της Μ. Μαχαροπούλου, από το Άρδην τ. 12, Φεβρουάριος-Μάρτιος 1998
Ενας ξορκισμός της Μητέρας Φύσης
Ένα ερώτημα που έχουν Θέσει οι ανθρωπολόγοι και οι λαογράφοι σχετίζεται με το αν είναι δυνατόν σήμερα, στη σύγχρονη κοινωνία, να υπάρχει ακόμη στη ζωή των ανθρώπων η παραδοσιακή πλευρά. Ευτυχώς, η περιοχή της Ροδόπης και της Θράκης γενικότερα μας δίνει ανεπιφύλακτα θετική απάντηση. Η τέλεση ενός πανάρχαιου εθίμου στην αρχή του νέου χρόνου στις Σάππες, στην Ξυλαγανή, στην Στρίμη, στον Ίμερο, στο Φανάρι, στους Προσκυνητές και αλλού το διαβεβαιώνει.
Στις 8 Γενάρη τιμάται και εξευμενίζεται μέσα από το λαϊκό δρώμενο της Μπάμπως, η Μητέρα Φύση που προσωποποιείται στη Γυναίκα-Μπάμπω-Μαμή, σύμβολο της έλευσης της νέας ζωής, της τεκνοποιίας, της γονιμότητας και κατ’ επέκτασιν της αγάπης και της δημιουργίας.
Η γιορτή της Μπάμπως, η ημέρα της μαμής, ανήμερα της αγίας Δόμνας, Δομνίκης ή Δομνής ήταν και συνεχίζει να είναι στη Θράκη, όπως άλλωστε σ’ όλη την περιοχή της Β. Ελλάδος, όπου εγκαταστάθηκαν πρόσφυγες από την Αν. Ρωμυλία και την Αν. Θράκη, μια καθαρά γυναικεία γιορτή που αβασάνιστα ονομάστηκε αργότερα, κυρίως από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης «Γυναικοκρατία». Ο όρος «Γυναικοκρατία» όχι μόνον δεν είναι επιστημονικός αλλά θεωρείται και παραπλανητικός τη στιγμή που δεν χαρακτηρίζει την ουσία της τέλεσης του δρωμένου, όπου τιμάται η παντρεμένη γυναίκα και ιδιαίτερα η γυναίκα Μαμή, εκείνη που στις παλιότερες κοινότητες εκτελούσε καθήκοντα γιατρού-θεραπευτή. Αυτό όμως, που τη χαρακτήριζε ήταν ότι έφερνε στον κόσμο νέες ζωές και γι’ αυτό ενσάρκωνε το ιερό πρόσωπο που εγγυάτο τη συνέχεια της κοινότητας. Άραγε είναι τυχαία η επιλογή αυτής της γιορτής στις αρχές του Γενάρη, στην αρχή του νέου χρόνου; Αναμφίβολα όχι.
Το έθιμο που δεν είναι παρά λαϊκή γιορτή μας φέρνει στην ουσία αντιμέτωπους με τη σχέση ανθρώπου-φύσης, μια σχέση πρωταρχικά θεμελιακή τόσο για τον πρακτικό όσο και για τον θεωρητικό βίο του ανθρώπου. Στο πρόσωπο της Μπάμπως-Μαμής τιμάται και εξευμενίζεται η Μητέρα Φύση, η Γη, αυτή που ενσωματώνει, όπως η εγκυμονούσα γυναίκα, τις δημιουργικές δυνάμεις, η απόγονος της Δήμητρας και η χθόνια μητέρα του Διόνυσου, η πηγή όλων των ζωντανών, σύμβολο της παραγωγικότητας και της δημιουργίας μέσα από την αρχή του θηλυκού.
Πανάρχαιο έθιμο, πανάρχαιος θεσμός μας καθιστά θεατές μιας λιγότερο ή περισσότερο αναλλοίωτης πορείας που μοιραία μας παραπέμπει στο απώτατο παρελθόν γι’ αυτό και αναπόφευκτα συνδέεται με την αρχαιοελληνική λατρεία του Διόνυσου και της γονιμότητας τη στιγμή άλλωστε που τελείται σε περιοχές όπου η λατρεία του Διόνυσου ήταν κάποτε κυρίαρχη. Ίσως το σημαντικό να μην είναι η αρχική σημασία του εθίμου και της τελετουργίας που εμπεριέχει, αλλά η κοινωνική του χρησιμότητα. Και, ίσως, αυτήν την κοινωνική χρησιμότητα να χρειάζεται σήμερα να επανεκτιμήσουμε μια και στο παρελθόν ήταν δεδομένη και αυτονόητη. Δεν πρόκειται για μια επιδερμική ανούσια γυναικοκρατία, ένα «ξέσπασμα» των γυναικών ή απλά μια ανταλλαγή ρόλων τη στιγμή που στην ουσία της δεν υπάρχει ξεκομμένα από όλο το φυσικό και κοινωνικό γίγνεσθαι γιατί απλούστατα συνδέεται με την προσπάθεια εξασφάλισης της καλής σοδειάς, της καλής χρονιάς, της καρποφορίας, της γονιμότητας που συνδέεται, σύμφωνα με τις πανάρχαιες δοξασίες με τη γονιμότητα της γυναίκας.
Το πανηγύρι των γυναικών δίνει τη δυνατότητα για γλέντι, χορό, οινοποσία, κεράσματα φτιαγμένα όλα από τα χέρια της Μπάμπως που συνοδεύονται με ευχές για τεκνοποιία, υγεία, καλή χρονιά και καλή σοδειά. Παράλληλα δεν λείπουν οι αστεϊσμοί, οι αθυροστομίες κι οι βωμολοχίες που σχετίζονται με τον εξευμενισμό αλλά και πρόκληση της γενετήσιας πράξης η οποία άλλωστε αποτελεί και την πηγή της ζωής. Γι’ αυτό, ίσως, το λόγο στη γιορτή συμμετείχαν παλιότερα αποκλειστικά οι παντρεμένες γυναίκες και κυρίως όσες είχαν ήδη τεκνοποιήσει.
Κατά τη διάρκεια όλης της ημέρας η γυναίκα ξαναβρίσκει την εξουσία που της έχουν πάρει και συμπεριφέρεται ως απόλυτη δύναμη. Ιδιαίτερα απέναντι στον
άνδρα του οποίου ωστόσο δεν παραγνωρίζει τη συμμετοχή στην ερωτική μέθεξη. Ως συνέπεια αυτού του γεγονότος ο άνδρας διακωμωδείται και περιορίζεται σε ρόλους παραδοσιακά γυναικείους και γι’ αυτό επικεντρωμένους μέσα στο χώρο του σπιτιού. Έτσι, αφού του φορέσουν γυναικεία ρούχα, υποχρεώνεται να σκουπίσει και να καθαρίσει το σπίτι, να μαγειρέψει και γενικά ν’ ασχοληθεί με τις παραδοσιακά γυναικείες δουλειές ενώ παράλληλα δέχεται τα πειράγματα και την καλοπροαίρετη κριτική των γυναικών που τον ακολουθούν.
Πολλοί μελετητές, επισημαίνοντας το διονυσιακό χαρακτήρα του εθίμου, θεωρούν ότι μας παραπέμπει στα θεσμοφόρια και στα Αλώα όπου απαγορεύονταν να πάρουν μέρος οι άνδρες και στα οποία τιμόταν ο Βάκχος. Οι γυναίκες κρατούσαν θύρσο, όπως άλλωστε και στη γιορτή της Μπάμπως, όπου η Μπάμπω σέρνει πρώτη το χορό με τον θύρσο στο χέρι που ανάλογα με την περιοχή και τη δυνατότητα αυτοσχεδιασμού των γυναικών παρουσιάζεται με πολλές παραλλαγές, και με εκστατικές κραυγές εξευμένιζαν το θεό τραγουδώντας ύμνους όπως έκαναν οι πρώτες ιέρειές του, οι Μαινάδες. Οι αθυροστομίες, η οινοποσία, οι φαλλικοί συμβολισμοί δεν αποσκοπούσαν τότε όπως και τώρα παρά στη γονιμότητα των γυναικών και στην ευκαρπία της γης.
Από το πρωί της ημέρας της γιορτής της Μπάμπως οι γυναίκες ντύνονται με τα καλύτερά τους ρούχα και περνούν στο λαιμό τους φλουριά, συγκεντρώνονται και όλες μαζί πηγαίνουν στο σπίτι της Μπάμπως με τη συνοδεία της γκάιντας -ο γκαϊντατζής, όπως είναι φυσικό είναι ο μόνος που χαίρει ασυλίας-, όπως και οι άλλοι οργανοπαίχτες που συμμετέχουν στη γιορτή.
Η Μπάμπω της προηγούμενης χρονιάς θα δώσει την ευχή της στη νεοφερμένη Μπάμπω ενώ όπως αναφέρει και ο Γ. Μέγας, που μας δίνει παραστατικότατες περιγραφές της ημέρας της γιορτής στην επετηρίδα του Λαογραφικού Αρχείου της Ακαδημίας Αθηνών -περιγραφές που σημειωτέον ανταποκρίνονται επακριβώς και στον τρόπο τέλεσης της Μπάμπως μέχρι σήμερα στην περιοχή της Ροδόπης-, «κάθε γυναίκα στόλιζε τη Μπάμπω με λουλούδια βασιλικά με πράματα συμβολικά».
Οι γυναίκες, λοιπόν, στολίζουν τη Μπάμπω και της προσφέρουν ως δώρα το καλάθι με τα μαντήλια, τις κάλτσες, τις παντούφλες αλλά κυρίως το σαπούνι και την πετσέτα, σύμβολα της καθαριότητας και κατά συνέπεια της υγιεινής – απαραίτητα στοιχεία άλλωστε σε έναν τοκετό. Της πλένουν τα χέρια και αφού η παλαιότερη δώσει την ευχή της στη νέα Μπάμπω όλες οι γυναίκες της φιλούν το χέρι και ρίχνουν νερό στη γη. σύμβολο επίσης καθαριότητας, εξαγνισμού και ξορκισμού των κακών, ώστε η νέα χρονιά να φέρει μόνο τα καλά και με την ευχή πάντα οι γυναίκες να κάνουν πολλά και γερά παιδιά. Με τελετουργικό τρόπο και ενθουσιασμό η Μπάμπω, στη συνέχεια, ανεβαίνει στο γιορτινά στολισμένο κάρο και με τη συνοδεία των γυναικών γυρνά όλο το χωριό χαιρετώντας και μοιράζοντας ευχές και καραμέλες ώστε η νέα χρονιά να ‘ναι και καλή και γλυκιά.
Το γλέντι και ο χορός που ακολουθεί κρατά ως το πρωί στα καφενεία, στις πλατείες, στους δρόμους του χωρίου πάντοτε μόνο από τις γυναίκες, ενώ το κρασί, σι πίτες και τα φαγητά προσφέρονται άφθονα και το γλέντι κρατά ως αργά το βράδυ.
Έτσι τιμάται η Μαμή του χωρίου Απ’ την άλλη μεριά μια γυναικεία οργιαστική γιορτή την περίοδο του μετα-δω-δεκαημέρου, που είναι και περίοδος καρναβαλική στη Β. Ελλάδα, οδηγεί σε μεταμφιέσεις και ελευθεριότητες που γίνονται αποδεκτές από όλη την τοπική κοινωνία με χαρά και με την προσδοκία μιας ευτυχισμένης και τυχερής χρονιάς
Η Μπάμπω η Μομή κατακτά έτσι ως συμβολικό πρόσωπο τη θέση που ταιριάζει στο χωριό των εορτών του Δωδεκαημέρου. Μετά τη θεία Γέννηση, τη θεϊκή βάφτιση και την τιμή που προσφέρε. η εκκλησία στον ανάδοχο Άγιο Ιωάννη στις 7 Ιανουαρίου, έρχονται οι άνθρωποι και ιδιαίτερα οι γυναίκες να τιμήσουν τη δική τους γέννηση που συμπίπτει και με την αρχή του νέου χρόνου.
*Διευθύντρια Κέντρου Λαϊκών Δρώμενων Κομοτηνης
