από το Άρδην τ. 24, Μάρτιος-Απρίλιος 2000
Βρισκόμαστε σε ένα ιστορικό μεΤαίχμιο. Όχι γιατί αλλάζει η χιλιετία, αλλά γιατί χρεωκόπησε ο σοσιαλιστικός αλτρουισμός, θριάμβευσε ο αστικός ατομικισμός και τα πάντα έχουν μπει σε άλλη τροχιά.
Τρεις είναι οι βασικές αντιλήψεις. Η μία διαβεβαιώνει με αυταρέσκεια ότι νίκησε οριστικά η Δύση, ο φιλελεύθερος καπιταλισμός, η δημοκρατία. Η Ιστορία, όπως την ξέρουμε, έλαβε τέλος. Η δεύτερη, πιο επιφυλακτική, λέει ότι οι αντιθέσεις θα εστιαστούν τώρα στις πολιτισμικές διαφορές: θρησκευτικές και εθνικές. Η τρίτη λέει πως η αμερικανική κατάκτηση του κόσμου συνεχίζεται. Τα προβλήματα, η καταπίεση και η εκμετάλλευση, απλώς επιδεινώθηκαν. Δεν υπάρχει, επομένως, κανένας λόγος να υποστείλουμε τη σημαία του αγώνα. Οι γνωστότεροι συστηματοποιητές των αντιλήψεων αυτών είναι ο Φουκουγιάμα. ο Χάντικτον, ο Τσόμσκι. Πραγματικά, δεν μπορεί να γίνει σοβαρή συζήτηση για την πιθανή πορεία του σύγχρονου κόσμου αν δεν ξεκινά από τις τρεις αυτές συστηματοποιήσεις.
Υπάρχουν όμως και ορισμένοι που Α δεν αρκούνται στις θεωρήσεις αυτές. Συμφωνούν ότι είναι πολύ χρήσιμες, αλλά για μια πρώτη προσέγγιση. Αυτοί προτείνουν να πάμε πιο βαθιά: στο ανθρωπολογικό υπόβαθρο των αλλαγών. Κατά την άποψή τους η κατάρρευση του μοντέρνου κολεκτιβισμού (πρώτα του φασιστικού και έπειτα του κομμουνιστικού) και η ανάδειξη της Αμερικής σε «μοναδική υπερδύναμη», συμπίπτει με το γύρισμα ανθρωπολογικής σελίδας στην εξέλιξη του δυτικού-νεωτερικού πολιτισμού. Μιλούν δηλαδή για ανθρωπολογικό μεταίχμιο. Ότι ο ανθρωπολογικός φορέας της νεωτερικότητας, το Άτομο, πνέει τα λοίσθια και νέος τύπος ανθρώπου γεννιέται, προμηνύοντας το πέρασμα σε άλλον πολιτισμό. Για την περιθωριακή αυτή κατεύθυνση σκέψης το βασικό ερώτημα της εποχής μας είναι: μετά το Ατομο τι;
Βεβαίως, η «ανθρωπολογική» άποψη δεν είναι τόσο πειστική, όσο οι τρεις κυρίαρχες απόψεις. Γι’ αυτό άλλωστε είναι περιθωριακή. Δεν είναι όμως λόγος να μην της δώσουμε σημασία. Όπως είναι γνωστό, ακόμα και στους επιστημολογικά αναλφάβητους, η αλήθεια ποτέ δεν ήταν θέμα ψηφοφορίας, δημοσκόπησης, ή ακαδημαϊκών τίτλων, για να είναι και στην προκειμένη περίπτωση.
1. ΤΟ ΝΕΩΤΕΡΙΚΟ ΑΤΟΜΟ
0 ανθρωπολογικός φορέας του σύγχρονου πολιτισμού, που γεννήθηκε στη Δύση με τον Διαφωτισμό και τις δημοκρατικές επαναστάσεις (αγγλική, αμερικανική, γαλλική) είναι το νεωτερικό Ατομο. Μιλάμε εδώ για «νεωτερικό Ατομο» και όχι για Ατομο γενικά, επειδή έχουμε και άλλες δύο μορφές εξατομίκευσης (: την ελληνική και τη ρωμαϊκή).
Το Ατομο προβάλλει ιστορικά, ως ο ελεύθερος άνθρωπος, σε αντιδιαστολή με τον άνθρωπο των δεσποτικών-κολεκτιβιοτικών συστημάτων. Είναι ο άνθρωπος που περνά τις εντυπώσεις του από το δικό του κόσκινο και πράπει ανάλογα με το τι ο ίδιος θεωρεί σωστό, καλό και συμφέρον. Και όχι ανάλογα με το τι λένε οι Αλλοι, η Παράδοση, η Αυθεντία, ο Φύρερ, ο Πατερούλης, ο Μεγάλος Αδελφός. Το Ατομο ορίζεται ως άρνηση του κολεκτιβιστικού ανθρώπου, υπό την έννοια ότι έχει δικό του εσωτερικό σύστημα ρύθμισης των παθών, ενώ ο κολεκτιβιστικός άνθρωπος ακολουθεί τυφλά το κανονιστικό σύστημα της ομάδας ή της παράδοσης στην οποία ανήκει. Η λέξη αυτονομία δηλώνει πολύ καλά αυτό που είναι το Ατομο, ως ανθρωπολογικός τύπος, αλλά και ως ατομοκεντρική κοινότητα. Και εξηγεί γιατί το πολιτειακό οικοσύστημα του Ατόμου είναι η δημοκρατία.
Από τον Διαφωτισμό στον Μεταμοντερνισμό
Η καμπύλη εξέλιξης του νεωτερικού Ατόμου χαρακτηρίζεται από τέσσερεις φάσεις. Τις υπενθυμίζουμε·. Η πρώτη αντιστοιχεί στον Διαφωτισμό (18ος αιώνας). Ο νοηματισμός του ανθρώπου ορίζεται εδώ από τις ακόλουθες εξισώσεις: θεός = 0 (ανύπαρκτος ή εκτός ενεργού υπηρεσίας), Ομάδα = 0 (συνεταιρισμός ατόμων -Συμβόλαιο), Άτομο = το Παν. Κέντρο του Ατόμου: η λογική και η παρατήρηση. Η δεύτερη φάση είναι ο Ρομαντισμός: 0 άνθρωπος είναι Άτομο, αλλά οι μηδενιστικές εξισώσεις υποβαθμίζονται. Η πίστη στη λογική και την παρατήρηση μετριάζεται με την παραδοχή απεριόριστης «ψυχικής ενδοχώρας» μέσα στο Άτομο. Με την προϊούσα όμως αφομοίωση των μεσαιωνικών καταλοίπων ξεπερνιέται ο ρομαντισμός. Τη σκυτάλη την παίρνει ο Μοντερνισμός (μέσα 19ου – δεκαετία ’60 του 20ου αιώνα). Το μοντέρνο Άτομο πραγματώνει τέλεια τις ανθρωπολογικές εξισώσεις του Διαφωτισμού. Αντιπροσωπεύει την ωριμότητα του νεωτερικού Ατόμου, την ολοκλήρωση του. Είναι η βασισμένη σε «αρχές» μηχανόμορφη ατομικότητα, που αποτελεί την ψυχή της βιομηχανικής εποχής. Το Άτομο αυτό θα καταποντιστεί τελικά στη δίνη των δύο παγκοσμίων πολέμων και στα προμηθεϊκά επαναστατικά πειράματα του 20ού αιώνα, ανοίγοντας τον δρόμο στην τέταρτη και τελευταία φάση της νεωτερικής ανθρωπολογικής διαδρομής: τον Μεταμοντερνισμό. Με τον Μεταμοντερνισμό ο μηδενισμός επεκτείνεται και στην ταυτότητα της ίδιας της ατομικής προσωπικότητας.
Η δικτατορία της «κοινής γνώμης»
Στο κλασικό βιβλίο του Το μοναχικό πλήθος, ο Ντέιβιντ Ρίσμαν περιγράφει με συναρπαστικό τρόπο την κατάρρευση του μοντέρνου Ατόμου στην Αμερική. Πριν από τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, γράφει ο Ρίσμαν, ο τυπικός Αμερικανός ήταν «ενδοκατευθυνόμενος». Είχε σταθερά κριτήρια, ισχυρά κίνητρα και φιλοδοξίες. Ήταν βέβαια ριζωμένα στο εξωτερικό περιβάλλον, αλλά αυτός πίστευε βαθιά ότι ήταν δικά του. Ζούσε σαν η σταθερότητά του να καθοριζόταν από ένα εσωτερικό γυροσκόπιο. Τέτοιος τύπος ήταν για παράδειγμα ο μεγαλο-καπιταλιστής των σιδηροδρόμων και της βιομηχανίας, που μπορούσε να χειρίζεται ανθρώπους κατά τον ίδιο τρόπο που χειριζόταν βαγόνια γεμάτα άνθρακα ή εμπορεύματα. Το γυροσκόπιο είναι ένα εξαιρετικό σύμβολο για τέτοιους ανθρώπους, εφόσον αντιστοιχεί σε ένα τέλεια μηχανοποιημένο κέντρο σταθερότητας.
0 σιδερένιος αυτός τύπος είναι, παρά ταύτα, βαθιά προβληματικός. Είναι τόσο αγχωμένος και φοβισμένος κάτω από την επιφανειακή του δύναμη, που συχνά δεν επιτρέπει να αναφέρουν μπροστά του τη λέξη «θάνατος». Αλλά, συνεχίζει ο Ρίσμαν, οι ατομικιστικοί αυτοί δεινόσαυροι ανήκουν στο παρελθόν. Ο χαρακτηρολογικός τύπος του σύγχρονου Αμερικανού είναι «εξω-κατευθυνόμενος». Αποζητά, όχι να αναδειχθεί σε εξέχουσα προσωπικότητα, αλλά να «προσαρμοσθεί». Ζει σαν να κατευθύνεται από ένα ραντάρ, που βρίσκεται προσαρμοσμένο στο κεφάλι του και το οποίο του υπαγορεύει συνεχώς τις προσδοκίες των άλλων απ’ αυτόν. Αυτός ο «τηλεκατευθυνόμενος» τύπος ανθρώπου αντλεί τα κίνητρα και τον προσανατολισμό του από τους άλλους. Είναι σε θέση να ανταποκρίνεται αλλά όχι να επιλέγει. Δεν έχει ουσιαστικά δικό του κέντρο πρωτοβουλίας. Το άτομο είναι σκλάβος της «κοινής γνώμης». Σαν να φοβάται κάποιο φάντασμα, κάποιο μπαμπούλα, μια χίμαιρα. Είναι μια ανώνυμη εξουσία με κεφαλαίο «Ε» και η εξουσία αυτή αποτελείται από εμάς τους ίδιους, που όμως έχουμε χάσει την ατομικότητα μας. Μακροπρόθεσμα φοβόμαστε την ίδια τη συλλογική μας κενότητα.1
Οι ιδεολόγοι της «νέας οικονομίας» δεν θα αναγνωρίσουν βέβαια στην περιγραφή του Ρίσμαν τη σημερινή Αμερική, που σφύζει, κατά τη γνώμη τους, από ατομικιστική ζωτικότητα. Οι αντιρρήσεις τους αξίζουν μια ειδική παρουσίαση, αλλά από τη δική μας απόσταση μοιάζουν αυθαίρετες γενικεύσεις και ευσεβείς πόθοι. Ο μεταμοντέρνος άνθρωπος, τόσο στην Ευρώπη όσο και στην Αμερική, δεν είναι Άτομο. Η μυστικιστική κοινωνική οντολογία της θέλησης για δύναμη και της τρομερής ικανότητας για απόφαση, πάνω στην οποία οικοδομήθηκε ο νεωτερικός ατομικισμός, έχει ιστορικά εξαντληθεί. Αν η Ευρώπη γνώρισε την κατάρρευση του μοντέρνου Ατόμου, μέσω της υποστροφής στον φασιστικό και τον σταλινικό κολεκτιβισμό, στην Αμερική η κατάρρευση αυτή δεν πέρασε από τον δρόμο της πολιτικής, αλλά από τον δρόμο της μαζικής κουλτούρας, για να καταλήξει σε κάτι πολύ ουσιαστικότερο από ανθρωπολογική άποψη: στη δικτατορία της «Κοινής Γνώμης».
Το τέλος του Ατόμου
Οι έρευνές μας, συνυπολογίζοντας την εμπειρία της αρχαίας εξατομίκευσης, συγκλίνουν στο συμπέρασμα ότι το Ατομο, άπαξ και εμφανιστεί στην ιστορία, έχει ημερομηνία λήξης. Ότι είναι μια ιστορική ανθρωπολογική διαδρομή, που όταν ολοκληρωθεί, θα υποστραφεί μοιραία σε κάποιο είδος κολεκτιβισμού. Εκτός και αν, στη διάρκεια της υποστροφής, λυθεί η αντίθεση ατομικισμού – κολεκτιβισμού, με τη μετάβαση στο επίπεδο του Προσώπου. Η κατάρρευση του Ατόμου οφείλεται στο γεγονός ότι το αυτορρυθμιστικό του σύστημα, βασισμένο στην ιδιοτέλεια και την αυτοκυριαρχία, είναι εσωτερικά υπονομευμένο. Κινητήρας του είναι η καταγωγική αντίθεση του στον κολεκτιβιστικό δεσποτισμό και η γοητεία του ατομικιστικού μύθου που την εμπνέει. Και των δύο η εμβέλεια έχει ημερομηνία λήξης.
Αν το συμπέρασμα αυτό είναι σωστό, τότε η μελέτη της ανθρωπολογικής σημασίας των συντελούμενων αλλαγών πρέπει να εστιαστεί στην εξέταση των μορφών που προσλαμβάνει η κολεκτιβιστική υποστροφή στα κέντρα του Συστήματος και πριν απ’ όλα στην Αμερική.
2. ΜΕ ΠΟΙΑ ΕΝΝΟΙΑ «ΜΑΣ ΤΕΛΕΙΩΣΕ» ΤΟ ΑΤΟΜΟ;
Το Ατομο «διαλύεται». Γίνεται «κομμάτια». Οι εκφράσεις αυτές αναφέρονται στην προσωπικότητά του, στο αυτορρυθμιστικό του σύστημα. Όχι βεβαίως στο σώμα του, αν και αυτό είναι που εισπράττει τις συνέπειες.
Η διάλυση της προσωπικότητας
Η προσωπικότητα του Ατόμου είναι το σύνολο των ψυχικών λειτουργιών του, συγκροτημένων σε μια σταθερή δομή. Η σταθερή δομή εδράζεται σε μια σταθερή εσωτερική ορμή, για την πραγμάτωση σχετικά διαχρονικών επιδιώξεων (προτύπων-αξιών), οι οποίες και καθορίζουν, με ένα σταθερό τρόπο, την ιεράρχηση των αναγκών. Η σταθερή δομή της προσωπικότητας της προσδίδει ταυτότητα, έτσι ώστε προσωπικότητα και ταυτότητα να μοιάζουν ταυτόσημα. Η κοινωνική ταυτότητα του Ατόμου συμπίπτει έτσι με τον αυτορρυθμιστικό μηχανισμό του.
Όταν λέμε ότι το άτμητο-Άτομο παύει να είναι Άτομο, ότι «σπάει σε κομμάτια», εννοούμε ότι «κομματιάζεται» η προσωπικότητά του, η ταυτότητά του, το αυτοκατευθυνόμενο ρυθμιστικό του σύστημα. Εννοούμε ότι χάνει τη δύναμή της η σταθερή αυτοκυριαρχική ορμή, προς το εσωτερικευμένο ατομικιστικό ανθρωπολογικό πρότυπο, χάρη στην οποία η προσωπικότητα του Ατόμου έχει ενότητα. Ο ειδικός σχηματισμός του φαντασιακού, που λειτουργεί σαν κυρίαρχο «κέντρο έλξης» στο εσωτερικό της προσωπικότητας, σπάει τότε σε πλήθος άλλα μικρότερα και άσχετα μεταξύ τους. Η πριν ενιαία εσωτερική δυναμική υπόκειται σε πολλαπλή σχάση, καθώς κατευθύνεται προς την ποικιλία των υποδεέστερων αντιφατικών, ανιεράρχητων και εφήμερων κέντρων έλξης. Η προσωπικότητα υπάρχει, αλλά δεν έχει πλέον εσωτερική συνοχή. Μοιάζει με ένα πλήθος διαφορετικών «μικροπροσωπικοτή-των». Είναι η λεγόμενη «ψηφιδωτή προσωπικότητα».2 Ο άνθρωπος με τα «πολλά εγώ». Ή ο άνθρωπος-«Λεγεώνα» του Ευαγγελίου. Τι γίνεται όμως με τα «κομμάτια» της ατομικότητας; Ποιος είναι ο πραγματικός τους ρόλος; Τι εξυπηρετούν; Η παραπάνω περιγραφή δεν έχει αξία αν δεν συνοδευτεί από την απάντηση στα ερωτήματα αυτά.
Τα ανθρωπο-ανταλλακτικά
Η απάντηση έχει δύο εκδοχές, ανάλογα με το αν ο άνθρωπος πετιέται στο αποκαλούμενο «περιθώριο», δηλαδή στον κοινωνικό σκουπιδοτενεκέ, ή αναπαράγεται, ενσωματωμένος στα κοινωνικά συστήματα.
Στην πρώτη περίπτωση η μοίρα του είναι η ανεργία, η έλλειψη στέγης, η πείνα και η αρρώστια, η παραφροσύνη και οι ψυχοτρόπες ουσίες, η παραβατικότητα και η φυλακή. Μελέτες υπηρεσιών της αμερικανικής κυβέρνησης, που είδαν πρόσφατα το φως της δημοσιότητας, κρούουν τον κώδωνα του κινδύνου, γιατί σε μερικά χρόνια δεν θα χωρούν οι φυλακές της χώρας. Οι «εγκληματίες» θα ξεπεράσουν το τριάντα εκατομμύρια μόνο στις Η.Π.Α. Συζητείται μάλιστα σοβαρά το ενδεχόμενο να τους …εκτοξεύσουν στο διάστημα (: να τους στείλουν στο φεγγάρι, όπως έκαναν παλιότερα οι Βρετανοί με την Αυστραλία). Σ’ αυτή την περίπτωση, τα ράκη της ατομικότητας δεν χρησιμεύουν σε τίποτα, παρά μόνο στο να κάνουν τους «τυχερούς», που έχουν ακόμη μια θέση στο 4 Σύστημα, να τρέμουν μην τη χάσουν και πέσουν στην κατηγορία των προηγούμενων.
Είναι θεμελιώδες να εκτιμήσει κανείς αν η φορά των πραγμάτων οδηγεί στη διόγκωση ή στον περιορισμό της κοινωνικής περιθωριοποίησης. Πρέπει όμως να λάβει υπόψη ότι το «πεδίο εφαρμογής» του προβλήματος είναι το παγκόσμιο σύστημα και να μη σπεύδει να βγάλει συμπεράσματα από ένα τοπικό υποσύστημα, ακόμα κι όταν αυτό συμβαίνει να είναι η Αμερική.
Ας έρθουμε τώρα στη δεύτερη κατηγορία, όπου τα κομμάτια της ατομικότητας χρησιμοποιούνται. Ποια είναι ακριβώς η χρήση τους;
Δεν απαιτείται ειδική σοφία για να απαντήσει κανείς: Χρησιμεύουν σαν εξαρτήματα-ανταλλακτικά των κοινωνικών μηχανών-συστημάτων. Το κάθε κομμάτι είναι ενσωματωμένο σε κάποιο σύστημα. Όσο είναι ανθεκτικό, καλό και φτηνό και δεν έχει «ξεπεραστεί», θα κρατηθεί σε λειτουργία. Αν κριθεί σκάρτο ή ξεπερασμένο, θα πεταχτεί στον σκουπιδοτενεκέ. Επειδή όμως αυτό είναι «σκληρό», για μια κοινωνία που έμβλημά της έχει τα «ανθρώπινα δικαιώματα», αλλά κυρίως επειδή είναι πολύ επικίνδυνο να παραβιαστεί μια ορισμένη αναλογία καλών/σκάρτων, έχουν προβλεφθεί ειδικές κοινωνικές μηχανές, όπου τα σκάρτα κομμάτια μπορούν να ρευστοποιηθούν, να ανακυκλωθούν και να ξαναχρησιμοποιηθούν, ως ανταλλακτικά, σε άλλα συστήματα, ανάλογα με τη ζήτηση. Πρόκειται για τη φάμπρικα της λεγόμενης «επανακατάρτισης», η οποία και φιλοδοξεί να είναι μια «δια βίου κατάρτιση». Το Σύστημα παρέχει έναν ορισμένο αριθμό «ευκαιριών» στα «ξεπερασμένα» κομμάτια να αυτοεπισκευαστούν, να αυτοδιαφοροποιηθούν και να αυτοανανεωθούν. Αν δεν «αξιοποιήσουν» τις παρεχόμενες «ευκαιρίες» και εννοούν να «εκμεταλλεύονται τη φιλανθρωπία της κοινωνίας», τότε θα είναι άξια της τύχης τους, που είναι βεβαίως ο οριστικός «κοινωνικός αποκλεισμός». – Είσαι φτωχός; Πρόβλημα σου.
Το Σύστημα δεν κάνει διακρίσεις στην εφαρμογή της γραμμής αυτής. Την ίδια μεταχείριση επιφυλάσσει η «νέα οικονομία» σε όλα τα ανταλλακτικά της, είτε είναι «ανταλλακτικά βάσης» (εργάτες, υπάλληλοι), είτε είναι «ανταλλακτικά κορυφής» (στελέχη, μάνατζερς).
Η έκλειψη του υποκειμένου
Ας το θέσουμε και από μια άλλη άποψη. «Κομμάτιασμα» του Ατόμου σημαίνει πριν απ’ όλα κομμάτιασμα του χρόνου του και κατάσχεση των χρονο-κομματιών από τα συστήματα.
«Κομμάτι χρόνου» θα πει, στην προκειμένη περίπτωση, τρέξιμο μιας μαθημένης επαναληπτικής ακολουθίας ενεργειών. Αυτή γίνεται χρονοεξάρτημα-ανταλλακτικό μιας κοινωνικής μηχανής. Είναι υπαρξιακός χρόνος, που έχει παγώσει σε «ρουτίνα». Ο χρόνος αυτός ανήκει στο Σύστημα και όχι στο άτομο. Ο χρόνος που πραγματικά ανήκει στο άτομο μπορεί να βρεθεί από μια απλή αριθμητική πράξη: από την ηλικία του αφαιρούμε τον χρόνο ζωής που έχει κατασχεθεί από τα συστήματα. Όσο προοδεύουμε σε συστηματοποίηση, τόσο μικραίνει το υπόλοιπο, τείνοντας προς το μηδέν.
0 χρόνος του διασπασμένου ατόμου λεηλατείται από τα συστήματα. Το Σύστημα δεν αφήνει καμιά υπαρξιακή στιγμή να του διαφύγει. Θέλει να ελέγχει ακόμα και τις στιγμές του ονειρικού χρόνου και το επιτυγχάνει με τη βιομηχανία της εικόνας. Όλη του η προσπάθεια κατατείνει στο να κρατά συνεχώς αποσπασμένη την προσοχή μας στις δικές του ανάγκες. Αν τα συστήματα ανταγωνίζονται τόσο σκληρά μεταξύ τους είναι ακριβώς για να κερδίσουν την προσοχή μας. Χωρίς την προσοχή μας δεν θα μπορούσαν να υπάρξουν. Όσο περισσότερο η κοινωνία γίνεται κοινωνία συστημάτων, τόσο περισσότερο ο άνθρωπος δεν ορίζει τον χρόνο του. Ποτέ δεν έχει χρόνο. «Δεν έχει καθόλου χρόνο». Ως σώμα υπάρχει βεβαίως μέσα στον χρόνο. Γεννιόμαστε. Από μικροί γινόμαστε μεγάλοι. Γερνάμε και πεθαίνουμε. Το σώμα «έχει χρόνο», γιατί έχει ενότητα-ταυτότητα. Η προσωπικότητα όμως, όταν έχει χάσει την ενότητά της, «δεν έχει χρόνο». Δεν υπάρχει μέσα στον χρόνο του σώματος, στον πραγματικό χρόνο. Το διασπασμένο άτομο διατηρεί μια παρουσία ατομικότητας, αλλά ο άνθρωπος έχει «εκλείψει», ως υποκείμενο μέσα του.4 Δεν ζει. Η ζωή του «δεν έχει νόημα». Το διασπασμένο άτομο είναι μια «νεκρή ψυχή» μέσα σε ζωντανό σώμα. Τη θέση του υποκειμένου την έχει καταλάβει το κενό. Οι στίχοι του Τ.Σ. Έλιοτ, για τον «κούφιο άνθρωπο», αποδείχτηκαν προφητικοί.
Τα κομμάτια της ατομικότητας ανήκουν, λοιπόν, στα συστήματα και ελέγχονται απ’ αυτά. Κάθε κομμάτι σέρνει το σώμα προς τη δική του κατεύθυνση, υποτάσσοντάς το στις ανάγκες αναπαραγωγής του συστήματος, στο οποίο ανήκει.
3. ΤΟ «ΣΥΣΤΗΜΑ»
Στην κεντρική πύλη κάθε συστήματος θα μπορούσε, μαζί με την επωνυμία του, να αναγράφεται και το εξής στερεότυπο: «Ουδείς αναντικατάστατος». Σύστημα είναι ακριβώς η οργάνωση των σχέσεων στη βάση της α-προσωπίας και της αντικαταστασιμότητας. Η αυτονομία του Συστήματος από τον «ανθρώπινο παράγοντα» είναι η κατασκευαστική του εντελέχεια.
Ο Λεβιάθαν
Συστήματα και άλλοι πολιτισμοί ήξεραν να φτιάχνουν. Έμμονη ιδέα γίνονται ωστόσο μόνο στον νεωτερικό πολιτισμό. Η οργάνωση των σχέσεων σε Συστήματα είναι η θεμελιώδης ροπή της νεωτερικότητας και την ξεχωρίζει απ’ όλους τους άλλους πολιτισμούς.
Το ιδεώδες της νεωτερικότητας είναι να μετατρέψει ολόκληρη την κοινωνία σε Σύστημα. Ο λόγος είναι ότι στο νεωτερικό φαντασιακό η μηχανή είναι το υποκατάστατο του δούλου. Ο δυτικός άνθρωπος ποτέ δεν μπόρεσε να χειραφετηθεί από την ανάγκη του δούλου. Γι’ αυτό άλλωστε και καθιέρωσε την προσαγόρευση όλων ως «κυρίων». Ταύτισε το Άτομο με τον Κύριο. Η μετατροπή, λοιπόν, της κοινωνίας σε Μηχανή φαινόταν να δίνει σάρκα και οστά στο όνειρο του νεωτερικού Ατόμου να αποκτήσει τον μηχανικό υπερσκλάβο, ο οποίος θα κάνει όλες τις δουλειές. Παρά τα μυθολογούμενα για την αθρησκευτικότητά του ο νεωτερικός άνθρωπος είναι βαθύτατα θρησκευτικός. Η νεωτερικότητα έχει το ισχυρότερο και το πιο πλήρες σύστημα θρησκείας που έχει φανεί στην ιστορία με βαθιά πίστη τεράστιο, αλλά προπαντός, εκπληκτικού κύρους ιερατείο. Πάνδημη δημόσια λατρεία κ.λπ. Η θρησκεία αυτή είναι ο τεχνολογικός μεσσιανισμός. Η πίστη ότι η επιστήμη και η τεχνολογία θα λύσουν όλα τα προβλήματα και θα φέρουν στον άνθρωπο την ευτυχία.
Αν ανασκοπήσουμε την ως τώρα εξέλιξη, θα δούμε ότι ήδη στο πρώτο σκέλος του το νεωτερικό «όραμα» έχει ενσαρκωθεί. Ο συστημικός Λεβιάθαν έχει κατασκευαστεί. Αντί όμως να είναι σκλάβος μας γινήκαμε όλοι δούλοι του. Αλλά για την κυρίαρχη μειονότητα αυτό δεν αποτελεί πρόβλημα, γιατί ο Λεβιάθαν μπορεί να καλύψει όλα της τα πάθη, η ικανοποίηση των οποίων ταυτίζεται, στο νεωτερικό φαντασιακό, με τη ζητούμενη «ευτυχία». Πρόβλημα αποτελεί για τις μεγάλες μάζες, οι οποίες δεν μπορούν να ελπίζουν σε ανάλογη εύνοια. Αν το Σύστημα μπορούσε να εξασφαλίσει την καθημερινή επιβίωσή τους, δεν θα λογάριαζαν καθόλου την υποδούλωσή τους. Το πρόβλημα είναι, ειδικότερα, οι «κρίσεις» της απρόβλεπτης αυτής θεότητας και οι οποίες θερίζουν τους πιστούς της κατά εκατομμύρια.
Τάξη και χάος
Η λέξη «κρίση» επινοήθηκε για να περιγράψει τον μηχανισμό, μέσω του οποίου εκφορτίζεται το χαοτικό δυναμικό, που συγκεντρώνεται στις διασυνδέσεις των συστημάτων.
Πράγματι. Κάθε σύστημα είναι μια «αντλία χάους». Αντλεί το χάος, που εμπεριέχεται στις κοινωνικές σχέσεις, για να τις υπαγάγει σε μια τεχνητή αλγοριθμική τάξη. Το αντλούμενο χαοτικό δυναμικό διοχετεύεται στο «περιβάλλον» του συστήματος. Όμως το περιβάλλον δεν είναι πλέον μόνον ο «βιόκοσμος» του Χάμπερμας, στον οποίο πετάμε τα κάθε λογής «απόβλητα». Είναι περιβάλλον συστημάτων. Το «αποδιωγμένο χάος», μην έχοντας πού να «πάει», συσσωρεύεται στο πεδίο των διασυστημικών σχέσεων, όπου και κινείται ανεξέλεγκτα, ώσπου να ξεσπάσει στον «κρίκο» που θα βρει «αδύνατο» (για να θυμηθούμε και τον μακαρίτη τον Λένιν). Όσο περισσότερη τάξη εγκαθιδρύεται με τη συστηματοποίηση, τόσο περισσότερο είναι το χαοτικό δυναμικό που συσσωρεύεται στο «σύνολο» του Συστήματος και διαρρέει τα διασυστημικά δίκτυα.
Το πρόβλημα είναι ότι, στο επίπεδο αυτό, δεν μπορεί να «συλληφθεί» το χαοτικό δυναμικό, από ένα «υπερσύσπιμα». Κάθε σύστημα είναι σε θέση μόνο να παροχετεύει το χαοτικό δυναμικό του. Όχι να το εκμηδενίζει. Η θεωρία αποδεικνύει, άλλωστε, ότι δεν υπάρχει ούτε μπορεί να υπάρξει το «σύστημα όλων των συστημάτων». Σύστημα «διαχείρισης κρίσεων» φτιάχνουν όλοι όσοι διαχειρίζονται μεγάλα συστήματα, αλλά βασίζεται κι αυτό στην ίδια αρχή: την αρχή της «μετακύλισης των κρίσεων». Το πρόβλημα είναι άλυτο και κάθε σύστημα προσπαθεί να το φορτώσει στο διπλανό του. Ο σχετικός ανταγωνισμός, το ειδικό βάρος του οποίου αυξάνεται με την πάροδο του χρόνου, αποβαίνει φυσικά πάντοτε εις βάρος των πιο αδύνατων συστημάτων.
Αυτό που έχει σημασία, για την προβληματική της διαχείρισης κρίσεων, στο επίπεδο γενικότητας που συζητάμε, είναι ότι το χαοτικό δυναμικό δεν εξαντλείται με μια αποφόρτιση, όσο μεγάλη κι αν τη φανταστούμε. Ούτε με έναν ορισμένο αριθμό γενναίων εκφορτίσεων. Με την πάροδο του χρόνου, νέο δυναμικό συσσωρεύεται, για να ξεσπάσει σε μια νέα κρίση. Το χάος δεν είναι μια δεδομένη ποσότητα, που την αντλήσαμε, τη μετακυλίσαμε, εκφορτίστηκε και τελείωσε. Η αλγοριθμική τάξη δεν καταργεί το χάος, αλλά το προϋποθέτει και το αναπαράγει. Δεν είναι δυνατόν να υπάρξει περιοχή παγιωμένης καθαρής τάξης, όπως πίστευε ο νεωτερικός άνθρωπος, μαγεμένος από το συστημικό όραμα. Κι αυτό όχι μόνο στο ανθρωπολογικό πεδίο. Ακόμα και ο «καθαρός» χώρος των μαθηματικών, από τον οποίο προέρχεται η συστημική-αλγοριθμική σκέψη, δεν μπορεί να «καθαρθεί» τελείως από το χάος, όπως μας δείχνει σήμερα η σχετική επιστήμη.
Δεν είναι ότι η αποφόρτιση, καταστρέφοντας «ξεπερασμένα» (ή «διεφθαρμένα») συστήματα, «δημιουργεί χάος». Είναι το γεγονός ότι η ίδια η ύπαρξη του συστήματος είναι μια επαναληπτική διαδικασία η οποία αναδημιουργεί το χαοτικό της υπόβαθρο, διαλύοντας τα υποκείμενα που αποτελούν τους φορείς του. Η κονιορτοποίηση του Ατόμου είναι η πηγή του χάους. Το κενό μέσα του δεν είναι «κενό» με την έννοια της φυσικής. Είναι εκρηκτική δύναμη, καταστρεπτική κάθε τάξης, δηλαδή «το χάος». Το διαλυμένο άτομο είναι μια βόμβα χαοτικού δυναμικού, έτοιμη να εκραγεί. Ικανή να καταστρέψει τα πάντα, αν κάποιο γεγονός έρθει να τη συντονίσει με τις άλλες και λειτουργήσει σαν καταλύτης-πυροκροτητής. Για να καταλάβει κανείς γιατί συμβαίνει αυτό πρέπει να υπεισέλθει στη δομή του διαλυμένου ατόμου.
Ο χιμαιρικός άνθρωπος
Η αρχή της αντικαταστασιμότητας λειτουργεί με τη συνδρομή τριών κατασκευαστικών αρχών: της τυποποίησης, της αρθρωτής δόμησης και της εξειδίκευσης. Η διάλυση του Ατόμου σε χρονο-ανταλλακτικά επιτυγχάνεται με την τρίτη απ’ αυτές τις αρχές: την εξειδίκευση. Το σύστημα που λέγεται Εκπαίδευση, από τη μια μεριά δέχεται άτομα και από την άλλη βγάζει κάθε λογής ανταλλακτικά συστημάτων, χωρισμένα σε ομοειδείς σωρούς. Τη διάθεσή τους θα την αναλάβουν εκεί δύο άλλα μεγάλα συστήματα: η Αγορά και η Πολιτική.
Αν στρέψουμε την προσοχή μας στο ανθρωπολογικό περιεχόμενο της μεταποιητικής αυτής διαδικασίας, θα
παρατηρήσουμε ότι στηρίζεται στη μονόπλευρη ανάπτυξη του ατόμου, με άξονα την αλγοριθμική Ratio. Η ratio είναι η μηχανική σκέψη, η σκέψη με την οποία κατασκευάζονται τα συστήματα. Αυτή λειτουργεί όταν τα άλλα ψυχικά όργανα κοιμούνται, αφήνοντας την αριθμομηχανή του εγκεφάλου να δουλεύει ελεύθερα. Χωρίς τον εθισμό στην παράλληλη ύπνωση του ε-πιθυμητικού και του θυμικού, καθώς και των ανώτερων λειτουργιών του λογιστικού (νοητικού), είναι αδύνατη η ανάπτυξη της αλγοριθμικής σκέψης. Το ανθρωπολογικό αποτέλεσμα είναι περίπου το εξής: Η αλγοριθμική ratio έχει απορροφήσει κάθε άλλη νοητική δυνατότητα του νου. Το συναίσθημα έχει ατροφήσει και στρεβλωθεί. Και η επιθυμία έχει υποβιβαστεί στα «βασικά ένστικτα». Ανυπαρξία συγκροτημένου θυμικού σημαίνει, αφ’ ενός, υ-πνώττουσα και ελαστική συνείδηση και αφ’ ετέρου, επιθυμητικό μη ελέγξιμο από τον νου, άρα ελέγξιμο και τηλεκατευθυνόμενο από το Σύστημα. Δεν είναι μόνο η παθητικοποιημένη μάζα, που ανήκει στον τύπο αυτό, αλλά και το περίφημο «διανοητικό κεφάλαιο». Και επίσης ο τύπος που στελεχώνει το administration: τη «διοίκηση», που δεν είναι πλέον διοίκηση ανθρώπων, αλλά διοίκηση συστημάτων (ημιαυτοματοποιημένη διαχείριση αυτομάτων). Είναι ο τύπος που κατασκευάζει και στέλνει τα Στελθ εναντίον αόπλων.
Μοντέλο του διαλυμένου ατόμου είναι η Χίμαιρα, το τέρας που μας περιγράφει ο Όμηρος στην Ιλιάδα: «Δράκος οπίσω, λέοντας εμπρός, στη μέσην αίγα, κι ήσαν τα σπλάχνα της φωτιά και φλόγες η πνοή της». Ο στίχος φωτογραφίζει τέλεια τα θηρία που διαχειρίζονται τα μεγάλα, αλλά και τα μικρότερα συστήματα. Φωτογραφίζει επίσης και ολόκληρο τον πολιτισμό των συστημάτων. Το χαοτικό δυναμικό του διαλυμένου Ατόμου είναι ακριβώς η φωτιά που κρύβει η Χίμαιρα στα σπλάχνα της.
4. ΕΠΙΜΥΘΙΟ
Ας κλείσουμε συνοψίζοντας το δομικό πρόβλημα του Συστήματος:
Από τη μια είναι η προϊούσα διάψευση του τεχνολογικού μεσσιανισμού και το «κενό νοήματος», που αυτή παράγει. Η κατάρρευση της «θρησκευτικής» βάσης του Συστήματος, που είναι η «ταύτιση» του ανθρωπο-ανταλλακτικού με τον συστημικό του «ρόλο» ως ανταλλακτικού. Από την άλλη είναι το τρομερό χαοτικό δυναμικό, που διαρρέει την παγκόσμια δια-δικτύωση των συστημάτων.
Επειδή όμως πηγή του προβλήματος, και στις δυο του όψεις, είναι το διαλυμένο άτομο, πρέπει να υποθέσουμε ότι οι πυροτεχνουργοί του Συστήματος έχουν ήδη πιάσει δουλειά και προσπαθούν να «απενεργοποιήσουν» την κινούμενη αυτή χαοτική βόμβα. Να υποθέσουμε ότι θα τα καταφέρουν; Ίσως. Αν είναι τυχεροί και δεν τους σκάσει στα χέρια.
Η ανθρωπολογική μετάλλαξη κατατείνει στην πλήρη, αν είναι δυνατόν, αποδέσμευση του Συστήματος από τον «ατελή ανθρώπινο παράγοντα». Η διαδικασία ξεκίνησε από τα «ανταλλακτικά βάσης» και προχωρεί στα «ανταλλακτικά κορυφής»: αντικατάσταση των εργατών με ρομπότ και των μηχανικών με ρομπότ που φτιάχνουν ρομπότ. Συγχρόνως όμως έγινε αντιληπτό ότι, αντί να πασχίζουμε να αυτοματοποιήσουμε μια φαραωνική πυραμίδα, κατά τα φορντικά πρότυπα, είναι καλύτερα να αποκόψουμε τα ανθρωπο-ανταλλακτικά της, να τα εγκιβωτίσουμε σε εξωτερικά μικροσκοπικά συστήματα και να αναθέσουμε τις διασυνδέσεις τους με την πυραμίδα στο σύστημα της Αγοράς. Στα μικροσυστήματα λειτουργεί ευκολότερα η «ταύτιση» του ανταλλακτικού με τον «ρόλο» του, γιατί, χάρη στη μεσολάβηση της Αγοράς, είναι δυσκολότερο για το ανταλλακτικό να καταλάβει ότι δεν είναι παρά ένα ανταλλακτικό. Τα χαοτικά φορτία υπόκεινται εκεί σε «αυτοδιαχείριση» και επί πλέον, επειδή είναι σχετικά μικρά, μπορούν και να σκάνε ακίνδυνα για το Σύστημα. Το θέμα είναι να μη σκάνε παρα πολλά και συγχρόνως. Αυτό όμως η Αγορά το εξασφαλίζει χωρίς πρόβλημα, αν η μηχανή λειτουργεί στο κέντρο του Συστήματος. Η Αγορά είναι από τη φύση της ένα σύστημα μετακύλισης χαοτικών φορτίων, με κατεύθυνση από το κέντρο προς την περιφέρεια, από πάνω προς τα κάτω. στην πυραμίδα της οικονομικής ισχύος. Η λεγόμενη «μηχανή παραγωγής θέσεων εργασίας», που έχει εγκαινιαστεί με επιτυχία στην Αμερική, είναι αυτό ακριβώς το πράγμα. Βέβαια δεν τη σοφίστηκε κανείς, αλλά προέκυψε από τη δύναμη των πραγμάτων, μόλις η πληροφορική έδωσε την τεχνική δυνατότητα.
Η «τελική λύση» δεν αποκλείεται να είναι ένα από τα κυκλοφορούντα σενάρια επιστημονικής φαντασίας: Η συνολική μετατροπή του ατόμου σε βιο-μηχάνημα. Μετσιπάκια, φωτάκια καλώδια, ραντάρ κ.τ.λ. Ως τότε όμως υπάρχει καιρός και για άλλες λύσεις Ο Λεβιάθαν δεν είναι ανίκητος. Τα αδύνατα σημεία του είναι γνωστά.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1 Αναφέρεται από τον Ρόλλο Μέη. Η έρευνα του ανθρώπου και του εαυτού του, Κονιδάρης, Αθήνα.
2 Kenneth J. Gergen, Ο κορεσμένος εαυτός, Ελληνικά Γράμματα. Αθήνα 1997.
3 Μάρκος, 5,9.
4 Για μια διεξοδική ανάλυση του φαινομένου αυτού βλ. Θ.Ι.Ζιάκας, Η Έκλειψη του Υποκειμένου, Δόμος, Αθήνα 1997.
