Η γέννηση του κλέφτικου τραγουδιού από το πνεύμα της αντίστασης
> To 1950 κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Ι.Δ. Κολλάρου-Εστία το έργο του Γ. Αποστολάκη, Το κλέφτικο τραγούδι. Το πνεύμα και η τέχνη του. Θα το δημοσιεύσει και πάλι το περιοδικό Εποπτεία, σε συνέχειες, στα τεύχη 76-82, από τον Φεβρουάριο του 1983 μέχρι τον Σεπτέμβριο του 1983.
Αποτελεί συνέχεια παλαιότερων μελετών του για το δημοτικό, αποσκοπώντας όπως γράφει, στο να «βγάζει από τη μέση τα ύποπτα τραγούδια και ανοίγει λεύτερο το δρόμο να γνωρίσουμε καθαρώτερα τέχνη και πνεύμα»1. Συγχρόνως είναι μια έμμεση κριτική των διανοητών του καιρού του, που δεν κατόρθωσαν «οι ίδιοι να γίνουν το κέντρο της ζωής και σκέψης, αχάλαστο από το χρόνο, με τη διαδοχή του από την ψυχή του δασκάλου στην ψυχή του μαθητή»2. Στην ποίηση του δημοτικού τραγουδιού δεν ανακαλύπτει μόνο τον άξιο λαϊκό ανώνυμο τεχνίτη, που συχνά αναφέρεται και ανάγεται στην ελληνική αρχαιότητα, μα και την πλούσια σε τρόπους καθημερινή ζωή. Καθώς επισημαίνει, «χίλιες φορές καλύτερα, στριμωγμένος σε μιαν άκρη της γης, να ζήσω με τον πατέρα μου και το παιδί μου, παρά να χαίρωμαι, στη φαντασία μου, τη ζωή μου με τον εκατοστό απόγονό μου. Χίλιες φορές καλύτερα να καταλαβαίνω τον εαυτό μου συνέχεια με όλο το βάρος του περασμένου παρά, με αδειανή καρδιά και με σβησμένη μνήμη, να φαντάζουμαι πως θα γεννήσω καινούργιο καιρό και θα είμαι πρωτοπόρος»3.
Ο Αποστολάκης, με εξαιρετική ευσυνειδησία, θα παρουσιάσει και θα κρίνει εύστοχα και με χειρουργικό τρόπο θα λέγαμε, τις διάφορες συλλογές, όπως αυτή του Πολίτη, αλλά και τις διάφορες παραλλαγές ή και παραφθορές της, σαν αυτές του Αραβαντινού και του Λάμπρου. Θα δείξει τεκμηριωμένα και με αναμφισβήτητο τρόπο τι είχε πράγματι γράψει ο λαϊκός τεχνίτης και πού είχαν γράψει αυτοί που εμπνεύστηκαν από αυτόν με τρόπο συχνά ατυχή.
Ο Αποστολάκης συμπεραίνει τελικά ότι στο κλέφτικο τραγούδι «ανεμίζεται λεύτερη η ψυχή – θριαμβική σημαία, επειδή το στοιχείο δεν είναι εδώ κληρονομιά, κοινωνική παράδοση, συνήθεια παρά το ακρότατο και το πιο νωπό ξεχείλισμα της ψυχής, σ’ ειλικρίνεια και σ’ αβίαστη θέρμη παρόμοιο με τη γνήσια λυρική διάχυση. Βαθειά συγκίνηση θεμελιώνει τη σύλληψη του τραγουδιού και νομίζω να μη σφάλλω, σαν ειπώ ότι βρίσκεται λυρισμός στις ρίζες του, μόνο που η ψυχή δε σταματάει εδώ παρά ακράτητη ρίχνεται στην πράξη και ο θάνατος ή η νίκη σφραγίζει την ειλικρίνεια και την ορμή της. Η βεβαίωση αυτή με την πράξη, με τον κίνδυνο του θανάτου, αυτή ίσα ίσα κάνει το κλέφτικο τραγούδι για πάντα το θεμέλιο της πνευματικής μας ζωής. [ ] Το κλέφτικο τραγούδι είναι η πνευματική έκφραση του σημαντικού αυτού γεγονότος της ιστορίας μας. Συνεπαρμένος ο δημοτικός ποιητής από το ζωντανό παράδειγμα, τόλμησε ν’ απλώση και να βαθύνη τον κόσμο της ψυχής. Αλλιώς δεν θα ήτανε τρόπος να τραβήξουμε πέρα από τη ρητορεία, από τη διδαχτική ποίηση και από την ιστορική ανάμνηση. Ενωμένη λοιπόν σφιχτά η δράση με το λυρισμό. Η πράξη στεριώνει την ψυχική συγκίνηση και η συγκίνηση θερμαίνει την κρύα πράξη ευθύς από την γέννησή της»4.
Ο Αποστολάκης αντιπαραθέτει στη δημιουργική συγκίνηση του κλέφτικου τραγουδιού την πνευματική στειρότητα των διανοούμενων, του «μορφωμένου» καθώς γράφει, που ξεχωρίζει ως «άσωτος της φαντασίας και εκλεχτικός του αισθήματος»5. Η θεμελιακή αξία του ανώνυμου δημοτικού ποιητή είναι που μας έδωσε το κλειδί που άνοιξε τον κόσμο της ψυχής. Δίχως αυτόν «θα έλειπε ο απέραντος ουρανός της φαντασίας και η καρδιά δε θα φανέρωνε αστείρευτο πλούτο. Έκαμε πράξη με θεμελιακή σημασία για την πνευματική ζωή μας ο ποιητής του κλέφτικου τραγουδιού: βοηθημένος από το ζωντανό παράδειγμα, από τον ήρωά του, μπόρεσε μονάχος του κι αυτός και σήκωσε στους ώμους του ολάκερη τη ζωή και, το σπουδαιότερο, βρήκε μέσα στο είναι του τις αξίες να τη ζυγίση και να την εκτιμήση. Κανείς άλλος ως τώρα παρεχτός από το Σολωμό δεν το έκαμε∙ έτσι μ’ όλη την πλημμύρα του εγχώριου λυρισμού, που μ’ άλλα πολλά ρευστά, καθαρά και μη, τη ρουφάει και την πίνει η υπομονετική γη, δεν υψώνεται στέρεο λυρικό εγώ άλλο από τον ποιητή του κλέφτικου τραγουδιού και από το Σολωμό»6.
Στον ήρωα του κλέφτικου τραγουδιού αποκτά μορφή και αδρά χαρακτηριστικά ο ελεύθερος άνθρωπος: «Η συνείδηση του λεύτερου ατόμου, του λεύτερου ανθρώπου, αυτή θεμελιώνει τον ήρωα του κλέφτικου τραγουδιού, αυτή τον ξεχωρίζει. Με όλο του το δίκιο λοιπόν θα ονόμαζε κανείς τα κλέφτικα τραγούδια τα πρώτα πνευματικά μνημεία της λευτεριάς. [ ] Λόγος, αίσθημα, πράξη, όλα βρίσκονται σ’ ενέργεια για να προφτάσουν και να κλείσουν μέσα τους την πλημμύρα της ζωής, που ολοένα και ανεβαίνει ορμητικώτερη από τα βάθη. Το κλέφτικο τραγούδι δεν είναι ιστορία, ούτε αισθηματική επίδειξη, ούτε δραματική σκηνή, παρά κάτι βαθύτερο και πρωταρχικότερο: είναι το ξύπνημα του ατόμου στην αμέτρητη δύναμη, που φωλιάζει μέσα του βαθύτερα από την καρδιά και το νου»7. Μάλιστα, η αίσθηση και η συνείδηση της ελευθερίας υποτάσσουν ακόμη και την ιστορία, τη φυλή και τη θρησκεία8, παρότι τελικά «η συνείδηση της λευτεριάς που χαράζει στον κλέφτη, είχε στο μεταξύ δυναμώσει με καινούργια ψυχικά στοιχεία, με την ιστορία και με τη θρησκεία»9. Η διαφορά ανάμεσα στο ακριτικό τραγούδι και στο κλέφτικο είναι ότι ενώ το πρώτο θα μας ιστορήσει θαυμαστά περιστατικά, στο δεύτερο θα έχουμε τη δημιουργία του ελεύθερου ανθρώπου. Ο Αποστολάκης θα ξεκαθαρίσει ότι, ενώ το δημοτικό τραγούδι συνεχίζεται στο έργο του Σολωμού, κατόρθωμα του τελευταίου είναι η σύλληψη της Μορφής της Ελευθερίας και η εξύμνηση όχι των εξαιρετικών και λιγοστών ατόμων, αλλά του ελεύθερου λαού10.
Η οξύτατη πένα του Αποστολάκη ίσως να ήταν άδικη και άστοχη σε ένα σημείο. Σε αντίθεση με την άποψη που με επιμονή και συγκρότηση υποστήριξε και παρά τις πολλαπλές κρίσεις, μετά τον Σολωμό γράφτηκε στη γλώσσα μας εξαιρετική ποίηση. Ο Παλαμάς, ο Κάλβος, ο Σικελιανός, ο Καβάφης, ο Ελύτης, ο Σεφέρης, ο Ρίτσος, ο Βρεττάκος είναι κάποιοι από αυτούς που τεκμηριώνουν την άποψη αυτή. [ ]
Σε πείσμα αυτών που θέλουν να πρυτανεύσει ένα παρόν αντιποιητικό, όσο και να ξεχαστούν οι ηρωϊκές και τραγικές πλευρές του παρελθόντος μας, το έργο του Αποστολάκη αποδεικνύει ότι η αντίσταση του ελληνικού λαού, δηλαδή ο πόθος του για ελευθερία, υπήρξε η κορυφαία προϋπόθεση όχι μόνο των πιο σημαντικών του πολιτικών πράξεων, αλλά και της δημιουργίας πολιτισμού.
Σημειώσεις
1. Περιοδικό Εποπτεία, τεύχος 76,σελ.167.
2. ό.π. σελ. 168.
3. ό.π. σελ. 170.
4. Περιοδικό Εποπτεία, τεύχος 81,σελ.637.
5. ό.π. σελ. 637.
6. ό.π. σελ. 637.
7. Περιοδικό Εποπτεία, τεύχος 82,σελ. 725.
8. ό.π. σελ. 726.
9. ό.π. σελ. 727.
10. ό.π. σελ. 732.
