από το ιστολόγιο Κατάβασις
Καπιταλισμός είναι η καταπληκτική πεποίθηση (παράκρουση ή ψεύδος – αποφασίστε εσείς) ότι οι πιο αχρείοι άνθρωποι θα κάνουν τις μεγαλύτερες κακοήθειες για το υπέρτατο καλό όλων. ~ sir John Maynard Keynes
Μια αδιαφιλονείκητη ιστορική αλήθεια: Κάθε πολιτισμός τελικά καταρρέει. Πού πήγαν οι Κινέζοι, οι Ινδοί, οι Ίνκας, οι αρχαίοι Έλληνες, οι Ρωμαίοι, οι Αιγύπτιοι – κι άλλοι πολλοί που το μόνο που άφησαν πίσω τους είναι ερείπια;
Την ξέρουμε καλά αυτή την πικρή αλήθεια εδώ στην Ελλάδα γιατί ζούμε ανάμεσα στα ερείπια ενός σπουδαίου πολιτισμού. Κι όμως, είναι αδύνατο να τη δεχτούμε όταν αφορά εμάς τους ίδιους. Η μεσότητα, το οικείο, οι διανοητικές μας ρουτίνες, η φυλακισμένη φαντασία μας, όλα επαναστατούν μπροστά σε μια τέτοια σκέψη. Πώς είναι δυνατόν να καταρρέει ο πιο κραταιός πολιτισμός που είδε ποτέ ο πλανήτης μας; Πώς μπορεί να παρακμάζει μια θηριώδης τεχνολογία και τεχνογνωσία που στέλνει ανθρώπους στο φεγγάρι, που υποτάσσει ποταμούς, βουνά και θάλασσες, που μπορεί να εξαφανίσει με τα όπλα ή τα λάθη της κάθε ζωή από το πρόσωπο του πλανήτη;
Και γιατί να συμβαίνει αυτό τώρα, στη δική μας ζωή, στη ζωή των παιδιών μας;
Όμως, ό,τι κι αν λέει ο πολύς Φράνσις Φουκογιάμα, το τέλος της Ιστορίας δεν έχει φτάσει – εκτός και αν εννοεί το τέλος της Ιστορίας του βιομηχανισμού/καπιταλισμού. Πάντα είμαστε και θα είμαστε θύματα και δράστες της Ιστορίας. Βρισκόμαστε πεταμένοι σε ιστορικές περιόδους που δεν διαλέξαμε ούτε ίσως θα θέλαμε ποτέ να γνωρίσουμε. Κι έλαχε στις δικές μας ημέρες να δούμε το πικρό τέλος ενός κραταιού κόσμου που επί πέντε αιώνες φιλοδόξησε να μεταποιήσει τη Γη σε εμπόρευμα και να αποθεώσει την εγγενή αρπακτικότητα του ανθρώπου κραδαίνοντας θριαμβευτικά το λάβαρο της “προόδου”.
Βουλιαγμένοι μέσα στα προσωπικά μας προβλήματα και στην κατάθλιψη που φέρνει η κρίση του καιρού μας, αρνούμαστε να κοιτάξουμε πιο πέρα από την αυλή μας. Και πέφτουμε εύκολα θύματα της δημοσιογραφικής και πολιτικής αγυρτείας, της χρηματοπιστωτικής απάτης, των βαρύγδουπων αναλύσεων από καθηγητάδες και “ειδικούς” – δηλαδή απ’ όλους αυτούς που έχουν κάθε λόγο να στρέφουν αλλού την προσοχή των μαζών.
Ο βιομηχανισμός/καπιταλισμός στην τελική κατηφοριά
Πρέπει να κατανοήσουμε πως αυτό που ονομάζουμε ‘Δυτικό πολιτισμό’ είναι στην πραγματικότητα ένας αντι-πολιτισμός, μια παγκόσμια κοινωνική κατασκευή θανάτου και καταστροφής. ~ George Salzman
Όμως αυτό που ζούμε δεν είναι μια ακόμα κυκλική κρίση του καπιταλισμού, όπως σπεύδουν να μας διαβεβαιώσουν πολλοί. Είναι η τελική κρίση ενός πολιτισμού και μιας οικονομικής μηχανής που μανιακά παλεύει να μεταποιήσει τον πλανήτη σε εμπόρευμα. Πρώτες ύλες, ορυκτά καύσιμα, βιολογικοί οργανισμοί, φυσικοί πόροι, το νερό που πίνουμε, ο αέρας που αναπνέουμε, όλα μεταποιούνται σε εμπορευματικά χρήσιμες μορφές και εξαφανίζονται μέσω της κατανάλωσης.
Τί έγιναν τα βουνά άνθρακα και τα δισεκατομμύρια βαρέλια πετρελαίου που ανασύρθηκαν από τα σπλάχνα της Γης τους τελευταίους αιώνες; Κάηκαν, ξοδεύτηκαν, έγιναν αέρας, ατμοσφαιρική μόλυνση, διάχυτη αιθάλη, πολλαπλασίασαν το διοξείδιο του άνθρακα και τα άλλα αέρια θερμοκηπίου στην ατμόσφαιρα. Τί έγιναν τα δισεκατομμύρια τόνοι βωξίτη, σίδηρου, νικελίου, χαλκού κ.ο.κ. που εξορύχθηκαν τους τελευταίους αιώνες; Μεταποιήθηκαν, έγιναν μηχανές, εργαλεία, εξαρτήματα, αυτοκίνητα, κατσαρόλες, βίδες – κι ύστερα σκορπίστηκαν στις χωματερές του κόσμου ή σκούριασαν ήσυχα σε ερειπωμένα εργοστάσια με ελάχιστες ελπίδες ανακύκλωσης. Αυτά που κάποτε ήταν πόροι για μια λογική και μετρημένη αξιοποίηση, δυνητικός πλούτος για τα παιδιά και τα εγγόνια μας, χρυσάφι στο κοινωνικό σεντούκι, πλούσια κληρονομιά του ανθρώπου, ένα μυθικό τζακπότ κάτω από τα πόδια μας, έχουν γίνει τώρα εφήμερα καταναλωτικά προϊόντα, απόβλητα ενός αδηφάγου πολιτικοκοινωνικού συστήματος, λύματα, σκουπίδια στην απέραντη χωματερή στην οποία σιγά σιγά μετατρέπουμε τον κάποτε φιλόξενο πλανήτη μας. Η εντροπία αργά αλλά σταθερά εγκαθίσταται στο σύστημα, ο δεύτερος νόμος της θερμοδυναμικής επιβάλλει αδυσώπητα τον τιμωρητικό του κανόνα.
Τώρα που ο βιομηχανισμός/καπιταλισμός έχει μπει στην τελική κατηφοριά, είναι εύκολο να δούμε πως πρόκειται για ένα θηριώδες, μη-βιώσιμο οικονομικό σύστημα που λεηλατεί το φυσικό περιβάλλον και την ανθρώπινη ψυχή, αφήνοντας πίσω του χωματερές και ερείπια. Και το χειρότερο: Είναι ένα αυτο-ηττώμενο σύστημα. Για να συνεχίσει να υπάρχει χρειάζεται άφθονη και φτηνή ενέργεια, χρειάζεται ανεξάντλητες πρώτες ύλες, κυρίως μέταλλα, χρειάζεται ολοένα και φτηνότερη εργατική δύναμη, χρειάζεται προοπτικές άπειρης ανάπτυξης. Αλλά στον μικρό και πεπερασμένο πλανήτη μας η άφθονη και φτηνή ενέργεια που λέγεται πετρέλαιο έχει φτάσει στο αποκορύφωμα της άντλησής της (peak oil) και από δω και πέρα ούτε άφθονη ούτε φτηνή θα είναι. Όσο για τα μέταλλα, η έλλειψή τους έχει αρχίσει να γίνεται πιεστική, όπως μαρτυρούν οι παλιατζήδες που κάθε πρωί μας ζητούν με τα μεγάφωνά τους να τους χαρίσουμε ό,τι παλιοσίδερα έχουμε…
Πού βρισκόμαστε σήμερα
Ακόμα και οι τελευταίοι ανυποψίαστοι Έλληνες το πήραν πια απόφαση πως ό,τι συμβαίνει στη χώρα μας δεν είναι αποκομμένο απ’ ό,τι συμβαίνει σε όλον τον πλανήτη. Κι αυτό που συμβαίνει στον πλανήτη είναι μια πολύμορφη παγκόσμια κρίση που δεν αφήνει ανεπηρέαστη καμία χώρα, καμία επαρχία, κανένα χωριό, κανέναν άνθρωπο. Ας κάνουμε ένα γρήγορο απολογισμό. Να μερικά μόνο από τα πρόσωπα της κρίσης:
Επικείμενη χρηματοπιστωτική κατάρρευση. Καθημερινά και με αυξανόμενη ταχύτητα ο κόσμος μας βυθίζεται σε έναν χρηματοπιστωτικό εφιάλτη που αφήνει γύρω του οικονομικά ερείπια. Σαν το νερό που αναζητάει τα πιο αδύναμα σημεία για να διαρρεύσει, η χρηματοπιστωτική κρίση εμφανίζεται πιο έντονα σε διάφορες “προβληματικές” περιοχές που όμως συνεχώς πολλαπλασιάζονται. Η Ελλάδα αποτελεί μεν μια χαρακτηριστική περίπτωση, αλλά βλέπουμε και τις υπόλοιπες χώρες της Ευρώπης να μπαίνουν μία μία στην ουρά, ενώ η “λιτότητα” έχει εισβάλει ακόμα και στην κάποτε κραταιά Αμερική. Η χρηματοπιστωτική κατάρρευση φανερά είναι ένα ατύχημα που περιμένει να συμβεί.
Απίστευτη οικονομική ανισότητα. Σήμερα τρία περίπου δισεκατομμύρια άνθρωποι (πάνω από το 40% της ανθρωπότητα) ζουν με λιγότερα από 2 δολλάρια τη μέρα, ενώ ο αριθμός αυτός καθημερινά μεγαλώνει καθώς ακόμα και στις χώρες του λεγόμενου Πρώτου Κόσμου φτωχοποιούνται ολοένα και μεγαλύτερες μάζες ανθρώπων λόγω της οικονομικής κρίσης. Από την άλλη πλευρά, η παχυσαρκία αποτελεί ένα οξύτατο και επιδεινούμενο πρόβλημα υγείας στις πλούσιες χώρες, ο δε αριθμός των δισεκατομμυριούχων αυξάνεται όσο αυξάνονται και οι μάζες που ζουν στην έσχατη ένδεια.
Τα όρια της καπιταλιστικής “ανάπτυξης”. Κατά τους “ειδικούς” και τους πολιτικάντηδες, το γιατρικό που θα θεραπεύσει πάσαν νόσον και πάσαν μαλακίαν του καπιταλισμού, ακόμα και στη χώρα μας, είναι η ανάπτυξη, κατά προτίμηση η “πράσινη” – όπως λέμε “πράσινα άλογα”. Μια “υγιής” οικονομική ανάπτυξη 4% τον χρόνο θεωρείται υπέροχη και εφικτή και μπορεί, υποτίθεται, να “σώσει” ακόμα και απελπιστικές περιπτώσεις όπως η Ελλάδα. Αλλά ακόμα κι αν ήταν εφικτή (που δεν είναι) η “ανάπτυξη” μέσα σε ένα πολιτικοκοινωνικό σύστημα που έχει φτάσει στα όριά του, κανένας από αυτούς τους “σοφούς” ανθρώπους δεν τολμάει να απαντήσει στα ερωτήματα: Για πόσον καιρό; Και μετά τί θα γίνει; Μια ανάπτυξη 4% τον χρόνο σημαίνει ότι σε έναν αιώνα η οικονομία θα έχει διευρυνθεί 50 φορές, σε δύο αιώνες 2.500 φορές και σε τρεις αιώνες 125.000 φορές! Δεν τους έχει εξηγήσει κανένας μαθηματικός τί σημαίνει εκθετική ανάπτυξη; Πού θα βρεθούν οι πόροι για τέτοιους ρυθμούς παραγωγής και κατανάλωσης; Τί θα απογίνουν τα Ιμαλάια σκουπιδιών που αναπόφευκτα θα δημιουργηθούν; Ήδη ζούμε σε αφόρητες συνθήκες. Σκεφθήτε τι θα γίνει αν “αναπτυχθούμε” κι άλλο. Όχι, είναι πολύ πιο απλό, χρήσιμο και ρεαλιστικό να παραδεχτούμε πως ο βιομηχανισμός έφτασε στα όριά του.
Εξαφανιζόμενοι πόροι. Η εποχή των ορυκτών καυσίμων τελειώνει. Ήδη η άντληση πετρελαίου έχει φτάσει στο ανώτατο σημείο της (peak oil) από το 2005. Έκτοτε η παραγωγή του διατηρείται σταθερή, με τάσεις κάμψης, παρά την τρομερή ζήτηση. Τα ιλιγγιώδη σκαμπανεβάσματα των τιμών του πετρελαίου και του φυσικού αερίου σηματοδοτούν ακριβώς αυτή την αδυναμία να καλυφθεί η συνεχώς αυξανόμενη ζήτηση. Επίσης τα αποθέματα πολλών βασικών μετάλλων επαρκούν μόλις για 20 έως 100 χρόνια. Οι κατά καιρούς επαναλαμβανόμενοι αλαλαγμοί για νέα κοιτάσματα καυσίμων ή νέες θαυμαστές τεχνολογίες, που θα μας λύσουν μαγικά όλα μας τα προβλήματα, ύστερα από λίγο ξεφουσκώνουν. Τα θαύματα κρατάνε μόνο τρεις μέρες…
Παγκόσμια επισιτιστική κρίση. Πριν δύο χρόνια η ανθρωπότητα έφτασε αισίως στα επτά δισεκατομμύρια άτομα. Παράλληλα με τον υπερπληθυσμό ακριβαίνει σταθερά το πετρέλαιο και το φυσικό αέριο από τα οποία εξαρτάται η σημερινή γεωργία για την κίνηση των μηχανών, την παραγωγή λιπασμάτων και ζιζανιοκτόνων, την κατεργασία και συσκευασία προϊόντων, τις μεταφορές κ.ά. Επίσης οι υδατικοί ορίζοντες χαμηλώνουν σε όλον τον πλανήτη λόγω υπεράντλησης επηρεάζοντας αρνητικά την παραγωγωγή τροφίμων. Προσθέστε την καλλιεργήσιμη γη που χάνεται από τη συνεχή επέκταση των πόλεων, την περιβαλλοντική υποβάθμιση, την αλάτωση των εδαφών και την ερημοποίηση, προσθέστε και τις αλλαγές στα πρότυπα του καιρού και έχετε αμέσως μπροστά σας όλα τα συστατικά της συνταγής για αλλεπάλληλους λιμούς, ακόμα και στον λεγόμενο “αναπτυγμένο” κόσμο, μέσα στα επόμενα χρόνια.
Κι αν όλα αυτά δεν σας πείθουν πως έχουμε πια βρεθεί στο χείλος του γκρεμού, αξίζει να σκεφθείτε δίπλα στα παραπάνω και τους πολιτικούς και πολεμικούς κινδύνους που δημιουργεί η βαθύτατη κρίση σ’ έναν κόσμο με τερατώδη πυρηνικά, χημικά και βιολογικά όπλα.
Πού πάμε από εδώ
Τα αδυσώπητα αδιέξοδα που δημιουργεί το τέλος του βιομηχανισμού/καπιταλισμού δεν αφήνουν πολλά περιθώρια για αισιόδοξες προβλέψεις. Είναι φανερό ότι κανένα σημερινό πολιτικό σύστημα δεν είναι σε θέση να αντιμετωπίσει τέτοια ζητήματα, αφού όλα τα πολιτικά συστήματα είναι προϊόντα του ίδιου του βιομηχανισμού και μοιραία κινούνται μέσα στο πλαίσια της (χρεωκοπημένης πλέον) λογικής του. Η συνταγή των κυρίαρχων σήμερα πολιτικών σχηματισμών και ιδεολογιών είναι κοινή και βασίζεται στα μαγικά συστατικά της πολιτικής κουζίνας του βιομηχανισμού που λέγονται πρόοδος, ανάπτυξη, κοινοβουλευτική δημοκρατία, κόμματα, τηλεόραση – σε πράγματα δηλαδή που φανερά έχουν πια χρεωκοπήσει. Έτσι τα σενάρια των πιθανών εκβάσεων είναι λίγα και δεν συνιστάται η ανάγνωσή τους σε όσους έχουν αδύναμη καρδιά. Ας δούμε τα τρία πιο βασικά:
Σενάριο πρώτο – Ολοσχερής κατάρρευση του παγκοσμιοποιημένου βιομηχανισμού: Κατά τον Dmitri Orlov, που βίωσε την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης (η Ρωσία αργότερα συνήρθε αρκετά γιατί διέθετε ορυκτά καύσιμα), δεν πρόκειται για κάτι ραγδαίο, αλλά για μια βαθμιαία διαδικασία με τα εξής πέντε στάδια:
- Χρηματοπιστωτική κατάρρευση
- Εμπορική κατάρρευση
- Πολιτική κατάρρευση
- Κοινωνική κατάρρευση
- Πολιτιστική κατάρρευση
Στα προχωρημένα στάδια η κατάρρευση αποκτά διαστάσεις ανθρωπιστικής κρίσης με άδηλη έκβαση. Το τι θα προκύψει από εκεί και πέρα είναι αδύνατο να εκτιμηθεί αυτή τη στιγμή καθώς κάθε χώρα, κουλτούρα ή περιοχή θα προσπαθήσει να δώσει τη δική της τοπική απάντηση με ειρηνικό ή βίαιο τρόπο. Δεν συμμερίζομαι την άποψη του Wallerstein περί αντικατάστασης του καπιταλισμού σε 30-40 χρόνια από άλλο παγκόσμιο σύστημα, καλύτερο ή χειρότερο. Στην πραγματικότητα, αυτό που έχει αρχίσει να συμβαίνει γύρω μας είναι μια οδυνηρή διαδικασία απλοποίηση και κατακερματισμού ενός πολύπλοκου και πολυσύνθετου συστήματος πλανητικών διαστάσεων. Έτσι, εκείνο που φαίνεται πως θα διαδεχτεί την κλυδωνιζόμενη παγκοσμιοποίηση δεν είναι ένα νέο καλύτερο ή χειρότερο σύστημα, αλλά ένα πλήθος αντιμαχόμενων μικρών ή μεσαίων κοινωνικοπολιτικών σχημάτων, που βασική τους εργασία για πολλές δεκαετίες, ίσως και αιώνες, θα είναι η ανακύκλωση των συνεχώς μειούμενων υπολειμμάτων του βιομηχανικού κόσμου.
Η διαφαινόμενη ολοσχερής κατάρρευση του παγκοσμιοποιημένου συστήματος θα οδηγήσει στην ανάδυση μιας πληθώρας τοπικών εξουσιών και περιφερειακών πόλων ισχύος, πιθανότατα αλληλοσυγκρουόμενων. Ο λόγος είναι ότι μαζί με την κατάρρευση του καπιταλισμού θα χαθεί και το κατεξοχήν ενοποιητικό στοιχείο του σημερινού κόσμου: Ο οικονομικός συγκεντρωτισμός που μπορούσε να επιβάλλει το παγκοσμιοποιημένο χρηματοπιστωτικό σύστημα. Έτσι, το κεντρικό εργαλείο ομογενοποίησης και ελέγχου της κοινωνικής συνείδησης, η επικοινωνιακή τεχνολογία (τηλεόραση, ραδιόφωνο, τύπος, διαδίκτυο), θα έχει μόνο φθίνουσα παρουσία και βαθμιαία θα περιορίζεται σε τοπικές εφαρμογές ολοένα και μικρότερης εμβέλειας, που μόνο τοπικές εξουσίες θα μπορούν να στηρίξουν.
Σενάριο δεύτερο – Ένα μείγμα κατάρρευσης και τοπικών πολέμων. Το πιθανότερο σενάριο. Η κατάρρευση του παγκοσμιοποιημένου κόσμου φαίνεται αναπότρεπτη, αλλά αυτό δεν σημαίνει πως οι επιμέρους παίκτες δεν θα παλέψουν με νύχια και με δόντια να κρατήσουν τις σημερινές εξουσίες τους ή να θεμελιώσουν καινούργιες. Ήδη έχουμε αρχίσει να βλέπουμε την παλινόρθωση της κλασικής εθνικής πολιτικής και του πολέμου ως εργαλείου πολιτικής με την παράλληλη καθίζηση του θεσμικού κύρους των παγκόσμιων οργανισμών και παγκοσμιοποιημένων θεσμών. Η αποτροπή του κατακερματισμού των εθνικών χώρων σε τοπικής έκτασης εξουσίες, η εκκαθάριση παλαιών λογαριασμών με γείτονες ή η ωμή επέκταση είναι μερικές μόνο από τις αφορμές συγκρούσεων στις οποίες μοιραία οδηγεί το τέλος της παγκοσμιοποίησης. Το παρόν σενάριο όμως είναι μάλλον μεταβατικό καθώς θα αναπτύσσεται παράλληλα με τη διαδικασία κατάρρευσης του βιομηχανικού τρόπου παραγωγής και συγκέντρωσης πλούτου, οπότε δεν θα υπάρχει επαρκές πλεόνασμα για τη χρηματοδότηση ισχυρών πολιτικών και στρατιωτικών μηχανισμών, αντίστοιχων με τους σημερινούς. Έτσι, αυτόματα έρχεται στον νου μια περίοδος ανάλογη με τον Εκατονταετή Πόλεμο. Αλλά, όπως φαίνεται, πρέπει να κρατήσουμε τα σενάριά μας πολύ γενικά καθώς η διαφαινόμενη πολιτισμική μεταβολή, που αναπόφευκτα θα συνοδεύσει μια τέτοια ριζική ανατροπή των σημερινών ισορροπιών, λειτουργεί σαν “ορίζοντας γεγονότων” και μας αποκρύπτει περισσότερες λεπτομέρειες.
Σενάριο τρίτο – Ανοιχτή παγκόσμια σύγκρουση. Ενδεχομένως ορισμένες ελίτ να πιστέψουν πως ένας παγκόσμιος πόλεμος αποτελεί λύση για τη χώρα τους όσο ακόμα έχουν τη δυνατότητα διεξαγωγής ενός τέτοιου πολέμου. Η αυτοκρατορική λογική του “αν δεν έχω, το αρπάζω” είναι παλιά και εικονογραφείται θαυμάσια από τις πρόσφατες επεμβάσεις της Δύσης στο Ιράκ, τη Λιβύη και τη Συρία – αλλά και πολύ πιο κοντά σ’ εμάς, στη γερμανική νεοαποικία που κάποτε ήταν η ανεξάρτητη χώρα Ελλάδα. Όσο όμως η κρίση βαθαίνει και η αμερικανική κυρίως ελίτ συνειδητοποιεί πως η συντριπτική σήμερα υπεροπλία της είναι προσωρινή λόγω του δυσθεώρητου αμερικανικού χρέους και ελλείμματος, πιθανόν να μπει στον πειρασμό να προχωρήσει σε μια γρήγορη “τελική λύση” με Ρωσία και Κίνα πριν χάσει το στρατιωτικό αυτό πλεονέκτημα. Παρά τις τραγικές συνέπειες μιας τέτοιας έκβασης στους ανθρώπινους πληθυσμούς και το φυσικό περιβάλλον, η φύση του πολέμου και των όπλων σήμερα δεν μπορεί να οδηγήσει στην πολιτική επικράτηση ενός κράτους ή σχηματισμού κρατών πάνω στα υπόλοιπα. Δεν έχει πολιτικό νόημα ένας παγκόσμιος πόλεμος με πυρηνικά, χημικά και βιολογικά όπλα. Τα μέσα είναι υπερβολικά μεγάλα για τον σκοπό και οι συνέπειές τους ανεπανόρθωτες. Αν και μέτριας πιθανότητας, το σενάριο αυτό παραμένει πάντως ως ενδεχόμενη έκβαση.
ο ο ο
‘Ετσι, μέσα από όλη αυτή τη ρευστότητα, αστάθεια και ασάφεια, ένα μόνο είναι σίγουρο: Έχουμε μπει σε επικίνδυνους ιστορικούς καιρούς και δεν έχει νόημα να αποφεύγουμε τη συζήτηση για τα ενδεχόμενα που ανοίγονται πλέον μπροστά μας. Και η συζήτηση γι’ αυτές τις σκοτεινές προοπτικές μάλλον θα πρέπει να συνεχιστεί.
