Τουρκία-Ισραήλ-αραβικές χώρες

Α­πό τις αρ­χές της δε­κα­ε­τί­ας 1990, η Τουρ­κί­α ή­ταν α­πο­φα­σι­σμέ­νη να χα­ρά­ξει νέ­ο ρό­λο στη Μέ­ση Α­να­το­λή. Ο σκο­πός αυ­τός έ­λα­βε σάρ­κα και ο­στά κυ­ρί­ως με την στρα­τη­γι­κή συ­μπα­ρά­τα­ξης του 1996 με το Ισ­ρα­ήλ. Η συ­μπα­ρά­τα­ξη αυ­τή –μια μο­να­δι­κή ε­ξέ­λι­ξη στη νε­ό­τε­ρη ι­στο­ρί­α της πε­ριο­χής, κα­θώς έ­φε­ρε μα­ζί έ­να μου­σουλ­μα­νι­κό και έ­να ε­βρα­ϊ­κό κρά­τος– προ­κά­λε­σε με­γά­λη α­νη­συ­χί­α α­κό­μα και συ­να­γερ­μό σε πολ­λές α­ρα­βι­κές χώ­ρες. Κά­ποιοι την εί­δαν σαν τη δεύ­τε­ρη προ­δο­σί­α των Α­ρά­βων α­πό την Τουρ­κί­α μέ­σα σε πε­νή­ντα χρό­νια: η πρώ­τη θε­ω­ρεί­ται η α­να­γνώ­ρι­ση α­πό την Τουρ­κί­α του κρά­τους του Ισ­ρα­ήλ, το 1949. (…)
Ο φό­βος στην πραγ­μα­τι­κό­τη­τα ή­ταν τρι­πλός:
–Ό­τι η συ­μπα­ρά­τα­ξη θα ε­πι­τεί­νει τη στρα­τη­γι­κή α­πει­λή για τις α­ρα­βι­κές χώ­ρες εν γέ­νει και ι­διαί­τε­ρα τις πε­ρισ­σό­τε­ρο ευά­λω­τες, δη­λα­δή τη Συ­ρί­α και το Ι­ράκ.
–Ό­τι θα δια­σπού­σε πε­ραι­τέ­ρω τον α­ρα­βι­κό κό­σμο με το να φέ­ρει στη συ­μπα­ρά­τα­ξη μια α­ρα­βι­κή χώ­ρα, δηλ. την Ιορ­δα­νί­α, και
–ό­τι θα θέ­σει σε κίν­δυ­νο την α­ρα­βο-ισ­ρα­η­λι­νή ει­ρη­νευ­τι­κή δια­δι­κα­σί­α ή του­λά­χι­στον θα α­πο­δυ­να­μώ­σει τη δια­πραγ­μα­τευ­τι­κή ι­σχύ των Α­ρά­βων ε­ταί­ρων, πα­ρέ­χο­ντας στο Ισ­ρα­ήλ νέ­ο στρα­τη­γι­κό βά­θος, δί­νο­ντάς του έ­τσι με­γα­λύ­τε­ρη δυ­να­τό­τη­τα ε­λιγ­μών και δυ­να­μώ­νο­ντας την α­διαλ­λα­ξί­α του στο τρα­πέ­ζι των δια­πραγ­μα­τεύ­σε­ων.
Τα ε­πι­χει­ρή­μα­τά μας εί­ναι τα α­κό­λου­θα:
1. Ε­ρευ­νώ­ντας κα­νείς την προ­έ­λευ­ση / τις α­παρ­χές της πα­ρού­σας συ­μπα­ρά­τα­ξης, πρέ­πει να κοι­τά­με πε­ρισ­σό­τε­ρο προς την πλευ­ρά της Τουρ­κί­ας πα­ρά προς το Ισ­ρα­ήλ, το ο­ποί­ο πά­ντα έ­τρε­φε τον δια­κα­ή πό­θο να α­να­πτύ­ξει ι­σχυ­ρές σχέ­σεις με τις χώ­ρες της “πε­ρι­φέ­ρειας” ό­πως εί­ναι η Τουρ­κί­α και το Ι­ράν. Στην πραγ­μα­τι­κό­τη­τα, η συ­μπα­ρά­τα­ξη1 έ­χει τις ρί­ζες της σ’ έ­ναν συν­δυα­σμό ε­σω­τε­ρι­κών και ε­ξω­τε­ρι­κών ε­ξε­λί­ξε­ων που χρο­νο­λο­γού­νται α­πό τα τέ­λη της δε­κα­ε­τί­ας του 1980 και α­φο­ρούν την Τουρ­κί­α η ο­ποί­α και προ­σπά­θη­σε να τα α­ντι­με­τω­πί­σει μέ­σω αυ­τής της συ­μπα­ρά­τα­ξης.
2. Αν και η συ­μπα­ρά­τα­ξη φαί­νε­ται να έ­χει ε­νι­σχύ­σει ση­μα­ντι­κά την ι­κα­νό­τη­τα χει­ρι­σμών της Τουρ­κί­ας και του Ισ­ρα­ήλ έ­να­ντι ο­ρι­σμέ­νων α­ρα­βι­κών χω­ρών, δεν έ­φτα­σε στο ση­μεί­ο να προ­κα­λέ­σει ο­λι­κή ρή­ξη με κά­ποια α­πό αυ­τές τις χώ­ρες. Ού­τε ε­ξάλ­λου α­πο­σκο­πού­σε σε κά­τι τέ­τοιο. (…)
3. Εί­ναι σύ­νη­θες α­νά­με­σα στους Ά­ρα­βες με­λε­τη­τές και δη­μο­σιο­γρά­φους ν’ α­πει­κο­νί­ζουν τη σχέ­ση με­τα­ξύ Τουρ­κί­ας, Ισ­ρα­ήλ και α­ρα­βι­κών χω­ρών ως έ­να εί­δος εκ­κρε­μούς· ό­ταν οι σχέ­σεις με­τα­ξύ των Α­ρά­βων και των Τούρ­κων ε­νι­σχύ­ο­νται, ε­ξα­σθε­νί­ζουν με το Ισ­ρα­ήλ και α­ντι­στρό­φως. Αν και υ­πάρ­χει κά­ποια α­λή­θεια σ’ αυ­τήν την ει­κό­να, πρέ­πει να την α­ξιο­λο­γή­σου­με λέ­γο­ντας ό­τι ο ισ­ρα­η­λι­νός πα­ρά­γο­ντας ή­ταν μό­νο έ­νας α­πό τους πολ­λούς που ε­πη­ρέ­α­σαν τις τουρ­κο-α­ρα­βι­κές σχέ­σεις. (…)
Α­νη­συ­χί­ες για τον νέ­ο τουρ­κι­κό ρό­λο
Οι α­νη­συ­χί­ες των Α­ρά­βων για τον νέ­ο ρό­λο της Τουρ­κί­ας σχετί­ζο­νταν με τρεις μεί­ζο­νος ση­μα­σί­ας ε­ξε­λί­ξεις της ε­πο­χής μας: το τέ­λος του ψυ­χρού πο­λέ­μου, τον δεύ­τε­ρο πό­λε­μο του Κόλ­που και τη νέ­α Πα­γκό­σμια Τά­ξη.
Σχο­λιά­ζο­ντας τον α­ντί­κτυ­πο που εί­χαν οι τρεις αυ­τές ε­ξε­λί­ξεις στην Τουρ­κί­α, έ­να Ά­ρα­βας πα­ρα­τη­ρη­τής εί­πε: “Η Τουρ­κί­α έ­μοια­ζε με κά­ποιον που ξύ­πνη­σε το πρω­ί και βρή­κε έ­ναν με­γά­λο θη­σαυ­ρό δί­πλα στο κρε­βά­τι του”2.
Ο θη­σαυ­ρός στον ο­ποί­ο α­να­φέ­ρε­ται πε­ρι­λαμ­βά­νει:
α) Την ε­ξά­λει­ψη της πα­ρα­δο­σια­κής α­πει­λής α­πό τη Σο­βιε­τι­κή Έ­νω­ση,
β) Τη διά­νοι­ξη νέ­ων προ­ο­πτι­κών στην Κε­ντρι­κή Α­σί­α, τον Καύ­κα­σο και τα Βαλ­κά­νια,
γ) Νέ­ες ευ­και­ρί­ες για ε­πα­να­δρα­στη­ριο­ποί­η­ση στη Μέ­ση Α­να­το­λή. Στον αρα­βι­κό πο­λι­τι­κό λό­γο, η νέ­α πο­λι­τι­κή που ε­πι­διώ­κει η Τουρ­κί­α πε­ρι­γρά­φε­ται με ό­ρους ό­πως “νε­ο-ο­θω­μα­νι­σμός”, νέ­ος τουρ­κι­κός ι­μπε­ρια­λι­σμός ή “πα­ντουρ­κι­σμός”, που α­πο­σκο­πεί στο να ε­πε­κτεί­νει την ε­πιρ­ρο­ή της Τουρ­κί­ας α­πό την Κί­να ως τα Βαλ­κά­νια. (…)
Για­τί, σύμ­φω­να με αυ­τή την ά­πο­ψη, με το ά­νοιγ­μα της Τουρ­κί­ας στα τουρ­κι­κά κρά­τη της Κε­ντρι­κής Α­σί­ας, έ­χουν σχη­μα­τι­σθεί δύ­ο με­γά­λες ο­μά­δες ή μπλοκ του ι­δί­ου πε­ρί­που με­γέ­θους: ο α­ρα­βι­κός κό­σμος ε­να­ντί­ον του τουρ­κι­κού κό­σμου. Η ε­ξέ­λι­ξη αυ­τή εί­ναι πι­θα­νό να αυ­ξή­σει την α­ντι­πα­λό­τη­τα με­τα­ξύ των δύ­ο και να α­να­τρέ­ψει την ι­σορ­ρο­πί­α δυ­νά­με­ων στην πε­ριο­χή.3 Πράγ­μα­τι, οι υ­πο­ψί­ες των Α­ρά­βων για τον νέ­ο ρό­λο της Τουρ­κί­ας η­γέρ­θη­σαν ή­δη γύ­ρω α­πό τρί­α δια­φο­ρε­τι­κά θέ­μα­τα: το σχέ­διο της Τουρ­κί­ας το 1987 για τον “α­γω­γό της ει­ρή­νης”, τον ρό­λο της Τουρ­κί­ας στον δεύ­τε­ρο πό­λε­μο του Κόλ­που και την πο­λι­τι­κή της στο βό­ρειο Ι­ράκ.
Πα­ρά τους ι­σχυ­ρι­σμούς της Τουρ­κί­ας για τις α­γα­θές προ­θέ­σεις της ό­σον α­φο­ρά τον α­γω­γό, ό­τι δηλ. θα ε­πι­λύ­σει τα σο­βα­ρά προ­βλή­μα­τα ύ­δρευ­σης των χω­ρών του Κόλ­που, της Ιορ­δα­νί­ας (και του Ισ­ρα­ήλ), ε­νώ ταυ­τό­χρο­να θα ω­φε­λη­θεί και η τουρ­κι­κή οι­κο­νο­μί­α, οι εν δυ­νά­μει Ά­ρα­βες ε­ταί­ροι α­πέρ­ρι­ψαν χω­ρίς συ­ζή­τη­ση τον σχε­δια­ζό­με­νο υ­δρα­γω­γό. Υ­πο­στή­ρι­ξαν ό­τι θα έ­θε­τε σε κίν­δυ­νο την ε­θνι­κή α­σφά­λεια των Α­ρά­βων κα­θώς οι α­ρα­βι­κές χώ­ρες θα βρι­σκό­ντου­σαν τό­τε στο έ­λε­ος της Τουρ­κί­ας σε πε­ρί­πτω­ση έ­κτα­κτης α­νά­γκης. Η τουρ­κι­κή πο­λι­τι­κή ό­σον α­φο­ρά τα νε­ρά του Ευ­φρά­τη εί­ναι κατ’ αυ­τούς μό­νο έ­να πα­ρά­δειγ­μα της χρη­σι­μο­ποί­η­σης α­πό την Τουρ­κί­α του “χαρ­τιού” του νε­ρού ε­να­ντί­ον των Α­ρά­βων κα­θώς και της έλ­λει­ψης οιασ­δή­πο­τε α­πο­τε­λε­σμα­τι­κής α­ντί­δρα­σης των Α­ρά­βων α­πέ­να­ντι σε μια τέ­τοια πο­λι­τι­κή.4
Σύμ­φω­να με την γνώ­μη κά­ποιων Α­ρά­βων συγ­γρα­φέ­ων, η Τουρ­κί­α κρα­τά­ει αυ­τή τη στρα­τη­γι­κή δυ­να­τό­τη­τα ως ό­πλο ε­να­ντί­ον των Α­ρά­βων για τον ε­πό­με­νο αιώ­να –ως “δια­πραγ­μα­τευ­τι­κό χαρ­τί για την Α­λε­ξαν­δρέτ­τα”– και ως ερ­γα­λεί­ο προ­ώ­θη­σης του ρό­λου της στην ει­ρη­νευ­τι­κή δια­δι­κα­σί­α.5
Ό­σον α­φο­ρά τον πό­λε­μο του Κόλ­που, πα­ρά το γε­γο­νός ό­τι αρ­κε­τές α­ρα­βι­κές χώ­ρες συμ­με­τεί­χαν στη συμ­μα­χί­α ε­να­ντί­ον του Ι­ράκ, οι Ά­ρα­βες συγ­γρα­φείς (ό­χι μό­νο οι Ι­ρα­κι­νοί) α­νέ­φε­ραν ει­δι­κά την Τουρ­κί­α για την, ό­πως έλεγαν, α­ντι-α­ρα­βι­κή και α­ντι-μου­σουλ­μα­νι­κή στά­ση της, για το ό­τι έ­γι­νε πει­θή­νιο όρ­γα­νο στα χέ­ρια των Η­ΠΑ και του Σιω­νι­σμού και για το ό­τι εκ­πλή­ρω­σε τον πα­λιό ρό­λο που της εί­χε α­να­τε­θεί α­πό τη Δύ­ση, αυ­τόν του Δού­ρειου Ίπ­που στην πε­ριο­χή.
Οι α­νη­συ­χί­ες για τις φι­λο­δο­ξί­ες της Τουρ­κί­ας έ­να­ντι του α­ρα­βι­κού κό­σμου αυ­ξή­θη­καν ση­μα­ντι­κά ε­ξαι­τί­ας της πο­λι­τι­κής της στο Βό­ρειο Ι­ράκ. Θε­ω­ρεί­ται, ή δί­νε­ται μια τέ­τοια ει­κό­να προς τα έ­ξω, ό­τι η Τουρ­κί­α έ­χει α­να­βιώ­σει τις α­πό μα­κρού υ­φι­στά­με­νες φι­λο­δο­ξί­ες της στην ε­παρ­χί­α της Μο­σού­λης, οι ο­ποί­ες, αν δεν προ­σε­χθούν, θα κα­τα­λή­ξουν στην προ­σάρ­τη­ση της πε­ριο­χής –ό­πως έ­γι­νε και με την Α­λε­ξαν­δρέτ­τα το 1939.6 Συ­νο­λι­κά, η ει­κό­να που δί­νουν οι Ά­ρα­βες συγ­γρα­φείς για τον ρό­λο της Τουρ­κί­ας με­τά τον πό­λε­μο του Κόλ­που εί­ναι ό­τι αυ­τή έ­χει γί­νει ο νέ­ος χω­ρο­φύ­λα­κας των Η­ΠΑ στη Μέ­ση Α­να­το­λή, α­ντι­κα­θι­στώ­ντας το Ισ­ρα­ήλ του ο­ποί­ου η δύ­να­μη α­νά­σχε­σης/α­να­χαί­τι­σης μειώ­θη­κε πο­λύ ως ε­πα­κό­λου­θο αυ­τού του πο­λέ­μου.
Πά­νω σ’ αυ­τό το υ­πό­βα­θρο ήρ­θε η τουρ­κο-ισ­ρα­η­λι­νή συ­μπα­ρά­τα­ξη του 1996 να ε­πι­τεί­νει τους φό­βους και τις υ­πο­ψί­ες των Α­ρά­βων, οι ο­ποί­οι την ερ­μή­νευ­σαν ως συ­νερ­γα­σί­α α­νά­με­σα στον πα­λαιό δυ­νά­στη και τον νέ­ο σφε­τε­ρι­στή… Π.χ. ο Σύ­ρος α­ντι­πρό­ε­δρος, Α­μπντ αλ-Χα­α­λίμ Χα­ντάμ, την χα­ρα­κτή­ρι­σε ως “τη με­γα­λύ­τε­ρη α­πει­λή για τους Ά­ρα­βες α­πό το 1948”,7 ε­νώ άλ­λοι την ο­νό­μα­σαν “το Σύμ­φω­νο της Βα­γδά­της του 1996”.8 Πράγ­μα­τι, η α­πει­λή έ­γι­νε α­ντι­λη­πτή σε πολ­λά ε­πί­πε­δα –ι­δε­ο­λο­γι­κό, πο­λι­τι­κό και στρα­τη­γι­κό. Ι­δε­ο­λο­γι­κά, ή­ταν η πρώ­τη φο­ρά στη νε­ώ­τε­ρη ι­στο­ρί­α που μια μου­σουλ­μα­νι­κή χώ­ρα συμ­μά­χη­σε α­νοι­κτά με το Ε­βρα­ϊ­κό κρά­τος.(…)
Ο Υ­πουρ­γός Ε­ξω­τε­ρι­κών της Συ­ρί­ας, Φα­ρούκ αλ-Σα­ρί­α, πι­θα­νώς ε­ξέ­φρα­σε την α­πο­γο­ή­τευ­ση πολ­λών Α­ρά­βων ό­ταν εί­πε: “Μια συμ­μα­χί­α με­τα­ξύ του Ισ­ρα­ήλ και της Τουρ­κί­ας, της γει­το­νι­κής μου­σουλ­μα­νι­κής χώ­ρας, εί­ναι και πα­ρά­λο­γη και α­πα­ρά­δε­κτη”. Σύμ­φω­να με τα πα­ρα­πά­νω, θα έ­πρε­πε να α­πο­νο­μι­μο­ποι­η­θεί, και έ­νας τρό­πος για να γί­νει αυ­τό ή­ταν να ρί­ξουν το φταί­ξι­μο στους “πλού­σιους Ε­βραί­ους της Τουρ­κί­ας –τους ντον­μέ­δες. (…)”9
Πε­ρισ­σό­τε­ρο α­νη­συ­χη­τι­κό ή­ταν το γε­γο­νός ό­τι ε­πρό­κει­το για μια συμ­μα­χί­α με­τα­ξύ των δύ­ο ι­σχυ­ρό­τε­ρων στρα­τιω­τι­κά κρα­τών της πε­ριο­χής, με τις ε­πα­κό­λου­θες σο­βα­ρές στρα­τη­γι­κές ε­πι­πλο­κές και για τις α­ρα­βι­κές χώ­ρες με­μο­νω­μέ­να αλ­λά και στο σύ­νο­λο του α­ρα­βι­κού κό­σμου.

Η μο­να­δι­κό­τη­τα της συ­μπα­ρά­τα­ξης
Πα­ρά τη με­γά­λη δη­μο­σιό­τη­τα που πή­ρε η τουρ­κο-ισ­ρα­η­λι­νή συ­μπα­ρά­τα­ξη, πο­λύ λί­γα εί­ναι γνω­στά ό­σον α­φο­ρά τη γέ­νε­σή της. Παρ’ ό­λα αυ­τά, τεκ­μη­ριω­μέ­νες α­πο­δεί­ξεις κα­τα­δει­κνύ­ουν τον θε­με­λιώ­δη ρό­λο που έ­παι­ξε ο τουρ­κι­κός στρα­τός στη σφυ­ρη­λά­τη­σή της. Θε­ω­ρώ­ντας τις στρα­τη­γι­κές συμ­φω­νί­ες ως το ε­πί­κε­ντρο  αυ­τής της συ­μπα­ρά­τα­ξης, έ­δει­ξαν προ­θυ­μί­α να α­γω­νι­στούν α­κά­μα­τα για την ε­πι­τυ­χί­α της.
Στην προ­σέγ­γι­ση με­τα­ξύ των δύ­ο χω­ρών εί­ναι δυ­να­τό να δια­κρί­νει κα­νείς τέσ­σε­ρις με­γά­λες φά­σεις. Η πρώ­τη ή­ταν α­πό τα μέ­σα του ’80 μέ­χρι τον πό­λε­μο του Κόλ­που, το 1991, ό­ταν υ­πήρ­χε συ­γκα­λυμ­μέ­νη συ­νερ­γα­σί­α με­τα­ξύ του τουρ­κι­κού στρα­τού και του Ισ­ρα­ήλ, κα­θώς η Τουρ­κί­α χρεια­ζό­ταν τη συν­δρο­μή του Ισ­ρα­ήλ στον το­μέ­α των πλη­ρο­φο­ριών για τον α­γώ­να της ε­να­ντί­ον του ΡΚΚ.10 Η δεύ­τε­ρη,  ή­ταν με­τά τον πό­λε­μο του Κόλ­που ό­που ο στρα­τός, λό­γω των συν­θη­κών, άρ­χι­σε να ψά­χνει για έ­ναν α­ξιό­πι­στο αλ­λά ό­χι πο­λύ σχο­λα­στι­κό συ­νε­ταί­ρο για το φι­λό­δο­ξο πρό­γραμ­μα εκ­συγ­χρο­νι­σμού του και για τα νέ­α στρα­τη­γι­κά σχέ­δια στην πε­ριο­χή. Η τρί­τη ή­ταν η συμ­φω­νί­α του Ό­σλο με­τα­ξύ Ισ­ρα­ήλ-PLΟ, η ο­ποί­α συ­νέ­πε­σε με την αυ­ξα­νό­με­νη α­πει­λή στο ε­σω­τε­ρι­κό της χώ­ρας α­πό το PΚΚ. (…) Η ε­πό­με­νη ή­ταν στα τέ­λη του 1995, ό­ταν υ­πήρ­ξε μί­α σύ­μπτω­ση με­τα­ξύ των δί­δυ­μων α­πει­λών του κουρ­δι­κού α­πο­σχι­στι­κού κι­νή­μα­τος και του ι­σλα­μι­κού φο­ντα­με­ντα­λι­σμού, α­πει­λές που έ­πει­σαν τον στρα­τό ό­χι μό­νο για την α­νά­γκη να υ­πο­γρα­φούν οι συμ­φω­νί­ες με το Ισ­ρα­ήλ, αλ­λά, σε α­ντί­θε­ση με τις τα­κτι­κές του πα­ρελ­θό­ντος, και για την α­νοι­κτή δη­μο­σιο­ποί­η­σή τους.
Ο τουρ­κι­κός στρα­τός και οι πο­λι­τι­κοί ε­πι­θυ­μούν να δια­κη­ρύσ­σουν ό­τι δεν υ­πήρ­χε τί­πο­τε το ε­ξαι­ρε­τι­κό στις τουρ­κο-ισ­ρα­η­λι­νές συμ­φω­νί­ες, ό­τι δεν ι­σο­δυ­να­μούν με στρα­τη­γι­κή συ­μπα­ρά­τα­ξη, αλ­λά ό­τι ε­πρό­κει­το πε­ρί α­πλής στρα­τιω­τι­κής συ­νερ­γα­σί­ας που δεν κα­τευ­θυ­νό­ταν ε­να­ντί­ον κά­ποιου τρί­του.11 Ας ε­ξε­τά­σου­με αυ­τούς τους ι­σχυ­ρι­σμούς έ­ναν προς έ­ναν. Ε­πι­φα­νεια­κά δεν υ­πήρ­χε πράγ­μα­τι τί­πο­τε το μο­να­δι­κό ή ε­ξαι­ρε­τι­κό στη συμ­φω­νί­α με το Ισ­ρα­ήλ, κα­θώς η Τουρ­κί­α εί­χε υ­πο­γρά­ψει συμ­φω­νί­ες με πε­ρισ­σό­τε­ρες α­πό 30 χώ­ρες. (…) Ό­μως προ­σε­κτι­κό­τε­ρη α­νά­λυ­ση θα μας έ­δει­χνε ό­τι ή­ταν πράγ­μα­τι μο­να­δι­κή α­πό πολ­λές πλευ­ρές. Στο ε­πί­πε­δο των δι­με­ρών σχέ­σε­ων, η συμ­φω­νί­α έ­φε­ρε πράγ­μα­τι ε­πα­νά­στα­ση σ’ αυ­τές τις σχέ­σεις, σε σύ­ντο­μο χρο­νι­κό διά­στη­μα, ό­πως δεν εί­χε συμ­βεί πο­τέ τα τε­λευ­ταί­α πε­νή­ντα χρό­νια. Ού­τε και σύ­γκρι­ση υ­πήρ­χε με­τα­ξύ των συμ­φω­νιών με το Ισ­ρα­ήλ και αυ­τών με τις άλ­λες χώ­ρες τό­σο ό­σον α­φο­ρά το βά­θος και την ποι­κι­λί­α ό­σο και την έ­ντα­σή τους. Ε­πί­σης, ε­νώ οι άλ­λες συμ­φω­νί­ες ή­ταν με λι­γό­τε­ρο α­νε­πτυγ­μέ­νες χώ­ρες α­πό την Τουρ­κί­α, αυ­τές με το Ισ­ρα­ήλ βα­σί­ζο­νταν σε μια λί­γο πο­λύ ι­σό­τι­μη σχέ­ση.
Μια σύ­ντο­μη μα­τιά στον τρό­πο ε­ξέ­λι­ξης των σχέ­σε­ων με­τα­ξύ της Τουρ­κί­ας και του Ισ­ρα­ήλ, ι­διαί­τε­ρα στον στρα­τιω­τι­κό το­μέ­α, μπο­ρεί να φω­τί­σει τις ι­διαι­τε­ρό­τη­τές τους. Το 1993, μια α­ντι­προ­σω­πεί­α του Ισ­ρα­ήλ, με ε­πι­κε­φα­λής τον Διευ­θυ­ντή του Υ­πουρ­γεί­ου Ά­μυ­νας στρα­τη­γό Δα­βίδ Λευ­ί, κα­τέ­φθα­σε στην Ά­γκυ­ρα για να προ­ε­τοι­μά­σει το έ­δα­φος για τη στρα­τιω­τι­κή συ­νερ­γα­σί­α. Α­κο­λού­θη­σαν ε­πι­σκέ­ψεις υ­ψη­λό­βαθ­μων Τούρ­κων πο­λι­τι­κών στο Ισ­ρα­ήλ (ο Υ­πουρ­γός Ε­ξω­τε­ρι­κών Χιμ­κέτ Τσε­τίν τον Νο­έμ­βριο  του 1993, η πρω­θυ­πουρ­γός Ταν­σού Τσι­λέρ τον Νο­έμ­βριο του 1994 και ο πρό­ε­δρος Σου­λε­ϊ­μάν Ντε­μι­ρέλ τον Μάρ­τιο του 1996), οι ο­ποί­ες δη­μιούρ­γη­σαν το κα­τάλ­λη­λο πο­λι­τι­κό κλί­μα για την α­νοι­κτή προ­σέγ­γι­ση.
Συ­νο­λι­κά, η στρα­τιω­τι­κή συ­νερ­γα­σί­α πε­ρι­λάμ­βα­νε με­τα­ξύ άλ­λων τις α­κό­λου­θες συμ­φω­νί­ες:
– Συμ­φω­νί­α για Α­σφά­λεια και Ε­χε­μύ­θεια, Μάρ­τιος 1994, η ο­ποί­α ό­ρι­ζε τη μη με­τά­δο­ση πλη­ρο­φο­ριών α­σφα­λεί­ας σε τρί­τους
– Μνη­μό­νιο Α­μοι­βαί­ας Κα­τα­νό­η­σης και Συ­νερ­γα­σί­ας, Νο­έμ­βριος 1994, για την κα­τα­πο­λέ­μη­ση της τρο­μο­κρα­τί­ας
– Συμ­φω­νί­α Συ­νερ­γα­σί­ας στη Στρα­τιω­τι­κή Εκ­παί­δευ­ση, Φε­βρουά­ριος 1996, η ο­ποί­α πε­ριε­λάμ­βα­νε με­τα­ξύ άλ­λων α­νταλ­λα­γή στρα­τιω­τι­κών πλη­ρο­φο­ριών, ε­μπει­ρί­ας και προ­σω­πι­κού.
– Πρό­σβα­ση στον ε­να­έ­ριο χώ­ρο κα­θε­νός για εκ­παί­δευ­ση στα μα­χη­τι­κά α­ε­ρο­σκά­φη και κοι­νές εκ­παι­δευ­τι­κές δρα­στη­ριό­τη­τες.
–Συμ­φω­νί­α συ­νερ­γα­σί­ας των Α­μυ­ντι­κών Βιο­μη­χα­νιών, Αύ­γου­στος 1996, η ο­ποί­α πα­ρεί­χε το πλαί­σιο για τις δύ­ο συμ­φω­νί­ες α­να­βάθ­μι­σης, που υ­πε­γρά­φη­σαν το 1997 και το 1998, για τον εκ­συγ­χρο­νι­σμό των τουρ­κι­κών F–4 και F–5. Υ­πό συ­ζή­τη­ση ή­ταν ε­πί­σης με­γά­λης κλί­μα­κας στρα­τιω­τι­κές πω­λή­σεις και συ­μπα­ρα­γω­γή ποι­κί­λου στρα­τιω­τι­κού ε­ξο­πλι­σμού πε­ρι­λαμ­βα­νο­μέ­νων του ταν­κ Merkava II και των πυ­ραύ­λων Popeye.12
Ε­πι­προ­σθέ­τως των κοι­νών προ­γραμ­μά­των και της εκ­παί­δευ­σης στις ε­γκα­τα­στά­σεις κα­θε­νός εκ πε­ρι­τρο­πής, οι συμ­φω­νί­ες πε­ριε­λάμ­βα­ναν πολ­λές και ποι­κί­λες δρα­στη­ριό­τη­τες, συ­μπε­ρι­λαμ­βα­νο­μέ­νης της α­νταλ­λα­γής πλη­ρο­φο­ριών, ε­ξα­μη­νιαί­ες συ­να­ντή­σεις στρα­τη­γι­κού δια­λό­γου με­τα­ξύ υ­ψη­λό­βαθ­μων α­ξιω­μα­τού­χων για συ­ζή­τη­ση και συ­ντο­νι­σμό των θέ­σε­ων στις α­πει­λές στην πε­ριο­χή, και τέ­λος κοι­νές ναυ­τι­κές α­σκή­σεις στη Με­σό­γειο.13 (…)
Τουρ­κι­κές στρα­τιω­τι­κές πη­γές ε­πί­σης έ­χουν κά­νει κα­τά και­ρούς υ­παι­νιγ­μούς για τις στρα­τη­γι­κές συ­νέ­πειες της συμ­φω­νί­ας: “Έ­χου­με πε­ρι­κυ­κλω­θεί α­πό πα­ντού α­πό προ­βλή­μα­τα. Η θέ­ση μας εί­ναι ε­πι­σφα­λής. Εί­ναι κρί­σι­μο για μας να βγού­με έ­ξω α­πό τον κύ­κλο του χά­ους και να βρού­με φί­λους στην πε­ριο­χή. Το Ισ­ρα­ήλ ή­ταν η τέ­λεια ε­πι­λο­γή”.14 Εξ ί­σου ση­μα­ντι­κές υ­πήρ­ξαν οι α­ντι­δρά­σεις τρί­των, ει­δι­κά της Συ­ρί­ας, του Ι­ράκ και του Ι­ράν, οι ο­ποί­ες θε­ώ­ρη­σαν τις συμ­φω­νί­ες ως μια στρα­τη­γι­κή συμ­μα­χί­α ε­να­ντί­ον τους.16 Έ­νας Ά­ρα­βας α­να­λυ­τής σχο­λί­α­σε ό­τι, με­τά την ε­πο­χή του Ψυ­χρού Πό­λε­μου, σπα­νί­ως οι χώ­ρες δή­λω­ναν ό­τι οι στρα­τη­γι­κές τους συμ­μα­χί­ες κα­τευ­θύ­νο­νταν ε­να­ντί­ον τρί­του. Προ­τι­μούν μάλ­λον να α­να­πτύσ­σουν ευ­προ­σάρ­μο­στους μη­χα­νι­σμούς με­τα­ξύ των δύ­ο στρα­τών ώ­στε να μπο­ρούν αυ­τοί να χρη­σι­μο­ποι­η­θούν αυ­τό­μα­τα σε κα­τά­στα­ση ε­κτά­κτου α­νά­γκης.17 Πράγ­μα­τι, τέ­τοιες α­ντι­λή­ψεις πρέ­πει να έ­παι­ξαν ση­μα­ντι­κό ρό­λο στο να πει­σθεί η Συ­ρί­α να ε­γκα­τα­λεί­ψει τον Ο­τσα­λάν στην κρί­ση του Ο­κτω­βρί­ου 1998 με την Τουρ­κί­α, κά­τι που δεν εί­χε αι­σθαν­θεί υ­πο­χρε­ω­μέ­νη να κά­νει α­πό το 1984.
Δι­φο­ρού­με­νες α­ρα­βι­κές α­ντι­δρά­σεις
– Οι τρεις α­ρα­βι­κές χώ­ρες που η­γή­θη­καν της εκ­στρα­τεί­ας ε­να­ντί­ον της συμ­μα­χί­ας ή­ταν η Αί­γυ­πτος, η Συ­ρί­α και το Ι­ράκ.
– Η Αί­γυ­πτος α­ντι­τά­χθη­κε στη συμ­φω­νί­α κα­θώς θε­ώ­ρη­σε τον ε­αυ­τό της φύ­λα­κα της ε­θνι­κής α­σφα­λεί­ας των Α­ρά­βων. Η Συ­ρί­α για­τί ε­πρό­κει­το να πλη­γεί πε­ρισ­σό­τε­ρο α­πό αυ­τή. Και το Ι­ράκ ε­πει­δή θε­ώ­ρη­σε ό­τι η συ­μπα­ρά­τα­ξη έ­χει ά­με­ση σχέ­ση με την κα­τά­στα­ση στο Βό­ρειο Ι­ράκ.
Το Ι­ράκ ε­πε­τέ­θη σφό­δρα στην Τουρ­κί­α για την αιώ­νια ε­χθρό­τη­τά της προς τους Ά­ρα­βες και κά­θε τι α­ρα­βι­κό. Ε­πι­σή­μα­νε το στρα­τη­γι­κό βά­θος που κέρ­δι­σε  το Ισ­ρα­ήλ μέ­σα στην Τουρ­κί­α, το ο­ποί­ο του ε­πι­τρέ­πει να ε­πι­τε­θεί στο Ι­ράκ και να ο­λο­κλη­ρώ­σει τη στρα­τη­γι­κή πε­ρι­κύ­κλω­ση της Συ­ρί­ας. (…)
Η α­να­γνώ­ρι­ση της Τουρ­κί­ας ως της με­γα­λύ­τε­ρης και πιο ά­με­σης α­πει­λής α­παι­τού­σε μέ­τρα α­ντι­με­τώ­πι­σής της, α­νά­με­σα στα άλ­λα με το να με­τα­πει­σθεί η Ά­γκυ­ρα και να ε­γκα­τα­λεί­ψει την συ­μπα­ρά­τα­ξη. Ε­δώ και με­ρι­κά χρό­νια, και κυ­ρί­ως α­πό τις αρ­χές της δε­κα­ε­τί­ας του 1990, έ­χουν α­να­πτυ­χθεί δύ­ο κύ­ριες τά­σεις ή σχο­λές σκέ­ψης σχε­τι­κά με τον κα­τάλ­λη­λο τρό­πο α­ντι­με­τώ­πι­σης της Τουρ­κί­ας. Η πρώ­τη κή­ρυσ­σε συμ­φι­λί­ω­ση και συμ­μα­χί­α, η άλ­λη α­νά­σχε­ση και α­πο­μό­νω­ση.
Συμ­φι­λί­ω­ση σή­μαι­νε το ρί­ξι­μο γε­φυ­ρών προς την Τουρ­κί­α, την εν­δυ­νά­μω­ση των σχέ­σε­ων με την Τουρ­κί­α ώ­στε να ε­πα­νέλ­θει, ό­πως εί­ναι, στους κόλ­πους των Α­ρά­βων. (…)18
Η άλ­λη σχο­λή σκέ­ψης ε­πέ­με­νε να το­νί­ζει την αρ­νη­τι­κή κλη­ρο­νο­μιά του κε­μα­λι­σμού και των τριών πυ­λώ­νων του: του δυ­τι­κι­σμού, του κο­σμι­κού κρά­τους και της δη­μο­κρα­τί­ας. Η Τουρ­κί­α, υ­πο­στη­ρι­ζό­ταν, δεν μπο­ρού­σε να α­πο­τε­λεί πρό­τυ­πο για τους Ά­ρα­βες κα­θώς “η δη­μο­κρα­τί­α της μοιά­ζει πε­ρισ­σό­τε­ρο με φάρ­σα τώ­ρα πα­ρά πο­τέ”19. Πα­ρο­μοί­ως, οι προ­σπά­θειες της Τουρ­κί­ας να προσ­δε­θεί στη Δύ­ση γε­λοιο­ποιού­νταν ε­ξαι­τί­ας των πε­νι­χρών α­πο­τε­λε­σμά­των τους. Οι ταυ­τό­χρο­νες προ­σπά­θειες της Τουρ­κί­ας να α­πο­μα­κρυν­θεί α­πό την Α­να­το­λή φαί­νο­νταν ε­ξω­φρε­νι­κές. Ό­πως πα­ρα­πο­νέ­θη­κε έ­νας συγ­γρα­φέ­ας: “Ε­άν ή­ταν δυ­να­τό για την Ά­γκυ­ρα, θα έ­σκα­βε έ­να κα­νά­λι για έ­να α­πο­κο­πεί α­πό την Α­να­το­λή, τους Ά­ρα­βες και το Ι­σλάμ”. Πράγ­μα­τι, η συμ­μα­χί­α της Τουρ­κί­ας με το Ισ­ρα­ήλ πα­ρου­σιά­στη­κε ως μέ­ρος των μά­ταιων προ­σπα­θειών της να ξε­πε­ρά­σει τη σχι­ζο­φρέ­νειά της.20 Αυ­τή η σχο­λή σκέ­ψης έ­δι­νε έμ­φα­ση στην α­νά­γκη α­πο­κλει­σμού της Τουρ­κί­ας α­πό το σύ­στη­μα α­σφα­λεί­ας της πε­ριο­χής και την ά­σκη­ση συλ­λο­γι­κής πί­ε­σης των Α­ρά­βων πά­νω της, και μέ­σω της Α­ρα­βι­κής Έ­νω­σης, ώ­στε να με­τα­βά­λει την  ε­χθρι­κή στά­ση της α­πέ­να­ντι στους Ά­ρα­βες.
Η σχο­λή αυ­τή σκέ­ψης δια­φο­ρο­ποιεί τις, φι­λι­κές προς τους Ά­ρα­βες, μου­σουλ­μα­νι­κές τουρ­κι­κές μά­ζες α­πό το κα­θε­στώς, ι­διαί­τε­ρα τον στρα­τό, και κα­λεί αυ­τές τις μά­ζες να α­ντι­τα­χθούν στην κυ­βερ­νη­τι­κή πο­λι­τι­κή(…) Σύμ­φω­να με αυ­τή την ά­πο­ψη, ό­σο πε­ρισ­σό­τε­ρο ι­σλα­μο­ποιού­νταν ο λα­ός τό­σο με­γά­λω­νε η πι­θα­νό­τη­τα εν­δυ­νά­μω­σης των δε­σμών με­τα­ξύ της Τουρ­κί­ας και των Α­ρά­βων.21
Παρ’ ό­λα αυ­τά που εί­πα­με, πρέ­πει να κά­νου­με τον δια­χω­ρι­σμό με­τα­ξύ ρη­το­ρι­κής και πο­λι­τι­κής και να δώ­σου­με έμ­φα­ση στη δι­πλή ό­ψη που πα­ρου­σιά­ζουν οι τουρ­κο-α­ρα­βι­κές σχέ­σεις, ι­διαί­τε­ρα με­τά την συ­μπα­ρά­τα­ξη με το Ισ­ρα­ήλ. Κα­νέ­να άλ­λο κρά­τος α­πό το Ι­ράκ δεν συ­νο­ψί­ζει κα­λύ­τε­ρα τη σχέ­ση αυ­τή α­γά­πης και μί­σους. Την ί­δια α­κρι­βώς στιγ­μή που οι τουρ­κι­κές δυ­νά­μεις ε­ξα­πέ­λυαν μια ε­πι­χεί­ρη­ση στο Βό­ρειο Ι­ράκ (τον Μά­ιο του 1997, π.χ.), προ­κα­λώ­ντας σκλη­ρές ε­πι­θέ­σεις Ι­ρα­κι­νών α­ξιω­μα­τού­χων και Μ.Μ.Ε. προς την Τουρ­κί­α, οι οι­κο­νο­μι­κές, δι­πλω­μα­τι­κές και πο­λι­τι­κές σχέ­σεις αν­θού­σαν σε πρω­το­φα­νές ε­πί­πε­δο με­τά την κρί­ση του Κόλ­που.22
Η δι­προ­σω­πί­α αυ­τή ε­ξη­γεί­ται α­πό την α­νά­γκη συμ­βι­βα­σμού δια­φο­ρε­τι­κών ή α­κό­μα και α­ντι­τι­θέ­με­νων συμ­φε­ρό­ντων και σκο­πών. Α­πό τη μια, οι α­ρα­βι­κές χώ­ρες, και πρω­τί­στως το Ι­ράκ, φο­βή­θη­καν πραγ­μα­τι­κά για τις ε­πι­πτώ­σεις της συ­μπα­ρά­τα­ξης, εξ ου και η ε­νορ­χη­στρω­μέ­νη ε­πί­θε­ση στην Τουρ­κί­α. Αλ­λά α­πό την άλ­λη, υ­πήρ­χε ο φό­βος ό­τι η υ­περ­βο­λι­κή ε­χθρό­τη­τα προς την Τουρ­κί­α θα έ­κο­βε τις γέ­φυ­ρες με μια χώ­ρα ζω­τι­κής ση­μα­σί­ας για το Ι­ράκ και τη Συ­ρί­α. Η Τουρ­κί­α, κρα­τώ­ντας το κλει­δί της ρο­ής του νε­ρού προς τις δύ­ο αυ­τές χώ­ρες (και με­ρι­κώς τη ρο­ή πε­τρε­λαί­ου α­πό το Ι­ράκ) α­πέ­κτη­σε ύ­ψι­στη στρα­τη­γι­κή ση­μα­σί­α, α­νε­ξαρ­τή­τως της συ­μπα­ρά­τα­ξής της με το Ισ­ρα­ήλ. Εξ ου και η α­νά­γκη κα­τευ­να­σμού και συν­διαλ­λα­γής μα­ζί της.
Ε­πι­πλέ­ον, α­ντί­θε­τα απ’ ό,τι συ­νέ­βαι­νε τη δε­κα­ε­τί­α του 1970, ό­ταν οι α­ρα­βι­κές χώ­ρες μπο­ρού­σαν να χρη­σι­μο­ποι­ή­σουν διά­φο­ρα πο­λι­τι­κά και οι­κο­νο­μι­κά ό­πλα για ν’ α­σκή­σουν πιέ­σεις στην Τουρ­κί­α να υ­πο­βαθ­μί­σει τις σχέ­σεις της με το Ισ­ρα­ήλ, τη δε­κα­ε­τί­α του 1990, δεν εί­χαν πιά αυ­τή τη δυ­να­τό­τη­τα. Πράγ­μα­τι, α­πο­τε­λεί ει­ρω­νεί­α το γε­γο­νός ό­τι το φαι­νο­με­νι­κά πιο α­πο­τε­λε­σμα­τι­κό χαρ­τί/ό­πλο που η Συ­ρί­α κρα­τού­σε ε­να­ντί­ον της Ά­γκυ­ρας –το αυ­το­νο­μι­στι­κό κουρ­δι­κό ΡΚΚ το ο­ποί­ο υ­πο­βο­η­θού­σε διαρ­κώς στη δε­κα­ε­τί­α του 1990– κα­τέ­λη­ξε δί­κο­πο μα­χαί­ρι. (…)

Ε­πί­λο­γος
Θε­ω­ρη­τι­κά μι­λώ­ντας, οι Ά­ρα­βες εί­χαν τρεις δυ­να­τό­τη­τες να κα­τα­πο­λε­μή­σουν τη συμ­μα­χί­α: σχη­μα­τί­ζο­ντας μια α­ντι-συμ­μα­χί­α, φέρ­νο­ντας την Τουρ­κί­α σε συμ­μα­χί­α μα­ζί τους, α­πο­κλεί­ο­ντας το Ισ­ρα­ήλ και τέ­λος α­σκώ­ντας πιέ­σεις στην Τουρ­κί­α να δια­κό­ψει τη συμ­μα­χί­α της με το Ισ­ρα­ήλ. Τί­πο­τε απ’ αυ­τά δεν πέ­τυ­χε ή δεν ε­φαρ­μό­στη­κε σο­βα­ρά. Ε­πο­μέ­νως, οι α­ρα­βι­κές χώ­ρες έ­πρε­πε να συμ­φι­λιω­θούν με την ι­δέ­α ό­τι αυ­τοί οι δύ­ο “ξέ­νοι” εί­χαν γί­νει, θέ­λο­ντας και μη, κομ­μά­τι της πε­ριο­χής. Ε­πί­σης, η συ­μπα­ρά­τα­ξη και ό,τι α­κο­λού­θη­σε α­πέ­δει­ξαν, πε­ρισ­σό­τε­ρο α­πό πο­τέ στο πα­ρελ­θόν, την πο­λύ-πο­λι­κό­τη­τα της πε­ριο­χής. Ό­σον α­φο­ρά τη στα­θε­ρό­τη­τα της πε­ριο­χής, δεν υ­πάρ­χει αμ­φι­βο­λί­α ό­τι η συ­μπα­ρά­τα­ξη αύ­ξη­σε ση­μα­ντι­κά τη δύ­να­μη α­να­σχέ­σε­ως της Τουρ­κί­ας και του Ισ­ρα­ήλ και την ι­κα­νό­τη­τά τους για ε­λιγ­μούς έ­να­ντι ο­ρι­σμέ­νων α­ρα­βι­κών χω­ρών, το ε­ρώ­τη­μα ό­μως εί­ναι αν αυ­τός ο πα­ρά­γο­ντας θα ε­πη­ρε­ά­σει αρ­νη­τι­κά τη στα­θε­ρό­τη­τα και την α­σφά­λεια  στην πε­ριο­χή ή ό­χι. Ε­μείς ι­σχυ­ρι­ζό­μα­στε ό­τι η στα­θε­ρό­τη­τα της πε­ριο­χής μπο­ρεί να ε­πη­ρε­α­στεί α­πό ε­ξε­λί­ξεις στο ε­σω­τε­ρι­κό ο­ποιασ­δή­πο­τε ξε­χω­ρι­στής χώ­ρας ή α­πό ή­δη υ­πάρ­χου­σες δια­μά­χες (Ι­ράν-Ι­ράκ, Ι­ράκ-Κου­βέ­ιτ) πε­ρισ­σό­τε­ρο απ’ αυ­τή τη συ­γκε­κρι­μέ­νη συ­μπα­ρά­τα­ξη. Κα­νείς ε­ξάλ­λου δεν μπο­ρεί να α­πο­κλεί­σει την πι­θα­νό­τη­τα αυ­τή η συ­μπα­ρά­τα­ξη να α­σκή­σει θε­τι­κή ε­πί­δρα­ση στη στα­θε­ρό­τη­τα και ει­ρή­νη στην πε­ριο­χή και ή­δη υ­πάρ­χουν ση­μά­δια για κά­τι τέ­τοιο.

* Το άρ­θρο δη­μο­σιεύ­τη­κε στην Perceptions, Ε­φη­με­ρί­δα Ε­σω­τε­ρι­κών Υ­πο­θέ­σε­ων, του Υ­πουρ­γεί­ου Ε­ξω­τε­ρι­κών της Τουρ­κί­ας, Μάρ­τιος-Μά­ιος 2000, Τό­μος V- Α­ριθ­μός 1.

Ο δρ. Ofra Bengio εί­ναι υ­φη­γη­τής στο Κέ­ντρο Με­σα­να­το­λι­κών και Α­φρι­κα­νι­κών Σπου­δών Μο­σέ Ντα­γιάν, και λέ­κτωρ του Τμή­μα­τος Με­σα­να­το­λι­κής και Α­φρι­κα­νι­κής Ι­στο­ρί­ας του Πα­νε­πι­στη­μί­ου του Τελ Α­βίβ. Ο δρ. Gencer Ozcan εί­ναι κα­θη­γη­τής του τμή­μα­τος Πο­λι­τι­κών Ε­πι­στη­μών των Διε­θνών Σχέ­σε­ων του Τε­χνι­κού Πα­νε­πι­στη­μί­ου Γιλ­ντίζ της Κων­στα­ντι­νού­πο­λης.
Οι συγ­γρα­φείς θα ή­θε­λαν να ευ­χα­ρι­στή­σουν το BESA Κέ­ντρο Στρα­τη­γι­κών Σπου­δών, το Λέ­ο­ναρ­ντ Ντέ­ι­βις Ιν­στι­τού­το Διε­θνών Σχέ­σε­ων και το Κέ­ντρο Με­σα­να­το­λι­κών και Α­φρι­κα­νι­κών Σπου­δών Μο­σέ Ντα­γιάν για την υ­πο­στή­ρι­ξή τους
Σημειώσεις
1. Ο ό­ρος “συ­μπα­ρά­τα­ξη” προ­τι­μή­θη­κε α­πό τον ό­ρο “συμ­μα­χί­α” τον ο­ποί­ο χρη­σι­μο­ποιούν οι α­ρα­βι­κές πη­γές, κα­θώς ο πρώ­τος α­πο­δί­δει πι­στό­τε­ρα την πραγ­μα­τι­κή φύ­ση των σχέ­σε­ων.
2. Jamal ’Abdallah Mu’awwad, “Turkiyya wal-Amn al-Qawmi al-’Arabi: al-Siyasa al-Ma’iyya wal-Aqalliyyat,” Al-Muslaqbal al-’Arabi, No. 160, Ιού­νιος 1992, σ.117.
3. Π.χ. δες, Husayn Ma’lum, “Al-Sira’ al-Turki al-Irani wa Tada’uyatuhu” “ala al-Mintaqa al-’Arabiyya”, Al-Siyasa al-Duwaliyya, Νο 114, Ο­κτώ­βριος 1993, σ. 217-220. Για μια συ­ζή­τη­ση πά­νω στις πα­ντουρ­κι­κές ο­μά­δες και τά­σεις μέ­σα στο Υ­πουρ­γεί­ο Πο­λι­τι­σμού της Τουρ­κί­ας, δες Gareth M. Winrow, “Turkey and the Newly Independent States of Central Asia and Transcaucasus”, MERIA Journal, 2 Μα­ΐ­ου 1997. Ο Winrow ση­μειώ­νει ό­τι η δύ­να­μη του πα­ντουρ­κι­κού λό­μπι στην Τουρ­κί­α έ­χει υ­πε­ρε­κτι­μη­θεί. Για μια συ­ζή­τη­ση πά­νω στον Νέ­ο-Ο­θω­μα­νι­σμό α­πό έ­ναν Τούρ­κο με­λε­τη­τή, βλ. Hakan Yavuz, “Turkish Identity and Foreign Policy in Flux: the Rise of Neo-Ottomanism”, Critique, No. 12, Ά­νοι­ξη 1998, σ.19-43.
4. Για λε­πτο­μέ­ρειες σχε­τι­κά με τις “νε­κρές” προ­τά­σεις του Τουρ­γκούτ Ο­ζάλ (1986, 1988,1991), βλ., Joyce R. Starr, ‘Water Wars’, Foreign Policy, Νο 82, Ά­νοι­ξη 1991, σ.31 και Ramazan Gozen, “Turgut Φzal and Turkish Foreign Policy”, Foreign Policy, Ά­γκυ­ρα, Τό­μος ΧΧ, Νο 3-4, 1996, σ. 80-81. Kemal Kirici, Alt CarkoQlu and Mine Eder, Turkiye ve OrtadoHu’da Bolgesel birlii, Istanbul: TESEV, 1998, σ. 180-181, Κων­στα­ντι­νού­πο­λη: Άλ­λη νε­κρή πρό­τα­ση, το κα­νά­λι της Ει­ρή­νης στα Υ­ψώ­μα­τα του Γκο­λάν, προ­τά­θη­κε α­πό την ε­δρεύ­ου­σα στη Νέ­α Υόρ­κη συμ­βου­λευ­τι­κή ε­ται­ρεί­α, Wachtel and Associates στη Δα­μα­σκό το 1993. Δες, Muhammad Muslih, ‘Uneasy Relations, Syria and Turkey’, στον Henry J. Barkey (ed.), Reluctant  Neighbor: “Turkey’s Role in the Middle East”, Washington DC, United States Institute of Peace Press, (εκ­δ.), 1996, σ.125.
5. Mu’awwad, “Turkiyya wal-Amn al-Qawmi…”, σ.108-109.
6. Ο Muhammad Muslih υ­πο­στη­ρί­ζει ό­τι η α­πώ­λεια της Πα­λαι­στί­νης προς ό­φε­λος των Σιω­νι­στών και η πα­ρα­χώ­ρη­ση της Α­λε­ξαν­δρέτ­τας στους Τούρ­κους ή­ταν δύ­ο γε­γο­νό­τα που ά­φη­σαν α­νε­ξί­τη­λα το ση­μά­δι τους στον Άσ­σα­ντ και τους Μπα­α­θι­στές συ­ντρό­φους του, αν και το δεύ­τε­ρο θε­ω­ρή­θη­κε δευ­τε­ρευού­σης ση­μα­σί­ας. Ση­μειώ­νει ε­πί­σης ό­τι η κι­νη­τή­ριος δύ­να­μη πί­σω α­πό το κί­νη­μα δια­μαρ­τυ­ρί­ας ε­να­ντί­ον της τουρ­κι­κής προ­σάρ­τη­σης ή­ταν ο Σύ­ριος  δια­νο­ού­με­νος Ζα­κί Αρ­ζού­ζι, έ­νας Α­λε­βί­της α­πό το Σα­ντζάκ της Α­λε­ξαν­δρέτ­τας και συ­νι­δρυ­τής του κόμ­μα­τος Μπά­αθ. Muslih, ‘Uneasy Relations…’, σ.114 και σ.116.
7. Ha’aretz, 3 Ιου­νί­ου 1997.
8. Abdallah Salih, ‘Al-Ittifaq al-Turki al-Isra’ili wa-’Amaliyyat al-Salam’, Al-Siyaya al-Duwaliyya, Ιού­λιος 1996, σ. 78; Jabal ‘Abdallah Mu’awwad, “Awamil wa-jawanib tatawwur al-’Alaqat al-Turkiyya-al-Isra’iliyya fi al-Tis’iniyyat’, Shu’un ‘Arabiyya, Μάρ­τιος 1997, No. 89, σ. 136. Kazim Hashim Ni’ma, Al-Tatawwur al-Turki al-Isra’ili, qira’a fi al-dawafi’ al-Kharijiyya’, Al-Mustaqbal al-’Arabi, Ιού­νιος 1997.
9. Al-’Iraq, 13 Ια­νουα­ρί­ου 1998.
10. Tolga Gardan, ‘MOSSAD’a Ortuluden Para’, Milliyet, 22 January 1998, Vahap Yazarottlu, ‘Suriye Elimizin Altmda’, Milliyet, 9 Ο­κτω­βρί­ου 1998.
11. Συ­νέ­ντευ­ξη της Ragheda Dergham με τον Υ­πουρ­γό Ε­ξω­τε­ρι­κών Ι­σμα­ήλ Τζεμ, “Turkey Insists its Ties are Kosher”, Al-Hayat, 25 Σε­πτεμ­βρί­ου 1998, Mideast Mirror, 26 Σε­πτεμ­βρί­ου 1998.
12. Steve Rodan, ‘Turkey Wants More Arms from Israel’, Jerusalem Post, 27 Ια­νουα­ρί­ου1997
13. “Israel, Turkey, US to Conduct Second Naval Exercise,” Israel Line, 3 Φε­βρουα­ρί­ου 1999. Α­να­φέ­ρε­ται ό­τι η δεύ­τε­ρη ναυ­τι­κή ά­σκη­ση με την ε­πο­νο­μα­σί­α Η Έ­μπι­στη Γορ­γό­να Ι­Ι, προ­γραμ­μα­τι­σμέ­νη για τα τέ­λη Ο­κτω­βρί­ου του 1998, α­νε­βλή­θη ως χει­ρο­νο­μί­α κα­λής θέ­λη­σης στη Συ­ρί­α για την α­πέ­λα­ση του Α­μπντου­λάχ Ο­τσα­λάν. Δες, Hulusi Turgul, Sabah, 7 Ιου­νί­ου 1999.
14. Mu’awwad, Sina’al al-Qarar fi Turkiyya…, σσ. 229-230.
15. Μη κα­το­νο­μα­ζό­με­νος Τούρ­κος στρα­τιω­τι­κός α­ξιω­μα­τού­χος που α­να­φέ­ρε­ται στο “Army Chiefs Try to Play Down Military Accords with Israel”, Turkish Daily News, 5 Ιου­νί­ου 1996.
16. Mu’awwad, Sina’at al-Qarar…,  ,σσ. 221-230.
17. Mu’awwad, Sina’at al-Qarar…, σ. 230. Ο Ισ­ρα­η­λι­νός υ­πουρ­γός Ά­μυ­νας, Γι­τζάκ Μορ­ντε­χά­ι υ­παι­νί­χθη μια τέ­τοια ­πι­θα­νό­τη­τα, 26 Α­πρι­λί­ου 1997.
18. Ο ει­λι­κρι­νέ­στε­ρος αυ­τής της σχο­λής σκέ­ψης ή­ταν ο Σα­ου­δά­ρα­βας πρί­γκι­πας Khalid bin Sultan. Δες Al-Hayat, 24 Μα­ΐ­ου 1997.
19. Al-Nahar, Mideast Mirror, 28 Σε­πτεμ­βρί­ου 1998.
20. Muhammad Mustafa, “Ata, Turkiyya wa al-Siyasa al-’Arabiyya (dar al-ma’arifbi-misr)” σ. 157. Η με­τά­φρα­ση που κοι­τά­ξα­με δεν εί­χε η­με­ρο­μη­νί­α έκ­δο­σης.
21. “Ata, Turkiyya wa al-Siyasa al-’Arabiyya”.σ.157.
22. “Ata, ‘Turkiyya wal-Siyasa… “, σ.157.