του Γιώργου Καραμπελιά
Το 1963 η μοναστική πολιτεία του Αγίου Όρους συμπλήρωσε, 1.000 χρόνια ζωής. Τότε έμοιαζε πως το τέλος ήταν κοντά. Ο μέσος όρος ηλικίας των μοναχών έφτανε τα 55 χρόνια και τα μοναστήρια ερήμωναν. Μια πολιτεία που κάποτε έφτανε τα 20.000 άτομα πληθυσμό, με μονές εκατοντάδων ατόμων και που στις αρχές του αιώνα ήταν ακόμα 5.000, έπεσε στα 1.145 το 1971 και όλα έμοιαζαν να οδηγούν στην τελική παρακμή.
Από τότε όμως η κατάσταση άρχισε να αντιστρέφεται σταδιακά και οι μοναχοί έφτασαν του 1.290 το 1990. Στη δε δεκαετία του ‘90 σημειώνεται η πρώτη μεγάλη πληθυσμιακή έκρηξη και οι μοναχοί σήμερα ίσως να ξεπερνούν και τους 2.000. Ο μέσος όρος ηλικίας είναι σήμερα μεταξύ 40 και 45 και πάνω από το 20% των μοναχών έχει πτυχίο τριτοβάθμιας εκπαίδευσης.
Το Όρος γνωρίζει μια πρωτοφανή αναγέννηση, που βεβαίως δεν εξαντλείται, στα ποσοτικά μεγέθη.
Οι μονές του Αγίου Όρους είναι 20 τον αριθμό, οι εξής: Μεγίστης Λαύρας, Βατοπεδίου, Ιβήρων. Χελανδαρίου, Διονυσίου, Κουτλουμουσίου, Παντοκράτορος, Ξηροποτάμου, Ζωγράφου, Δοχειαρίου, Καρακάλλου, Φιλοθέου, Σίμωνος Πέτρας, Αγίου Παύλου, Σταυρονικήτα, Ξενοφώντος, Γρηγορίου, Εσφιγμένου, Παντελεήμονος, Κωσταμονίτου.
Όλες οι μονές είναι σήμερα κοινοβιακού τύπου, χωρίς δικαίωμα ατομικής ιδιοκτησίας για τους μοναχούς. Όλοι οι μοναχοί του Όρους «ανήκουν» σε κάποια μονή, τόσο αυτοί που συμμετέχουν στο κοινόβιο της μονής, όσο και όσοι μένουν σε σκήτες, κελιά, ή στα ησυχαστήρια ως ερημίτες.
Στις σκήτες, που μοιάζουν με ένα μικρό χωριό, όπως για παράδειγμα στη σκήτη της Αγίας Άννης, κατοικούν συχνά περισσότεροι μοναχοί απ΄ ότι στις ίδιες τις μονές. Τα «σπίτια» της σκήτης αποκαλούνται καλύβες, στις οποίες μένει ένας αριθμός μοναχών. Στα κελιά, μένουν ένας ή και περισσότεροι μοναχοί, ενώ στα ησυχαστήρια και μάλιστα στα πιο απομονωμένα, κατοικούν ασκητές που ναι μεν εξαρτώνται και αυτοί από κάποια μονή, αλλά μένουν εντελώς μόνοι, συχνά για μεγάλα χρονικά διαστήματα.
Στο Άγιο Όρος παρά την σαφή πλειοψηφία των Ελλήνων μοναχών υπάρχουν μοναχοί από πολλές ορθόδοξες χώρες, Ρωσία, Ρουμανία, Βουλγαρία, Σερβία, Γεωργία, αλλά και από τον υπόλοιπο κόσμο.
Το Άγιο Όρος απολαμβάνει καθεστώς αυτοδιοίκησης, Τόσο σε επίπεδο μονών -πρωτοβάθμιο επίπεδο- που διοικούνται από τον ηγούμενο και την Γεροντία, όσο και στο σύνολο του Όρους -δευτεροβάθμιο επίπεδο- που διοικείται από την Ιερά Κοινότητα.
Η Ιερά Κοινότης εδρεύει στην πρωτεύουσα του Όρους, τις Καρυές, και απαρτίζεται από 20 αντιπροσώπους των μονών. Εκτελεστικό όργανό της είναι η Ιερά Επιστασία, που αποτελείται από τέσσερις αντιπροσώπους, συγκεκριμένων μονών κάθε χρόνο. Ο επικεφαλής της Ιεράς Επιστασίας ο Πρωτεπιστάτης ή Πρώτος, προέρχεται πάντοτε από τις μονές Μεγίστης Λαύρας, Βατοπεδίου, Ιβήρων, Χιλανδαρίου και Διονυσίου, κατά σειρά. Η Αθωνική Πολιτεία διαθέτει και δικαστήρια (μοναστηριακά, την Ιερά Κοινότητα, την Επιστασία και την Σύνοδο του Πατριαρχείου) αστυνομικά όργανα, τους σερδάρηδες και τους σεϊμένηδες, ενώ οι δικαιοδοσίες του διοικητή του Αγίου Όρους που ορίζεται από το ελληνικό ΥΠΕΞ είναι περιορισμένες και αφορούν μόνο στα ζητήματα της δημόσιας διοίκησης. Όσο, τέλος, για το Πατριαρχείο το οποίο εποπτεύει την Αθωνική Πολιτεία έχει δικαιοδοσίες πνευματικής φύσεως, εγκρίνει την μετατροπή μιας Μονής σε κοινοβιακή (η αντίστροφη κίνηση από κοινοβιακή σε ιδιόρρυθμη έχει απαγορευτεί), και συγκροτεί δικαστήριο με την Ιερά Σύνοδο και τον Πατριάρχη, κλπ. κλπ. (Για περισσότερα στοιχεία βλέπε το αφιέρωμα της Καθημερινής «Άγιον Όρος, η κιβωτός της ορθοδοξίας» στον τόμο των «επτά ημερών» Κέντρα Ορθοδοξίας.)
