Το τέλος της εβραϊκής κοινότητας της «Ιερουσαλήμ της Λιθουανίας»
Του Κωνσταντίνου Μαυρίδη από τη Ρήξη φ. 95
Το Βίλνιους, η γραφική πόλη στις όχθες του ποταμού Νέρις, αποκαλούνταν από τους Εβραίους «Ιερουσαλήμ της Λιθουανίας», λόγω της πληθώρας των εβραϊκών θρησκευτικών και κοσμικών ιδρυμάτων της και του μεγάλου ποσοστού Εβραίων ανάμεσα στον τοπικό πληθυσμό. Στο εβραϊκό μουσείο της πόλης, πλούσιο σε αρχαίους παπύρους του Τορά και έργα τέχνης, σωζόταν το αυθεντικό διάταγμα των τριών προνομίων που είχαν παραχωρήσει στους Εβραίους οι Πολωνοί βασιλείς. Το συγκεκριμένο διάταγμα ήταν και ο λόγος που είχε συρρεύσει στην περιοχή ένας τόσο μεγάλος εβραϊκός πληθυσμός, εν τω μέσω αγρίων διωγμών στην υπόλοιπη Ευρώπη, κατά τον 15ο και 16ο αι. Όλα αυτά θα άλλαζαν για πάντα μέσα σε λίγους μήνες. Η αρχή του τέλους πέντε αιώνων εβραϊκής παρουσίας θα ξεκινούσε τη 2α Ιουλίου 1941. Εκείνη την αποφράδα ημέρα, μπήκε στην πόλη το Άϊνσατζκομάντο 9 (ΕΚ 9) των Ες Ες.
Το ΕΚ 9 ανήκε στο Αϊνσατζγκρούπε Α (ΕG A), διοικητής του οποίου ήταν ο ταξίαρχος των Ες Ες, νομικός κατ’ επάγγελμα, Φραντς Στάλεκερ, από τους πλέον φανατικούς θιασώτες της «τελικής λύσης». Ο Στάλεκερ είχε επιλεγεί προσωπικά από τον Ράιχαρντ Χάιντριχ ως διοικητής του ΕG A που θα ακολουθούσε τη βόρεια ομάδα στρατιών της Βέρμαχτ, στην προέλαση μέσα από τις Βαλτικές χώρες προς το Λένινγκραντ στην πρώτη φάση της επιχείρησης Μπαρμπαρόσα. Η αποστολή του ήταν να «ειρηνεύσει την περιοχή» των μετόπισθεν και να την εκκαθαρίσει από διάφορα ανεπιθύμητα στοιχεία, όπως μέλη του ΚΚΣΕ και της Κομσομόλ, διοικητικό προσωπικό και ιντελιγκέντσια του σοβιετικού καθεστώτος, παρτιζάνους, ελεύθερους σκοπευτές και, βασικά και πάνω απ’ όλα, Εβραίους.
Η πρώτη κίνηση του ΕΚ 9 ήταν να καταργήσει τη λιθουανική αστυνομία και να δημιουργήσει ένα βοηθητικό σώμα Λιθουανών εθελοντών υπό τη διοίκησή του. Η δεύτερη ήταν να καταρτιστούν λεπτομερείς κατάλογοι με τα ονόματα όλων των Εβραίων της πόλης, συμπεριλαμβανομένων και των νηπίων. Προτεραιότητα δόθηκε στους διανοούμενους, τους πολιτικά ενεργούς και τους ευκατάστατους Εβραίους, ενώ ταυτόχρονα άρχισαν οι έρευνες σπιτιών και οι συλλήψεις. Η μονάδα ανέφερε πως την 4η Ιουλίου «εκκαθάρισε» 54 Εβραίους και την 5η Ιουλίου, 93. Επίσης, τα Ες Ες άρχισαν μεγάλης κλίμακας κατασχέσεις εβραϊκών περιουσιών και δολοφονίες τοπικών ηγετών, προς διευκόλυνση των μαζικών συλλήψεων που θα ακολουθούσαν αργότερα.
Η επόμενη κίνηση ήταν να βρεθεί το κατάλληλο μέρος για τη μαζική εκτέλεση των προγραμμένων στους καταλόγους. Το στρατόπεδο θανάτου (todeslager) δεν άργησε να βρεθεί. Πριν την επιχείρηση Μπαρμπαρόσα, οι Σοβιετικοί είχαν ξεκινήσει την κατασκευή μιας μεγάλης αποθήκης καυσίμων στο πευκοδάσος του Πόναρι, πέντε μίλια ΝΔ του Βίλνιους. Προφανώς, σκόπευαν να τοποθετήσουν στο έδαφος δεξαμενές καυσίμου διαφόρων μεγεθών και τα κυλινδρικά σκάμματα είχαν ήδη ανοιχτεί. Με την έναρξη των εχθροπραξιών οι εργασίες διακόπηκαν αφήνοντας δύο τεράστιες τάφρους διαμέτρου 20 μέτρων και άλλες μικρότερες σαν κρατήρες μέσα στο δάσος. Αρχής γενομένης την 4η Ιουλίου, με τη θανάτωση των πρώτων πενήντα τεσσάρων Εβραίων, το ΕΚ 9 ξεκίνησε το γέμισμα των κρατήρων.
Υπάρχουν οι μαρτυρίες τριών στρατιωτών της Βέρμαχτ οι οποίοι έγιναν μάρτυρες του τρόπου εκτέλεσης στο Πόναρι. Και οι τρεις έκαναν λόγο για καθημερινές φάλαγγες περίπου τετρακοσίων Εβραίων, που περπατούσαν από το Βίλνιους στο πευκοδάσος. Όλοι τους ήταν άνδρες μεταξύ 20 και 50 ετών. Ήταν καλοντυμένοι και έφεραν μαζί τους τα προσωπικά τους είδη, καθώς τα Ες Ες τους είχαν διατάξει να παρουσιαστούν για «ολιγοήμερη εργασία». Η αφήγηση ανήκει στον Πάουλ Ρίνγκελ, οδηγό της 12ης Μεραρχίας Πεζικού. «Οι Λιθουανοί οδηγούσαν τους Εβραίους κατά ομάδες μέσα σε ένα φρεσκοσκαμμένο όρυγμα ανάμεσα στις δύο μεγάλες τάφρους. Εκεί, τους διέτασσαν να γδυθούν από τη μέση και πάνω και να πετάξουν τα παπούτσια και τα πανωφόρια τους έξω από το όρυγμα. Μετά, έδεναν τα πουκάμισά τους γύρω από το κεφάλι για να μη βλέπουν τι γίνεται. Όλα αυτά συνέβαιναν υπό βροχήν ύβρεων και χτυπημάτων με λοστούς και υποκόπανους. Οι Εβραίοι οδηγούνταν έξω από το όρυγμα σε ομάδες των δέκα και στέκονταν στο χείλος του κρατήρα. Εκεί, τους θέριζε ένα πολυβόλο και έπεφταν μέσα στην τάφρο. Ένας φρουρός έδινε στους τραυματίες τη χαριστική βολή στο κεφάλι (genickschussen). Mείναμε εκεί γύρω στη μία ώρα και είδα με τα μάτια μου το φόνο 40-50 ατόμων. Η τάφρος ήταν ήδη γεμάτη κατά το 1/3, με περίπου τετρακόσμια πτώματα. Οι Λιθουανοί έκλεβαν τα προσωπικά αντικείμενα των νεκρών. Ήταν κόλαση». Το ΕG Α, σε αναφορά του στις 13/7/1941, επιβεβαιώνει τα λεγόμενα του Ρίνγκελ: «Καθημερινά, πεντακόσιοι Εβραίοι, ανάμεσά τους και σαμποτέρ, υπόκεινται σε ειδική μεταχείριση. Το εβραϊκό μουσείο και τα εκθέματά του έχουν ήδη κατασχεθεί και προωθούνται προς το Ράιχ».
Oι εκτελέσεις συνεχίστηκαν χωρίς διακοπή ως τη 1/8/1941, όταν η Βέρμαχτ παρέδωσε τις περιοχές των βαλτικών χωρών και τη δυτική Λευκορωσία στη γερμανική πολιτική διοίκηση. Η περιοχή έφερε πλέον την ονομασία, Όστλαντ, και ο διοικητής της Χάινριχ Λόσε είχε ως προτεραιότητα την αποκατάσταση της παραγωγικότητας στα εδάφη της δικαιοδοσίας του. Οι Εβραίοι θα κλείνονταν σε γκέτο, θα δούλευαν για τους Γερμανούς και δεν θα εξολοθρεύονταν άμεσα. Ο Στάλεκερ, όμως, είχε άλλη άποψη και η αγανακτισμένη αναφορά του προς τον Χάιντριχ είχε αποτέλεσμα. Τελικά, βρέθηκε ένας προσωρινός συμβιβασμός, με τον εγκλεισμό σε γκέτο των Εβραίων των πόλεων και την εκκαθάριση των Εβραίων της υπαίθρου. Οι Εβραίοι του Βίλνιους είχαν κερδίσει, έτσι, μια μικρή παράταση ζωής, αλλά το μπόνους για τον Στάλεκερ ήταν ότι το γκέτο του Βίλνιους ήταν μικρό και οι Εβραίοι δεν χωρούσαν εκεί. Έτσι, στις 2/9/41 ξανάρχισαν οι πορείες προς το Πόναρι. Ταυτόχρονα, το ΕΚ 9 είχε αντικατασταθεί από το ΕΚ 3, υπό τη διοίκηση του, ελβετικής καταγωγής, συνταγματάρχη των Ες Ες Καρλ Γιέγκερ, το σύνθημα του οποίου ήταν, «Το Βερολίνο θέλει αριθμούς. Τελεία». Οι εκκαθαρίσεις με την καθοδήγηση του Γιέγκερ απογειώθηκαν σε νούμερα και η συνήθειά του να κρατά λεπτομερή στοιχεία ρίχνουν φως στο μακάβριο προσωπικό του σκορ, το οποίο περιλάμβανε πλέον και γυναικόπαιδα. Έτσι, στο ημερολόγιό του διαβάζουμε μόνο για το Βίλνιους.
2/9/41 σύνολο 3700 (άνδρες 1120, γυναίκες 2112, παιδιά 468)
12/9/1941 σύνολο 3334 (άνδρες 993, γυναίκες 1670, παιδιά 771)
17/9/1941 σύνολο 1271(άνδρες 337, γυναίκες 687, παιδιά 247 και 4 Λιθουανοί κομμουνιστές)
Την 1η/12/41 ο Γιέγκερ ανέφερε πως μέσα σε πέντε μήνες το ΕΚ 3 είχε σκοτώσει 137.346 ανθρώπους στην περιοχή ευθύνης του και πως στο γκέτο του Βίλνιους είχαν απομείνει περίπου 15 χιλιάδες Εβραίοι που δούλευαν για τη γερμανική διοίκηση. Η αναφορά του περιλαμβάνει και την κυνική του δήλωση ότι, «σκόπευα να εκτελέσω τους συγκεκριμένους Εβραίους και τις οικογένειές τους, αλλά αντιμετώπισα τις έντονες διαμαρτυρίες της διοίκησης που απαίτησε παύση των επιχειρήσεών μας, διότι τα εν λόγω άτομα εργάζονται για τη γερμανική πολεμική προσπάθεια».
Ο Γιέγκερ και ο Στάλεκερ θα ολοκλήρωναν τελικά τη «δουλειά». Στην τελική αναφορά του τελευταίου, που καλύπτει την περίοδο ως και τις 31/1/1942, γίνεται μνεία στην εξολόθρευση 229.052 ατόμων. Ο χάρτης που παρατίθεται στην αναφορά αποτελεί μνημείο τευτονικής στατιστικής οργάνωσης και κυνισμού. Για κάθε βαλτική χώρα ο αριθμός των εκτελεσθέντων απεικονίζεται γραφικά μέσα σε ένα φέρετρο. Μέσα σε έξι μόνο μήνες, η εβραϊκή κοινότητα του Βίλνιους είχε σβήσει.
