Κόσμος και Ιστορία ή λόγος για το τραγικό

του Θεόδωρου Ζιάκα

Ο αρ­χαί­ος α­το­μι­κι­σμός κα­τέρ­ρευ­σε, μη μπο­ρώ­ντας να δια­χει­ρι­στεί την α­ντί­φα­ση       ε­λευ­θε­ρί­ας–δι­καιο­σύ­νης. Τι θα γί­νει με τον νε­ω­τε­ρι­κό α­το­μι­κι­σμό; Α­ντι­με­τω­πί­ζει το ί­διο πρό­βλη­μα, αλ­λά με τε­λεί­ως δια­φο­ρε­τι­κό τρό­πο. Στα πλαί­σια μιας κο­σμιο­κε­ντρι­κής ο­ντο­λο­γί­ας ο πρώ­τος. Στα πλαί­σια μιας ε­σχα­το­λο­γι­κής-ι­στο­ρι­κι­στι­κής αν­θρω­πο­κε­ντρι­κής ο­ντο­λο­γί­ας ο δεύ­τε­ρος.
Αυ­τό εί­ναι ου­σια­στι­κά το ε­ρώ­τη­μα που θέ­τει με το βι­βλί­ο του ο Κώ­στας Πα­πα­ϊ­ω­άν­νου. Έ­να ε­ρώ­τη­μα ε­ξαι­ρε­τι­κά ε­πί­και­ρο. Το βι­βλί­ο του μας δί­νει μια α­νε­πα­νά­λη­πτη σύ­γκρι­ση των ε­ντε­λώς δια­φο­ρε­τι­κών τρό­πων, με τους ο­ποί­ους το Τρα­γι­κό εμ­φα­νί­ζε­ται στους δυο πο­λι­τι­σμούς. Θα την πα­ρου­σιά­σω με δι­κά μου λό­για, κά­πως εκ­συγ­χρο­νι­σμέ­νη με την προ­βλη­μα­τι­κή που α­να­πτύσ­σου­με σή­με­ρα.
Στον ελ­λη­νι­κό πο­λι­τι­σμό
Η αί­σθη­ση του τρα­γι­κού έρ­χε­ται σαν κα­τα­στά­λαγ­μα της τρο­μα­κτι­κής ε­μπει­ρί­ας α­πό τους συ­νε­χείς εμ­φυ­λί­ους πο­λέ­μους. Ε­σω­τε­ρι­κούς και ε­ξω­τε­ρι­κούς. Ό­σο λει­τουρ­γεί ο ο­μη­ρι­κός μύ­θος πα­ρά­γε­ται α­το­μι­κό­τη­τα και σχη­μα­τί­ζε­ται το πο­λι­τεια­κό οι­κο­σύ­στη­μά της. Η ε­ξέ­λι­ξη εί­ναι σα­φής: Ο­λι­γαρ­χί­α, τυ­ραν­νί­α, δη­μο­κρα­τί­α. Χω­ρι­στι­κός πα­τριω­τι­σμός. Το με­ρι­κό συλ­λο­γι­κό υ­πο­στα­σιά­ζει συρ­ρι­κνω­τι­κά-α­ντα­γω­νι­στι­κά το ε­θνι­κό κα­θο­λι­κό. Ε­νώ οι ε­σω­τε­ρι­κοί α­ντα­γω­νι­σμοί τεί­νουν να δια­λύ­σουν τη συλ­λο­γι­κή αυ­το­νο­μί­α, τη βά­ση της α­το­μι­κής ε­λευ­θε­ρί­ας.
Δύ­ο τρό­ποι α­ντί­δρα­σης: η καλ­λιέρ­γεια της α­ρε­τής και της αί­σθη­σης του τρα­γι­κού. Η πρώ­τη ε­σω­τε­ρι­κεύ­ει την α­ντί­θε­ση ε­λευ­θε­ρί­ας-δι­καιο­σύ­νης. Η δεύ­τε­ρη καλ­λιερ­γεί την αυ­το­συ­γκρά­τη­ση, μέ­σω του φό­βου α­πέ­να­ντι στην έ­ξαρ­ση των πα­θών. Των αν­δρών το υ­πέρ­τολ­μον φρό­νη­μα κ.τ.λ. (Αι­σχύ­λος) α­πει­λεί με υ­πο­στρο­φή στο χά­ος. Λύ­ση: ο συ­ντο­νι­σμός με τον Λό­γο του Πα­ντός, τον λό­γο της Δι­καιο­σύ­νης-Αρ­μο­νί­ας.
Ό­ταν ό­μως ο σε­βα­σμός για τους “κα­τέ­χο­ντες την πό­λι” θε­ούς και ή­ρω­ες, σβή­νει με την α­νά­πτυ­ξη της α­το­μι­κής ε­λευ­θε­ρί­ας και γί­νε­ται ό,τι κά­θε φο­ρά “έ­δο­ξε τη Βου­λή και τω Δή­μω”, χω­ρίς α­να­φο­ρά στον ε­ναρ­μο­νι­στι­κό ιε­ρό Κοι­νό Λό­γο, αρ­χί­ζει και η κα­τάρ­ρευ­ση. Εί­ναι η φά­ση της σο­φι­στι­κής, του α­πό­λυ­του σχε­τι­κι­σμού και της ε­ξα­χρεί­ω­σης. Α­πο­μυ­θο­ποιεί­ται ο μυ­θι­κός κι­νη­τή­ρας της ελ­λη­νι­κής ε­ξα­το­μί­κευ­σης: ο ο­μη­ρι­κός μύ­θος. Α­ναι­ρεί­ται τό­τε η ί­δια η βά­ση της ελ­λη­νι­κής α­το­μι­κό­τη­τας. Το ά­το­μο και η Πό­λις α­πο­συ­ντί­θε­νται. Η αυ­το­νο­μί­α, η α­το­μι­κή-συλ­λο­γι­κή, κα­τα­λύ­ε­ται. Η σω­κρα­τι­κή φι­λο­σο­φί­α, της στρο­φής στον έ­σω άν­θρω­πο, θα εί­ναι και το κύ­κνειο ά­σμα του ελ­λη­νι­κού α­το­μι­κι­σμού.
Στον νε­ω­τε­ρι­κό πο­λι­τι­σμό
Θα συμ­φω­νού­σα με τον Τό­υνμπη ό­τι η νε­ω­τε­ρι­κό­τη­τα γεν­νή­θη­κε ως α­ντί­δρα­ση-α­πη­ύδη­σμα στους θρη­σκευ­τι­κούς πο­λέ­μους, δια­πί­στω­ση που ε­ξη­γεί πολ­λά.
Εί­ναι κατ’ αρ­χάς μια α­κα­τά­σχε­τη ορ­μή προς την α­το­μι­κή ε­λευ­θε­ρί­α. Γέν­νη­ση νέ­ας α­το­μι­κό­τη­τας. Ε­ντε­λώς και­νο­φα­νούς χα­ρα­κτή­ρα. Ποιος εί­ναι; Εί­ναι η μη­χα­νι­κή-δια­με­σο­λα­βη­μέ­νη αυ­το­α­να­φο­ρι­κό­τη­τα. Ε­ξη­γού­μαι:
Η αυ­το­α­να­φο­ρι­κό­τη­τα εί­ναι έ­να αί­τη­μα α­πό­λυ­της αυ­το­νο­μί­ας. Α­πό­λυ­της α­πε­λευ­θέ­ρω­σης. Α­πό κά­θε φυ­σι­κό και με­τα­φυ­σι­κό πε­ριο­ρι­σμό. Α­πε­λευ­θέ­ρω­ση α­πό τον α­πό­λυ­το “άλ­λο” (θε­ό). Α­πό τον κο­σμι­κό “άλ­λο” (φύ­ση). Α­πό τον κοι­νω­νι­κό “άλ­λο” (κρά­τος, δυ­νά­στη κ.τ.λ.). Α­πό τον α­πέ­να­ντί μου “άλ­λο” (πλη­σί­ον). Με σκο­πό “τη γλυ­κειά α­πό­λαυ­ση ε­νός ε­πί­γειου στέμ­μα­τος” (Marlowe). Την “εγ­γύ­η­ση της ι­διω­τι­κής α­πό­λαυ­σης” (Μπ. Κον­στάν).
Πώς; Φτιά­χνο­ντας έ­ναν ει­δι­κό τε­χνη­τό κό­σμο, με βά­ση αυ­τήν α­κρι­βώς την προ­δια­γρα­φή, μέ­σα στον ο­ποί­ο θα αυ­το­ε­γκλει­στεί η αυ­το­α­να­φο­ρι­κή α­το­μι­κό­τη­τα. Η ι­στο­ρί­α αυ­τού του τε­χνη­τού κό­σμου θα εί­ναι ε­πι­φορ­τι­σμέ­νη με έ­να μο­να­δι­κό “τέ­λος” (σκο­πό): να πραγ­μα­τώ­σει την αυ­το­α­να­φο­ρι­κή αυ­το­νο­μί­α. Η νε­ω­τε­ρι­κή ι­στο­ρί­α θα εί­ναι έ­τσι ο φο­ρέ­ας μιας εκ­κο­σμι­κευ­μέ­νης μεσ­σια­νι­κής ε­σχα­το­λο­γί­ας. Αλ­λά ποιος θα εί­ναι ο νε­ω­τε­ρι­κός Μεσ­σί­ας; Μας εί­ναι γνω­στός: εί­ναι η Ε­πι­στή­μη και η Τε­χνο­λο­γί­α, που “θα μας λύ­σουν ό­λα τα προ­βλή­μα­τα”.
Α­να­λυ­τι­κό­τε­ρα:
Η α­το­μι­κή αυ­το­νο­μί­α εί­ναι ε­δώ με­το­χή στη συλ­λο­γι­κά κα­τα­κτη­μέ­νη αυ­το­νο­μί­α, έ­να­ντι του “άλ­λου” γε­νι­κά (: α­πό­λυ­του, φυ­σι­κού, κοι­νω­νι­κού, πλη­σί­ον). Ε­νώ η ελ­λη­νι­κή εί­ναι, α­πλώς, με­το­χή στην συλ­λο­γι­κή αυ­το­νο­μί­α έ­να­ντι του άλ­λου-γει­το­νι­κού συλ­λο­γι­κού (χω­ρι­στι­κός πα­τριω­τι­σμός).
Ε­νώ η ελ­λη­νι­κή α­το­μι­κή αυ­το­νο­μί­α ε­πι­τυγ­χά­νε­ται στο ε­σω­τε­ρι­κό του αυ­τό­νο­μου συλ­λο­γι­κού (πό­λε­ως) μέ­σω του συ­ντο­νι­σμού με τον κο­σμι­κό Κοι­νό Λό­γο, η νε­ω­τε­ρι­κή ε­πι­τυγ­χά­νε­ται μέ­σω του συ­ντο­νι­σμού με τον ε­σχα­το­λο­γι­κό λό­γο της ι­στο­ρι­κής προ­ό­δου.
Θε­μέ­λιο του πρω­τό­τυ­που νε­ω­τε­ρι­κού εγ­χει­ρή­μα­τος εί­ναι η μη σχέ­ση,2 ο α­πο­κλει­σμός του άλ­λου, ως άλ­λου, α­πό τη δό­μη­ση του κοι­νω­νι­κού πε­δί­ου. Ο φό­νος του άλ­λου (του θε­ού, της φύ­σης, του πλη­σί­ον). Κό­λα­ση εί­ναι ο άλ­λος, λε­ει ο Σαρ­τρ. Η κό­λα­ση βρί­σκε­ται στην εγ­γύ­τη­τα. Τρεις στο ί­διο κε­λί, λε­ει πά­λι ο Σαρ­τρ. Ε­νώ στους Έλ­λη­νες η εγ­γύ­τη­τα των προ­σώ­πων εί­ναι πα­ρά­δει­σος. Κό­λα­ση εί­ναι το να εί­στε πλά­τη με πλά­τη και να μη βλέ­πει ο έ­νας το πρό­σω­πο του άλ­λου (Γε­ρο­ντι­κό). Ε­κεί συν τρεις δεν κά­θο­νται συν δυο δεν κου­βε­ντιά­ζουν (Δη­μο­τι­κό τρα­γού­δι).
Αλ­λά πώς στή­νε­ται κοι­νω­νί­α πά­νω στην α­πα­λοι­φή της σχέ­σης; Γί­νε­ται: α) Δια της εκ­δο­χής α­πά­ντων ως αυ­το­α­να­φο­ρι­κών α­τό­μων, ως ε­χό­ντων τό­ση αυ­τάρ­κεια που η σχέ­ση δεν υ­πει­σέρ­χε­ται στον ο­ρι­σμό τους. β) Με τον α­πο­κλει­σμό της εγ­γύ­τη­τας, η ο­ποί­α θα α­πο­κά­λυ­πτε την α­πε­χθή ε­τε­ρό­τη­τα του άλ­λου, ως πε­ριο­ρι­σμό της α­το­μι­κής αυ­το­νο­μί­ας. γ) Με την αυ­το­ε­πι­βε­βαί­ω­ση της αυ­το­α­να­φο­ρι­κής α­το­μι­κό­τη­τας ως διαρ­κούς φό­νου του άλ­λου.3
Ο α­πο­κλει­σμός της εγ­γύ­τη­τας του άλ­λου δια­σφα­λί­ζε­ται με την α­πρό­σω­πη-μη­χα­νι­κή δια­με­σο­λά­βη­ση των σχέ­σε­ων. Α­νά­με­σα σε ό­λες τις α­νά­γκες μου και στον άλ­λο μπο­ρούν κάλ­λι­στα να πα­ρεμ­βλη­θούν α­πρό­σω­πα συ­στή­μα­τα, που να τις δια­χει­ρί­ζο­νται. Αρ­κεί να χρη­σι­μο­ποι­η­θεί το εί­δος νο­ή­σε­ως που κα­λού­με Ratio (προ­σο­μοιω­τι­κή-τυ­πο­ποι­η­τι­κή-αλ­γο­ριθ­μι­κή σκέ­ψη).
Το τρί­το στοι­χεί­ο, η φο­νι­κή αυ­το­ε­πι­βε­βαί­ω­ση, ε­πι­τυγ­χά­νε­ται με τον θε­σμο­ποι­η­μέ­νο α­ντα­γω­νι­σμό (α­γο­ράς και πο­λι­τι­κής). Με τον Κα­πι­τα­λι­σμό, ως γε­νί­κευ­ση της ε­μπο­ρευ­μα­το­ποί­η­σης. Ο άλ­λος-πλη­σί­ον εί­ναι θή­ρα­μα. Σκο­τώ­νο­ντάς τον, συμ­βο­λι­κά και οι­κο­νο­μι­κά, ε­πι­βε­βαιώ­νω τη δι­κή μου ά­σχε­τη α­το­μι­κό­τη­τα.
Στο μο­ντέ­λο αυ­τό, η α­ντι­κει­με­νι­κά κα­τα­στρο­φι­κή δρά­ση του δια­το­μι­κού α­ντα­γω­νι­σμού, και κατ΄ ε­πέ­κτα­ση η α­ντί­θε­ση ε­λευ­θε­ρί­ας-δι­καιο­σύ­νης, ε­πι­δέ­χε­ται άλ­λο και μά­λι­στα πα­ρα­γω­γι­κό χει­ρι­σμό. Λύ­νε­ται με φυ­γή προς τα μπρος. Με ό­λο και με­γα­λύ­τε­ρη α­νά­πτυ­ξη συ­στη­μά­των.
Το νε­ω­τε­ρι­κό εγ­χεί­ρη­μα πε­τυ­χαί­νει: Αυ­ξά­νει συ­νο­λι­κά την αυ­το­νο­μί­α έ­να­ντι των με­τα­φυ­σι­κών και φυ­σι­κών δυ­νά­με­ων. Ελ­πί­ζε­ται ό­τι τε­λι­κά θα νι­κη­θεί ο θά­να­τος. Ο νε­ω­τε­ρι­κός κό­σμος, εν­σω­μα­τώ­νο­ντας τους α­ντί­στοι­χους άλ­λους, μοιά­ζει να αγ­γί­ζει ή­δη την α­θα­να­σί­α. Πα­ρα­πέ­ρα: το κά­θε ά­το­μό του μπο­ρεί, χά­ρη στην ε­πι­στή­μη, να ­α­πο­φύ­γει κά­πο­τε τον θά­να­το, κα­θώς αρ­γά ή γρή­γο­ρα θα α­να­κα­λυ­φθεί το γο­νί­διο του θα­νά­του (ε­σχα­το­λο­γί­α). Άλ­λω­στε μια μη­χα­νή δεν πε­θαί­νει ό­ταν υ­πάρ­χουν α­νταλ­λα­κτι­κά.
Αλ­λά πού βρί­σκε­ται το Τρα­γι­κό στη νε­ω­τε­ρι­κό­τη­τα; Στις λε­γό­με­νες “πα­ρε­νέρ­γειες” του ό­λου εγ­χει­ρή­μα­τος. Τα προ­βλή­μα­τα με­τα­το­πί­ζο­νται στο “ε­ξω­τε­ρι­κό” άλ­λο: στο “πε­ρι­βάλ­λον”, τον βιό­κο­σμο και στη μη νε­ω­τε­ρι­κή ι­στο­ρι­κό­τη­τα. Τα α­πο­τε­λέ­σμα­τα εί­ναι α­πτά σε δύ­ο ε­πί­πε­δα:
Α­ντί­φα­ση βιό­σφαι­ρας-τε­χνό­σφαι­ρας. Η κα­τάρ­ρευ­ση της πρώ­της, υ­πό το βά­ρος της δεύ­τε­ρης, γί­νε­ται ό­λο και πιο πι­θα­νή.
Α­ντί­φα­ση ε­ξα­το­μί­κευ­σης-συ­στη­μά­των, ε­πει­δή ε­σω­τε­ρι­κεύ­ε­ται η μη­χα­νι­κή δια­με­σο­λά­βη­ση των σχέ­σε­ων. Οι σχέ­σεις α­νά­με­σα στα μό­ρια της ψυ­χής δια­με­σο­λα­βού­νται α­πό τα ε­ξω­τε­ρι­κά συ­στή­μα­τα. Η α­το­μι­κή σω­μα­το­ψυ­χή στρε­βλώ­νε­ται. Υ­πα­να­πτύσ­σε­ται π.χ. το συ­ναι­σθη­μα­τι­κό και κυ­ρί­ως η αυ­θυ­περ­βα­τι­κή τά­ση του αν­θρώ­που. Αυ­τό που εί­ναι ο υ­πο­στα­τι­κός του ά­ξο­νας, κα­τά την Ορ­θό­δο­ξη πα­ρά­δο­ση. Ο υ­παρ­ξια­κός χρό­νος δια­σπά­ται σε χρο­νο­α­νταλ­λα­κτι­κά συ­στη­μά­των. Ο ε­σω­τε­ρι­κός άν­θρω­πος α­πο­νε­κρώ­νε­ται και έ­χου­με τον κού­φιο άν­θρω­πο του Τ. Σ. Έ­λιοτ.
Σαν α­πο­τέ­λε­σμα τε­λι­κώς ε­ξα­ντλεί­ται ο ε­ω­σφο­ρι­κός μυ­θι­κός κι­νη­τή­ρας της νε­ω­τε­ρι­κής ε­ξα­το­μί­κευ­σης. Άρ­χι­σε πλέ­ον το τέ­λος της. Ει­σβάλ­λει το Τρα­γι­κό, ως α­δυ­να­μί­α συ­ντο­νι­σμού του ε­ξου­θε­νω­μέ­νου-με­τα­μο­ντέρ­νου νε­ω­τε­ρι­κού α­τό­μου με τον ε­σχα­το­λο­γι­κό λό­γο της νε­ω­τε­ρι­κό­τη­τας.
Συ­μπέ­ρα­σμα
Το ελ­λη­νι­κό ά­το­μο κα­τέρ­ρευ­σε. Η δυ­να­μι­κή της κα­τάρ­ρευ­σης δεν εί­χε θί­ξει τον α­με­σο-σχε­σια­κό προ­σα­να­το­λι­σμό του. Γι αυ­τό μπό­ρε­σε να α­να­γνω­ρί­σει στο χρι­στια­νι­κό Πρό­σω­πο την αν­θρω­πο­λο­γι­κή του διέ­ξο­δο. Εί­χα­με έ­τσι τη βυ­ζα­ντι­νή σύν­θε­ση. Άλ­λα χί­λια χρό­νια ελ­λη­νι­κού πο­λι­τι­σμού.
Το νε­ω­τε­ρι­κό ά­το­μο μπή­κε κι αυ­τό στη φά­ση της ο­λο­κλή­ρω­σης-κα­τάρ­ρευ­σης. Η δυ­να­μι­κή της δεν έ­θι­ξε ό­μως α­κό­μη σο­βα­ρά τη μη­χα­νο­κρα­τι­κή ε­σχα­το­λο­γί­α του. Α­κό­μη πι­στεύ­ει στον τε­χνο­λο­γι­κό μεσ­σια­νι­σμό. Αυ­τό εί­ναι πι­θα­νό να μας ο­δη­γή­σει στον με­τάν­θρω­πο. Στον με­τα­νε­ω­τε­ρι­κό αυ­τό ε­φιάλ­τη.
Το ζη­τού­με­νο εί­ναι η προ­σω­πο­κε­ντρι­κή διέ­ξο­δος. Δεν το λε­ει ο Πα­πα­ϊ­ω­άν­νου. Δεν “τα εί­πε ό­λα” ο άν­θρω­πος.4 Αυ­τό το ά­φη­σε σε μας. Το ζη­τού­με­νο εί­ναι να αρ­θεί ο σύγ­χρο­νος άν­θρω­πος πά­νω α­πό τα συ­στή­μα­τα μέ­σα κι έ­ξω του. Να υ­περ­βεί τη μη­χα­νι­κή α­πρό­σω­πη σχε­σιο­κρα­τί­α Κι αυ­τό εί­ναι τρα­γι­κό, για­τί δεν μπο­ρεί να το κά­νει με τα μέ­σα που γνω­ρί­ζει. Δεν δια­νο­εί­ται ό­τι η σω­τη­ρί­α του εί­ναι να με­τα­τρέ­ψει το φέ­ρε­τρό του, το μη­χα­νο­ποι­η­μέ­νο αυ­το­α­να­φο­ρι­κό ε­γώ του, σε σω­σί­βιο για να ζή­σει ο α­πέ­να­ντί του α­το­μι­κός και συλ­λο­γι­κός άλ­λος.5
Σημειώσεις
1. Κώ­στας Πα­πα­ϊ­ω­άν­νου, Κό­σμος και Ι­στο­ρί­α, ελ­λη­νι­κή κο­σμο­λο­γί­α και δυ­τι­κή ε­σχα­το­λο­γί­α. Ε­ναλ­λα­κτι­κές εκ­δό­σεις, Α­θή­να 2000.
2. Χρή­στος Γιαν­να­ράς Η α­παν­θρω­πί­α του δι­καιώ­μα­τος κ.ά.
3. Η­λί­ας Πα­πα­γιαν­νό­που­λος, Έ­ξο­δος θε­ά­τρου. Ίν­δι­κτος Α­θή­να 2000.
4. Για τη συ­νο­λι­κή ά­πο­ψη του Πα­πα­ϊ­ω­άν­νου, πρώ­ι­μα δια­τυ­πω­μέ­νη βλ. Ο άν­θρω­πος και ο ί­σκιος του. Ε­ναλ­λα­κτι­κές εκ­δό­σεις.
5. Η­λί­ας Πα­πα­γιαν­νό­που­λος, ό.π.

* Το κείμενο αποτελεί εισήγηση του συγγραφέα στην παρουσίαση του βιβλίου του Ππαπαιωάννου, που έγινε τον Μάρ­τιο του 2001. Για το βιβλίο μίλησαν ακόμα οι Γιώργος Καραμπελιάς και Χρήστος Γιανναράς.