Στα πλαίσια, λοιπόν, αυτής της αναζήτησης, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η αναζωπύρωση της συζήτησης για τον κοινοτισμό. Μια συζήτηση στην οποία εμπλέκονται άνθρωποι και κινήματα με διαφορετικές ιδεολογικές ή πολιτικές καταβολές και προσανατολισμούς, σε διαφορετικά μέρη του πλανήτη (αμερικάνοι νέο-συντηρητικοί, κινήματα ιθαγενών στη Λατ. Αμερική, οικοαναρχικοί, ισλαμιστές, νέο-ορθόδοξοι Έλληνες, σλάβοι κοινοτιστές, Ινδοί κομμουνιστές, κλπ). Το μέγεθος αυτής της διαφοροποίησης είναι κάτι απόλυτα φυσιολογικό σε συνθήκες οραματικού κενού και ιδεολογικών αδιεξόδων (όχι μόνο της Αριστεράς). Αποδεικνύει, μάλιστα, πόσο έντονες και υπαρκτές είναι οι ανάγκες που τροφοδοτούν μια τέτοια αναζήτηση. Κατ’ αυτήν την έννοια, είναι θετική[1] αυτή η πλουραλιστική ανάδυση του ενδιαφέροντος για τον κοινοτισμό, με τον ίδιο τρόπο που ισχυριζόμαστε ότι είναι θετική η τάση «επιστροφής» λαών και ανθρώπων σε παλαιές ταυτότητες στην προσπάθειά τους να αντιμετωπίσουν τη Νέα Τάξη Πραγμάτων και τον εμπορευματικό ισοπεδωτισμό, καθώς αποδεικνύει τη διάθεση για αντίσταση[2]. Αυτό δεν σημαίνει, όμως, ότι το ενδιαφέρον για τον κοινοτισμό (όπως και η «επιστροφή» στις ταυτότητες) έχει οπωσδήποτε απελευθερωτική διάσταση, είναι αποτελεσματικό ή δεν κρύβει μεγάλους κινδύνους!

Στην τρέχουσα, λοιπόν, συζήτηση για τον κοινοτισμό μπορούμε να διακρίνουμε μια λίγο έως πολύ κοινή βάση που συγκροτείται από τη σφοδρή αντίθεση στον φιλελεύθερο ατομισμό, την πεποίθηση ότι οι άνθρωποι εκτός από την ατομική συγκρότηση έχουν ταυτόχρονα και μια κοινωνική κι έτσι δεν νοούνται ατομικά δικαιώματα ή μεγιστοποίηση της ατομικής απόλαυσης χωρίς αντίστοιχη κοινωνική υπευθυνότητα (το ατομικό «καλό» δεν μπορεί να βρίσκεται πάνω από το κοινό «καλό») και τέλος, την αναγκαιότητα να προβάλλονται «αξίες» που ενισχύουν την ιδιότητα του ενεργού πολίτη και την «κοινοτική» ζωή.

Σ’ αυτό το σημείο, ποιες αξίες, δηλαδή, υιοθετεί, προβάλλει κι εφαρμόζει μια κοινότητα, τελειώνουν οι ομοιότητες και αρχίζουν οι διαφορές, άλλοτε θολές κι άλλοτε αβυσσαλέες. Σχηματικά θα λέγαμε, ότι στη συζήτηση για τον κοινοτισμό διαμορφώνονται δύο τάσεις.

Ο συντηρητικός κοπινοτισμός

Η πρώτη, η «δεξιά» τάση, διακρίνεται από τη νοσταλγία των «παλιών καλών ημερών» τότε που οι κοινωνικοί θεσμοί, παρά τα προβλήματα και τις αντιξοότητες, λειτουργούσαν σωστά, «έδεναν» τους ανθρώπους στην κοινότητα κι εξασφάλιζαν τη συνοχή. Η σημερινή «παρακμή» οφείλεται στην εγκατάλειψη των παραδοσιακών αξιών ή θεσμών και την ταυτόχρονη υπερβολική «φιλελευθεροποίηση» της κοινωνίας μέσα από την «ανεξέλεγκτη» διεύρυνση των δικαιωμάτων ατόμων ή κοινωνικών ομάδων. Σαν φυσική συνέπεια, η ενδυνάμωση της ζωής της κοινότητας περνάει μέσα από μια νέα ισορροπία ανάμεσα στη «διαφοροποίηση» και την «ενότητα», σε βάρος της πρώτης, υιοθετώντας μια αντίληψη περί «κοινού καλού» που θα στηρίζεται στην αναβίωση των παραδοσιακών αξιών και τρόπων ζωής, περιορίζοντας όσες από τις «ελευθερίες» έφερε η κοινωνική εξέλιξη και αντίκεινται σ’ αυτή την έννοια του «κοινού καλού»!

Για αρκετούς από τους υποστηρικτές αυτής της τάσης, η «τυραννία» των ατομικών συμφερόντων κι επιδιώξεων δεν μπορεί να εξουδετερωθεί παρά μόνο με την άσκηση μιας αντίθετης, πολύ ισχυρότερης τυραννίας, αυτής του Κράτους που ως εκφραστής της Γενικής Θέλησης των κοινοτήτων και δια της ισχύος του, οφείλει να ενισχύει την «ηθική» και της «αρετές». Έτσι, συμβαίνει το εξής παράδοξο^. η επιστροφή στις «παραδοσιακές αξίες» της κοινότητας να συνοδεύεται τελικά από την αναζήτηση του «Κράτους-Πατέρα»[3] και την αντιπάθεια για τις εθελοντικά συγκροτημένες κοινότητες!

Ένα άλλο χαρακτηριστικό αυτής της τάσης είναι η υποβάθμιση ή η αδυναμία κατανόησης της επίδρασης των οικονομικών και παραγωγικών συνθηκών στη διαμόρφωση των «αξιών» και των «αρετών». Ο σκληρός πυρήνας του κυρίαρχου οικονομικού συστήματος πρακτικά μένει στο απυρόβλητο. Το κεφαλαιοκρατικό σύστημα είναι είτε κάτι «φυσικό» είτε καταγγέλλονται οι μοντέρνες «αλλοιώσεις» του (π.χ. παγκοσμιοποίηση) είτε κάτι που το αντιμετωπίζουμε δια της «φυγής» από την πραγματικότητά του! Έτσι, αφού αρκεί η επίκληση και η εφαρμογή σε μικροεπίπεδο των παραδοσιακών αρετών κι αξιών και η ηθική αναδιαπαιδαγώγηση του ατόμου, η διολίσθηση σ’ έναν επιθετικό ηθικό συντηρητισμό, ο ρατσισμός, η «μηδενική ανοχή» απέναντι στους κοινωνικά παρεκκλίνοντες, η διαρκής αστυνόμευση είναι ενδεχόμενα ολότελα ανοιχτά!

Ακραίο, αλλά ενδεικτικό, παράδειγμα είναι η εξέλιξη της κοινοτιστικής αυτής τάσης στον αγγλοσαξωνικό κόσμο και ειδικά στις ΗΠΑ, απ’ όπου και ξεκίνησε στις αρχές του ’90 η σύγχρονη συζήτηση για τον κοινοτισμό. Η μείωση των φόρων που πληρώνουν οι πλούσιοι και η διάλυση των δομών Πρόνοιας για τους μη έχοντες, η εντεινόμενη αδιαφάνεια στην άσκηση της κεντρικής εξουσίας, η οποία είναι παραδομένη σε ένα μικρό λόμπυ πολυεθνικών, γραφειοκρατών και στρατοκρατών, η διεύρυνση της εισοδηματικής ψαλίδας μεταξύ πλούσιων και φτωχών, η εργασιακή ανασφάλεια, η εγκληματικότητα, η θανατηφόρα για την ανθρώπινη ζωή και τη φύση ανευθυνότητα του βιομηχανικού κατεστημένου, δεν οδηγούν σε μια δομική αμφισβήτηση, από την πλειοψηφία των κοινοτιστών, του αγριανθρωπικού εκμεταλλευτικού συστήματος. Τους οδηγούν αντίθετα σε αμφισβήτηση των απομειναριών του συστήματος πρόνοιας, του ενιαίου συστήματος εκπαίδευσης, των «υπερβολικών» δικαιωμάτων, κλπ. Αιτήματα όπως, η αποκέντρωση των πόρων της πρόνοιας ώστε να γεύονται τα αγαθά της όσοι «πραγματικά τα έχουν ανάγκη»[4] και όχι οι «τεμπέληδες» και οι «ανεύθυνοι»[5], η αποκέντρωση των πόρων της εκπαίδευσης[6] ώστε να καθορίζει η κοινότητα τους δασκάλους, το είδος της εκπαίδευσης και των αξιών που θα διδάσκονται τα παιδιά της, ο περιορισμός των δικαιωμάτων των γυναικών στο σώμα τους, των ομοφυλόφιλων, των ανύπαντρων μητέρων, κλπ, πάνε τελικά χέρι-χέρι με τις βασικές επιδιώξεις της κεντρικής εξουσίας. Άγριο νέο-φιλελευθερισμό σε οικονομικό επίπεδο και βίαιη συντηρητικοποίηση και περιστολή των δικαιωμάτων στο κοινωνικό! Η κρατικά προωθούμενη εκστρατεία «θωράκισης» της αμερικάνικης κοινωνίας και του αμερικάνικου «τρόπου» ζωής απέναντι σε «εσωτερικούς» κι «εξωτερικούς» εχθρούς, βρήκε έναν απρόσμενο σύμμαχο στα «κοινοτιστικά» ιδεώδη! Δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι τόσο ο Κλίντον[7] όσο και ο Μπους δεν διστάζουν να εξυμνήσουν τις αρετές του «κοινοτισμού». Μάλιστα, ο εκ των γκουρού του κοινοτισμού στην Αμερική, Αμιτάι Ετζιόνι (Amitai Etzioni) χαρακτήρισε την ομιλία του Μπους κατά την ανάληψη των καθηκόντων του «ένα κοινοτιστικό κείμενο», γεμάτο με λέξεις όπως «αγωγή του πολίτη», «υπευθυνότητα», «κοινότητα»!

Συμπερασματικά θα λέγαμε ότι, στον, μεν, Τρίτο Κόσμο και σε χώρες της πρώην Ανατ. Ευρώπης, η «δεξιά» τάση του κοινοτισμού, μπροστά στο μέγεθος αποσάθρωσης των κοινωνιών αναφοράς της ή κάτω από οριακές συνθήκες επιβίωσης τους, συχνά ενδύεται τα ρούχα του φονταμενταλισμού και του εθνικισμού προσδοκώντας ότι η έξοδος από το τέλμα ή η χειραφέτηση από τους ιμπεριαλιστές θα προκύψουν μέσα από την «επιστροφή στις ρίζες» και την αναβίωση ενός «ένδοξου» παρελθόντος. Στη, δε, Δύση μέσα από τον «ηθικισμό» και την «παραδοσιολαγνεία» της, καθίσταται εν τέλει ακίνδυνη για το εκμεταλλευτικό σύστημα και τα ατομιστικά ιδεώδη, μια φολκλορική εκδοχή της έννοιας της Κοινότητας, αν δεν μετασχηματίζεται τελικά σε φορέα μιας επικίνδυνης συντηρητικής αναδίπλωσης.

Η ριζοσπαστική κοινότητα

Η δεύτερη τάση, η «αριστερή», προκύπτει από ένα νεφελώδη, προς το παρόν, συνδυασμό στοιχείων της παλιάς κολεκτιβιστικής παράδοσης των απελευθερωτικών εγχειρημάτων των δύο τελευταίων αιώνων και πιο σύγχρονων αντιλήψεων. Η επίδραση τόσων πολλών εκδοχών (δημοκρατική, σοσιαλιστική, αναρχική, κομμουνιστική, οικολογική, κλπ) καθιστά ιδιαίτερα δύσκολη τη σαφή αποτύπωση χαρακτηριστικών που θα αναφέρονται στο «αριστερό» πρόσημο του σύγχρονου κοινοτισμού. Κατά την κρίση μας αξίζει να αποτυπωθούν εκείνα που ταυτόχρονα περικλείουν απελευθερωτικό δυναμικό αλλά και βρίσκονται κοντά σε μια σύγχρονη έννοια της κοινότητας, απελευθερωμένη από κρατικιστικές και κολεκτιβιστικές επιρροές.

Έτσι, για τον «αριστερό» κοινοτισμό, η Κοινότητα είναι από μόνη της κάτι το θετικό, κάνοντας αποδεκτή τη διαπίστωση του Αριστοτέλη περί του ανθρώπου ως «κοινωνικού» ή «πολιτικού ζώου», που περισσότερο από την χωριστή αναζήτηση της ατομικής ευτυχίας ή απόλαυσης, αναζητά να είναι μέλος μιας κοινότητας ανθρώπων. Η κοινοτική ζωή προκύπτει από μια κοινά αποδεκτή, από τα μέλη της κοινότητας, αντίληψη περί του Δίκαιου και του Καλού, στην οποία κεντρική θέση κατέχουν αντίστοιχα οι έννοιες της ισότητας και της ανθρώπινης αυτοπραγμάτωσης.

Η ισότητα προκύπτει από τη ρητή άρνηση της ύπαρξης φυσικών δικαιωμάτων ιδιοκτησίας πάνω στις πηγές εκείνες που είναι απαραίτητες για την επιβίωση, την ανάπτυξη και την ευημερία των ανθρώπων[8] και στη ρητή άρνηση κυριαρχίας ανθρώπου πάνω σε άνθρωπο. Κανένα άτομο (ή ομάδα ατόμων) δεν νομιμοποιείται να νέμεται αυτές τις πηγές περισσότερο από τους συνανθρώπους του ή να νέμεται προνομιακά το προϊόν των κόπων άλλων ανθρώπων. Σε πολιτικό επίπεδο αυτό μεταφράζεται ότι οι ίσοι και μη εξουσιαζόμενοι από άλλους άνθρωποι κατακτούν την ελευθερία δια της αυτοκυβέρνησης και της συλλογικής αυτοδιεύθυνσης. Ελεύθεροι, στο βαθμό που είναι μέλη μιας κοινότητας που οι ίδιοι την κυβερνούν και καθορίζουν τη μοίρα της και όχι επειδή επιδιώκουν μεμονωμένα την ατομική ελευθερία ή την αυτονομία της ομάδας τους. Με αυτό τον τρόπο μπορεί να προσεγγιστεί μια στοιχειώδης εξίσωση ισότητας κι ελευθερίας, των οποίων ο διαζευκτικός υπερτονισμός τους τελευταίους δύο αιώνες οδήγησε είτε στη σημερινή καπιταλιστική ζούγκλα είτε στα «σοσιαλιστικά» γκουλάγκ!

Μέσα σ’ αυτό το πλαίσιο, η αυτοπραγμάτωση μπορεί να αποτελέσει το «κοινό καλό» που επιδιώκει ο κοινοτικός τρόπος ζωής. Η αυτοπραγμάτωση, που τόσο ιδεατά παρουσιάστηκε από το νεαρό Μάρξ, ως η εκπλήρωση της αληθινής ουσίας του ανθρώπου, η πλήρης ανάπτυξη των δεξιοτήτων και δυνατοτήτων του μέσω της συλλογικής διαμόρφωσης του περιβάλλοντός του και… της επανασυμφιλίωσής του με τη Φύση θα προσθέταμε.

Η περιγραφή μιας δυνητικά «αριστερής» κοινοτιστικής τάσης που προηγήθηκε, οδηγεί και σε μερικά ακόμη συμπεράσματα:

Το Κράτος, με όποια μορφή κι αν το γνωρίσαμε ως τα σήμερα («νυκτοφύλακας», «πατέρας», «σοσιαλιστικό», «πρόνοιας», κλπ) δεν μπορεί να έχει σχέση ή είναι ολότελα εχθρικό με έναν «αριστερό» κοινοτισμό που στηρίζεται στην αυτοδιεύθυνση ίσων και μη εξουσιαζόμενων ανθρώπων. Είναι ένας αδιαφανής, συγκεντρωτικός, βίαιος και εξουσιαστικός οργανισμός που η επίκλησή του ή η χρήση του ακυρώνει την ίδια την έννοια του κοινοτισμού. Βέβαια, δεν μπορούμε να φανταστούμε έναν πλανήτη που θα αποτελείται από εκατομμύρια διάσπαρτες κοινότητες. Είναι σίγουρο ότι θα υπάρξουν ευρύτερες συσσωματώσεις τοπικών κοινοτήτων που θα δημιουργήσουν μεγαλύτερες πολιτειακές μορφές με βάση την κοινότητα συμφερόντων ή ταυτοτήτων. Το κρίσιμο δεν είναι αν αυτές οι μορφές θα ονομαστούν «κράτος», αλλά αν οι αποφάσεις για άσκηση εξουσίας ή ισχύος λαμβάνονται με συμμετοχικό δημοκρατικό τρόπο από τους πολίτες ή αντίθετα από αυτονομημένους εντεταλμένους και εξουσιοδοτημένους μηχανισμούς «εις το όνομα του λαού»!

Για τον «αριστερό» κοινοτισμό, ένα ιδιαίτερα αποφασιστικό ζήτημα είναι ο συλλογικός έλεγχος επί των παραγωγικών δυνάμεων και των πλουτοπαραγωγικών πηγών, ώστε να βρίσκονται σε ευθεία σχέση με τους συλλογικά καθορισμένους στόχους και αξίες, που αναδεικνύουν και ικανοποιούν ένα, διαφορετικό από το εμπορευματικό, σύστημα αναγκών. Αυτό δεν σημαίνει, απαραίτητα, κοινή ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής και ανταλλαγών ή κεντρικό σχεδιασμό της οικονομίας ή πλήρη απουσία αγοράς (ως χώρου ανταλλαγών). Ούτε σημαίνει ότι κάθε παραγωγική πράξη ή πράξη κατανάλωσης πρέπει να αντιστοιχεί σ’ ένα «συνειδητό» κοινωνικό στόχο ή να έχει μια απόλυτα ορθολογική εξήγηση![9] Δεν πρέπει να μας διαφεύγει η πικρή πείρα από την αποτυχία και την επικίνδυνη εκτροπή παλαιότερων κολεκτιβιστικών εγχειρημάτων. Είναι, όμως, αυταπάτη να συζητάμε για «αριστερό» κοινοτισμό χωρίς την άσκηση συλλογικού, δημοκρατικού ελέγχου επί των οικονομικών και παραγωγικών δυνάμεων!

Δεν μπορεί να νοηθεί «αριστερή» κοινοτιστική τάση χωρίς την πραγμάτωσή της σε τοπικό, εδαφικοποιημένο, επίπεδο. Εκεί υπάρχουν οι προϋποθέσεις μεγέθους κι εγγύτητας ώστε να δοκιμαστούν οι αρχές της ισότητας και της αυτοκυβέρνησης, της άμεσης συμμετοχικής δημοκρατίας, του κοινωνικού ελέγχου επί της παραγωγής (συχνά μέσα από τη μείωση του μεγέθους των παραγωγικών μηχανισμών με τη βοήθεια της νέας τεχνολογίας), της άρσης της αποξένωσης παραγωγού και καταναλωτή, κλπ. Η εγγενής τοπική διάσταση της κοινοτιστικής «πράξης» δεν καθιστά τον «αριστερό» κοινοτισμό ένα άθροισμα απομονωμένων τοπικών πρωτοβουλιών. Ο καθορισμός της αυτοπραγμάτωσης ως της έννοιας του «κοινού καλού» που επιδιώκει η «αριστερή» κοινότητα, είναι μια επιλογή με οικουμενική διάσταση, καθώς αφορά σε ένα καθολικό ανθρώπινο αίτημα.

Για την εφαρμογή στην πράξη «αριστερών» κοινοτιστικών ιδεωδών δεν αρκεί μόνο η «θεωρία» ή τα «εργαλεία», χρειάζεται και η καταφυγή στην παράδοση του κάθε τόπου. Χρειάζεται να αναμοχλευτούν στοιχεία των παλαιών ταυτοτήτων, να απελευθερωθούν οι δυνάμεις της ιστορικής μνήμης που διδάσκουν[10] τον «τρόπο» να ζεις και να παράγεις συλλογικά και εν τέλει, σε άμεση συνάρτηση με τη σύγχρονη πραγματικότητα, να οδηγήσουν στη διαμόρφωση νέων κοινοτικών ταυτοτήτων σε απελευθερωτική κατεύθυνση.[11] Το κορυφαίο παράδειγμα των Ζαπατίστας και ειδικά η πρόσφατη συγκρότηση των Συμβουλίων Καλής Διακυβέρνησης για την Αυτονομία των Ζαπατιστικών Κοινοτήτων, δείχνει ότι τα παραπάνω δεν είναι αφηρημένες θεωρητικολογίες, αλλά ζωντανές διεργασίες των κοινοτήτων των αγωνιζόμενων ανθρώπων σε πολλές περιοχές του πλανήτη!

Η προτεραιότητα του κοινοτισμού

Ολοκληρώνοντας την παρουσίαση των δύο κύριων τάσεων της τρέχουσας συζήτησης για τον κοινοτισμό, χρειάζονται μερικές διευκρινήσεις.

Πρώτον, η διάκριση μεταξύ «δεξιάς» και «αριστερής» τάσης δεν σημαίνει ότι η πλειοψηφία των σημερινών απόψεων ή των κοινοτιστικών εγχειρημάτων συντάσσεται με την μία ή την άλλη τάση. Συμβαίνει μάλλον το αντίθετο. Το συνηθέστερο είναι να συναντάμε χαρακτηριστικά και της μιας και της άλλης τάσης. Απλώς, η σχηματική οριοθέτηση, συμβάλλει στις προσπάθειες για το αρχικό ξεκαθάρισμα ενός θολού, προς το παρόν, τοπίου και προσφέρει έναν «μπούσουλα»[12] πολιτικών αξιολογήσεων και επιλογών. Συνάμα, επιλέχθηκε η εντός εισαγωγικών παρουσίαση των όρων δεξιός και αριστερός για να μην ταυτίζονται οπωσδήποτε με τις τρέχουσες σημασίες. Κάποιος οπαδός του διαλεκτικού υλισμού που σήμερα ονειρεύεται να επαναφέρει τις «παλιές καλές μέρες» της Σοβιετίας, την «κομμουνιστική» ηθική και το «ισχυρό» κράτος που καθυπότασσε τις ατομικές θελήσεις στο γενικό «σχέδιο» που συνέτασσε μια αδιαφανής και προνομιούχος γραφειοκρατία, φλερτάρει επικίνδυνα με τη «δεξιά» τάση του κοινοτισμού. Ή αντίθετα, ένας «καθυστερημένος» Ινδιάνος του Αμαζονίου ή ένας «συντηρητικός» Αλγερίνος αγρότης προσεγγίζουν κάποια «αριστερά» κοινοτιστικά χαρακτηριστικά, περισσότερο από τον αριστερό διανοούμενο του «Τρίτου Δρόμου» του Μπλαίρ και της Δαμανάκη!

Δεύτερον, η συλλήβδην ενοχοποίηση του κοινοτισμού ως εν δυνάμει ολοκληρωτισμού, αποκρύπτει (συχνά ιδιοτελώς) το αυτονόητο. Ότι, δηλαδή, η ομοιομορφοποίηση όλων των πεδίων της ανθρώπινης ζωής μέσα από τη μετατροπή των πάντων, ακόμα και των έσχατων ανθρώπινων σχέσεων, σε εμπόρευμα, ο άκρατος ατομισμός που κάνει τους ανθρώπους να συμπεριφέρονται σαν μια αγέλη αποξενωμένων μεταξύ τους καταναλωτών, η γενικευμένη απάθεια και η εξαφάνιση της πολιτικής σαν πεδίου της αυτοκυβέρνησης, είναι απείρως πιο κοντά στην επιβολή ενός ολοκληρωτικού, τεχνοφασιστικού μεγακράτους, παρά ο κοινοτισμός (ακόμη και ο «δεξιός») που επιδιώκει την ενεργό συμμετοχή του πολίτη στη δημόσια ζωή και την αυξημένη συμμετοχή του σε ότι επηρεάζει την τύχη της μικρής, έστω, κοινωνίας του! Ο παγκοσμιοποιημένος καπιταλισμός είναι εδώ για να διαψεύδει διάφορα τέτοια «κριτικά» φληναφήματα!

Τελειώνοντας, πρέπει να τονιστεί ότι σε μια «αριστερή» εκδοχή του κοινοτισμού, κοινοτικές σχέσεις σημαίνουν δραστικές αλλαγές και μεταμορφώσεις στον τρόπο ζωής εδώ και τώρα^. ενώ η συζήτηση για τις αξίες και τα κύρια χαρακτηριστικά δεν εξαντλείται στον καθορισμό και την παρουσίασή τους. Επεκτείνεται σε μια συζήτηση για τα υποκείμενα, τις κοινωνικές συμμαχίες και τους θεσμούς που θα τα προωθήσουν! Τα παραπάνω συνιστούν το πρακτικό και πολιτικό αιτούμενο της επόμενης περιόδου.

Πάτρα, Σεπτέμβρης 2003