεν μπορεί να διασφαλιστεί ότι είναι πάντα ελεγχόμενη, το πιο σημαντικό στοιχείο για την Ρωσία είναι η απουσία ενός πολιτικού σχεδίου, κάτι που μπορεί να οδηγήσει σε μια νέα περίοδο παραλογισμού. Το 1991, την εποχή του πραξικοπήματος, η Σοβιετική Ένωση υπήρχε ακόμη επίσημα και το πραξικόπημα πραγματοποιήθηκε από τα πιο συντηρητικά στοιχεία του κρατικού μηχανισμού, τα οποία ήταν και αφοσιωμένα στη διατήρησή του. Απέναντί τους, ο Μπόρις Γέλτσιν πόζαρε ως υπερασπιστής της εκκολαπτόμενης ελευθερίας, βασιζόμενος στους ανθρώπους που βγήκαν στους δρόμους στη Μόσχα.
Ποιο είναι το σχέδιο σήμερα; Η σταθερότητα που ενσάρκωσε ο Πούτιν για πολλά χρόνια; Ή μήπως έχουμε μπει σε μια «ταραγμένη εποχή», όπως άλλες που έχει βιώσει η Ρωσία στην ιστορία της; Είναι το διαρκώς αυξανόμενο βιοτικό επίπεδο που υποσχόταν ο Πούτιν, και στηριζόταν από τις υψηλές τιμές των ενεργειακών πρώτων υλών, ακόμη προσβάσιμο όσο ισχύουν οι κυρώσεις; Υπάρχει ακόμη μέλλον για φιγούρες «βοναπαρτιστών» όπως ο Πριγκόζιν; Τέλος, η δημοκρατική αντιπολίτευση δεν βρίσκεται σε αξιοσημείωτη αδυναμία, καθώς ο Χοντορκόφσκι στο εξωτερικό και ο Ναβάλνι στο εσωτερικό έσπευσαν να υποστηρίξουν το εγχείρημα του ηγέτη της Βάγκνερ;
Ο μετασχηματισμός της ρωσικής εξουσίας φαίνεται λοιπόν να έχει ολοκληρώσει έναν πλήρη κύκλο, και επιστρέφει τώρα στο σημείο εκκίνησης, που ήταν η εξαφάνιση της Σοβιετικής Ένωσης. «Όλα έχουν αλλάξει για να μην αλλάξει τίποτα», για να χρησιμοποιήσω μια διάσημη φράση. Αλλά η ουσιαστική διαφορά με αυτή τη συγκεκριμένη περίοδο είναι ότι τώρα δεν υπάρχει ένα αυθεντικό σχέδιο για το μέλλον.
Στον Βλαντιμίρ Πούτιν αρέσουν οι ιστορικές αναφορές καθώς ευθυγραμμίζεται με ένα αυτοκρατορικό σχέδιο. Όταν αποπειράθηκε να καταστείλει στρατιωτικά το πραξικόπημα, στην αρχή του, αναφέρθηκε σε έναν κίνδυνο επανάληψης των γεγονότων του 1917, χωρίς ωστόσο να αναφέρει τον Νικόλαο Β΄. Ίσως, γι’ αυτόν, η εναλλακτική να βρίσκεται στο πρότυπο του Ιβάν Δ΄ του Τρομερού. Ο τελευταίος, απειλούμενος από εξωτερικές εισβολές, στα τέλη του ΙΣΤ΄αιώνα, επέλεξε να ενισχύσει τον απολυταρχισμό του κράτους. Εκτέλεσε μάλιστα τον μητροπολίτη, παρόλο που ήταν παιδικός του φίλος, πιστεύοντας για τον εαυτό του πως «αμαρτάνει ως άνθρωπος, αλλά παραμένει δίκαιος ως τσάρος». Μια άλλη εναλλακτική θα ήταν η επανασύνδεση με ένα μεγάλο μεταρρυθμιστικό πρόγραμμα στο πνεύμα του Μεγάλου Πέτρου, δηλαδή με έναν πεφωτισμένο δεσποτισμό που αποπειράται μια αλλαγή από την κορυφή. Μια τέτοια πολιτική τού έδωσε κάποια νομιμότητα για ένα διάστημα, αλλά το ερώτημα είναι αν πλέον το κράτος έχει αποσαθρωθεί υπερβολικά για να υπηρετήσει τον ρόλο αυτόν.
* Δημοσιεύθηκε στο The Limited Times (21 Ιουλίου 2023), www.newsrnd.com.
1 ΣΧΟΛΙΟ
Αφήνουμε τη βαρβαρική Ρωσία και προσεγγίζουμε πρωτίστως την Ευρώπη.
Και θεολογικά, σημαντική η συνάντηση παπα-οικουμενικού πατριάρχη.