«Για περισσότερο από χίλια χρόνια, το Βυζάντιο αποτέλεσε την έπαλξη υπό την προστασία της οποίας ζούσε ολόκληρος ο δυτικός κόσμος. [ ] Η διαδεδομένη φλυαρία περί δήθεν χιλιετούς παρακμής της Ανατολικής Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας αντιφάσκει προς την τιτάνια στρατιωτική προσπάθεια των τάχα παρηκμασμένων Βυζαντινών.» (Klaus Oehler, «H συνέχεια στην Ελληνική Φιλοσοφία…»).
του Γιώργου Καραμπελιά
Το τέταρτο σεμινάριό του με θέμα: Βυζάντιο: Ο οικουμενικός ελληνισμός θα πραγματοποιηθεί την Τρίτη 18 Μαρτίου 2025 στις 19.00, για δηλώσεις συμμετοχής στείλτε το μήνυμα σας στο perardin@gmail.com ή καλέστε στα 2103826319 & 6973183842.
Το ελληνικό έθνος, στην οικουμενική του φάση, όταν η ταυτότητα ήταν μάλλον πολιτισμική, γλωσσική και εν μέρει θρησκευτική, έκανε αποδεκτό τον αυτοπροσδιορισμό Ρωμαίοι –που επί πέντε αιώνες είχε καταστεί συνώνυμος της Αυτοκρατορίας– μόνο όταν έκανε αυτή την αυτοκρατορία δική του! Γι’ αυτό και θα ταυτιστεί σε τέτοιο βαθμό με τον χριστιανισμό και την Ορθοδοξία, ως συστατικό στοιχείο της νέας αυτεξούσιας ταυτότητάς του. Η Ορθοδοξία θα μεταβληθεί στο πνευματικό όχημα αυτού του νέου οικουμενικού ρόλου του ελληνισμού κατά τη βυζαντινή περίοδο. Καθόλου τυχαία, δώδεκα θεούς είχαμε στην αρχαία Ελλάδα, δώδεκα αποστόλους έχουμε στη χριστιανική παράδοση, η δε Παναγία είναι μήτηρ θεού. Η χριστιανική σύνθεση έχει μια ιουδαϊκή αφετηρία αλλά κυριαρχείται αποφασιστικά από την ελληνική οικουμενικότητα, σε αντίθεση με την ιουδαϊκή αποκλειστικότητα – οικουμενικότητα που οδήγησε σύντομα τους Εβραίους σε απομάκρυνση από τον χριστιανισμό.
Εν κατακλείδι, ο ελληνισμός, κατά την οικουμενική του περίοδο, μεταβάλλεται σε έναν «πολιτισμικό κινητήρα» που επηρεάζει αποφασιστικά τόσο τον αναδυόμενο δυτικό κόσμο και τη Ρώμη όσο και την εγγύς και μέση Ανατολή, έως και την Ινδία, ενώ διαμορφώνει τα θεμέλια και τις αξίες του παγκόσμιου οικουμενικού και δυτικού πολιτισμού, κατ’ εξοχήν τη χριστιανική θρησκεία, την επιστήμη και τον ορθό λόγο. Βέβαια, αυτή η οικουμενικών διαστάσεων επέκταση –η οποία είναι ταυτόχρονα και διασπορά πληθυσμών– εξασθενεί εν μέρει τον αρχέγονο ελληνικό πυρήνα, μια και οι ελληνικοί πληθυσμοί διασπείρονται σε μια τεράστια έκταση. ωστόσο διαμορφώνει καθοριστικά αυτή τη νέα οικουμένη που σφραγίζεται από τον οικουμενικό ελληνικό πολιτισμό.
Τελικώς η οικουμενική περίοδος του ελληνικού έθνους διαρκεί λίγο πολύ μέχρι τους Κομνηνούς αυτοκράτορες. Τότε, οι Βυζαντινοί αρχίζουν να πιέζονται ασφυκτικά, τόσο στα ανατολικά, όταν ηττώνται από τους Σελτζούκους Τούρκους στο Ματζικέρτ, όσο και από τα δυτικά, όταν οι Νορμανδοί καταλαμβάνουν τη Σικελία και τη νότιο Ιταλία, επίσης το 1071.
Το 1172, ο Σέρβος Στέφανος Νεμάνια θα στασιάσει εναντίον των Βυζαντινών και, παρότι το 1190 θα ηττηθεί από τον Ισάακιο Β΄ Άγγελο, η Σερβία θα αναγνωριστεί ως ανεξάρτητη οντότητα. Μετά δε το 1204, οι Σέρβοι όχι μόνο θα καταστούν πλήρως ανεξάρτητοι αλλά σύντομα θα καταλάβουν μεγάλο μέρος των βυζαντινών εδαφών.
Οι Αρμένιοι, από τον 11ο μέχρι τον 14ο αιώνα, θα διαμορφώσουν αρμενικό βασίλειο στην Κιλικία. Οι Βούλγαροι θα επαναστατήσουν το 1187-1188 εναντίον του Βυζαντίου και θα δημιουργήσουν το Β΄ Βουλγαρικό κράτος.
Η διαμόρφωση της νεώτερης ελληνικής ταυτότητας συγκροτείται με βάση την αντίσταση απέναντι σε αλλοεθνείς και κατ’ εξοχήν αλλόθρησκους αντιπάλους – πρόκειται για το αντιστασιακό στοιχείο, το οποίο υπογραμμίζει ο Νίκος Σβορώνος. Δηλαδή, για να επιβιώσει, ο ελληνισμός είναι υποχρεωμένος να μάχεται σε όλα τα μέτωπα.
Μεταξύ των Ελλήνων, αρχίζει να παγιώνεται η νεώτερη εθνική συνείδηση, στη Νίκαια κατ’ εξοχήν, που πολεμούσε ταυτόχρονα με Δυτικούς και Τούρκους. Από 1204 έως την ανακατάληψη της Κωνσταντινούπολης από τον Μιχαήλ Παλαιολόγο, το 1261, επί 60 χρόνια δημιουργείται στη Νίκαια ένα σύγχρονο ελληνικό κράτος που, παράλληλα με τη συστηματική ανακατάληψη εδαφών, αναπτύσσει τη βιοτεχνία και την αγροτική παραγωγή. Ο Θεόδωρος Λάσκαρης ή ο Ιωάννης Βατάτζης, ταυτόχρονα με τον αυτοκρατορικό τίτλο, διεκδικούν την ελληνική τους ταυτότητα ως «βασιλείς των Ελλήνων».
Ωστόσο, αυτή η Αναγέννηση, που προηγείται σημαντικά της ιταλικής, διεκόπη βιαίως από τη Δύση και τους Οθωμανούς. Η τύχη του Βυζαντίου θα σφραγιστεί το 1350-1354, όταν οι Τούρκοι διαπεραιώνονται στην Ευρώπη. Χαρακτηριστική είναι η διαδρομή του αυτοκράτορα Ιωάννη Καντακουζηνού (1292-1383), μεγάλου πολεμιστή αλλά και σημαντικού διανοούμενου και ιστορικού – στον οποίο ο Καβάφης έχει αφιερώσει δύο ή τρία ποιήματα («Μας ρήμαξε ο Καντακουζηνός, μας ρήμαξε ο κυρ Γιάννης»). Από τα δεκαοχτώ του χρόνια, ο Καντακουζηνός πολεμούσε αδιάκοπα επί σαράντα έτη: εμφύλιοι –τότε και η κομμούνα της Θεσσαλονίκης, με τους Ζηλωτές–, μάχες με τους Σέρβους, τους Βουλγάρους, τους Τούρκους, τους Φράγκους. Στο τέλος, το 1354, στα 60 του χρόνια, ο πολεμιστής εκάρη μοναχός και προσχώρησε στον Ησυχασμό. Ο ελληνισμός δεν μπορούσε να διατηρήσει την πολιτειακή του αυτονομία και ο μόνος δρόμος ήταν η πνευματική επιβίωση. Γι’ αυτό και συνδέθηκε με το ρεύμα του Ησυχασμού, του Γρηγορίου Παλαμά, του Νικολάου Καβάσιλα και άλλων, οι οποίοι αποδύονται σε μια εκτενή κριτική στα δυτικά δόγματα και εμμένουν στην εσωτερικότητα.
Στην Πελοπόννησο, παράλληλα, εξελίσσεται μια νέα ανανεωτική προσπάθεια με τον Γεώργιο Γεμιστό-Πλήθωνα (Κωνσταντινούπολη 1355-Μυστράς 1452), ο οποίος, σε υπόμνημά του προς τους Παλαιολόγους, υποστηρίζει ότι ο παλιός βυζαντινός κόσμος έχει τελειώσει και η μόνη σωτηρία είναι η δημιουργία ενός κράτους με εθνικά χαρακτηριστικά, αναγέννηση της παραγωγής και περιορισμό των εισαγωγών. Θα πρέπει να απορριφθεί ακόμα και η Ορθοδοξία, διότι η Εκκλησία έχει φθαρεί.
Εκεί, στον Μοριά, εξελίσσεται και η τελευταία απόπειρα δημιουργίας ενός ανεξάρτητου ελληνικού κράτους, από τον Κωνσταντίνο Παλαιολόγο, λίγο πριν την Άλωση. Ως δεσπότης του Μορέως, ανακατέλαβε το μεγαλύτερο μέρος του Μοριά, πέρασε στη Στερεά και σκόπευε να φθάσει στην Ήπειρο. Όμως οι Φράγκοι των Αθηνών συνεργάστηκαν με τους Τούρκους και, με επικεφαλής τον ίδιο τον Σουλτάνο, υποχρέωσαν τον Παλαιολόγο να περιοριστεί στην Πελοπόννησο.
Οι Παλαιολόγοι και ένα μεγάλο κομμάτι των ελίτ, σε μια απέλπιδα προσπάθεια να διασώσουν το κράτος, δέχτηκαν και το πρωτείο του Πάπα, με σκοπό να μας συνδράμουν οι Δυτικοί απέναντι στους Τούρκους. Στη Σύνοδο της Φερράρας-Φλωρεντίας, 1438-1442, η πλειοψηφία της ελληνικής αντιπροσωπείας, με επικεφαλής τους Παλαιολόγους, τον Βησσαρίωνα και τον Γεννάδιο (τον μετέπειτα Πατριάρχη), θα συνταχθούν με τους ενωτικούς. Αλλά ο Πλήθωνας θα συνταχθεί με τον Μάρκο Ευγενικό και τους ανθενωτικούς.
Συναφώς, ο νεώτερος ελληνισμός γεννήθηκε ενάντια σε κύματα κατακτήσεων, αλλεπάλληλων εισβολών, στη διάρκεια τριών ή τεσσάρων αιώνων. Και το κύριο σημείο αντίστασης, παράλληλα με τους πολυμέτωπους στρατιωτικούς αγώνες, ήταν η ορθόδοξη και η δημοτική παράδοση.
Ο ελληνισμός δεν μπορεί να επιβιώσει πολιτικά, και «καταδύεται»· ένα μεγάλο μέρος «παίρνει τα βουνά». Φεύγουν οι λόγιοι στη Δύση, φεύγουν οι μετανάστες σε όλο τον ιστορικό περίγυρο, εγκαταλείπουν οι Έλληνες τις πόλεις· τα πρώτα χρόνια της Τουρκοκρατίας, 70% με 80% των πόλεων κατοικούνται από Τούρκους. Τότε εποικίζονται πολλά νησιά τα οποία ήταν έρημα, και έγιναν τα ναυτικά νησιά της Επανάστασης, και κυρίως οι ορεινές περιοχές. Ο ελληνισμός, για να επιβιώσει, καταφεύγει στα βουνά, στα νησιά, στην Ορθοδοξία, στο δημοτικό τραγούδι, στις παροικίες, στην κλεφτουριά. «Φεύγει», δηλαδή καταφεύγει εκεί, για να μπορέσει να επιβιώσει και να αντισταθεί.
Ενισχύστε την προσπάθειά μας κάνοντας μια δωρεά στο Άρδην πατώντας ΕΔΩ.
Γνωρίστε τα βιβλία των Εναλλακτικών Εκδόσεων
Ακολουθήστε το Άρδην στο Facebook
Ακολουθήστε το Άρδην στο twitter
Εγγραφείτε στο κανάλι του Άρδην στο Youtube
