Από το Άρδην τ. 97, Ιούνιος-Σεπτέμβριος 2014
Ο Φρήντριχ Χαίλντερλιν ο μεγάλος Γερμανός συγγραφέας έγραψε σε ηλικία 24 ετών το μεγάλο του πεζό αριστούργημα Υπερίων, ή ο ερημίτης στην Ελλάδα, το οποίο έχει ως κεντρικό ήρωα έναν ομώνυμο Έλληνα που επιστρέφει στην Ελλάδα και συμμετέχει στα Ορλωφικά, την πρώτη ελληνική Επανάσταση του 1770. Αυτό το βιβλίο, που συνέβαλε τόσο στον ευρωπαϊκό φιλελληνισμό, όσο και εν μέρει στον ανθελληνισμό, έμεινε για πολύ καιρό αμετάφραστο στα ελληνικά, έως ότου ο Λαυρέντιος Γκεμερέϋ, ένας σημαντικός διανοούμενος αυστριακής καταγωγής, πραγματοποίησε μια υπέροχη μετάφραση του έργου, την οποία έχουν επιμεληθεί ο Δήμος Μαυρομμάτης και ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος και εξέδωσαν οι εκδόσεις Ηριδανός. Στο επίμετρο του βιβλίου ο Γκεμερέϋ, προσπαθώντας να εξηγήσει την μακρά απουσία ενός τόσο σημαντικού και φιλελληνικής αφετηρίας έργου από την ελληνική γραμματεία, προέβη σε μια σχετική έρευνα, μέρος της οποίας παραθέτουμε ακολούθως.
Άρδην
Δύο έργα σημάδεψαν βασικά τη φαντασία του Χαίλντερλιν για το ελληνικό τοπίο και τον πληροφόρησαν για τα ιστορικά γεγονότα του 1770: Richard Chandler: Travels in Asia Minor and Greece; or an account of a tour, made at the expense of the society of dilettanti, Oxford 1775/76, και Choiseul-Gouffier: Voyage Pittoresque de la Grece, Paris 1782 και 1809. Τα πρώτα τεύχη αυτού του έργου χρησίμευαν στον Χαίλντερλιν (σε μια γερμανική μετάφραση από τον Heinrich August Ottokar Reichard) σαν πηγή.
Το ζήτημα των πηγών από τις όποιες ο Χαίλντερλιν άντλησε για να δημιουργήσει αυτό πού νόμιζε μία ζωντανή εικόνα του ελληνικού τοπίου καθώς και της ιστορικής πραγματικότητας σχετικά με τα «Ορλωφικά», για τον Έλληνα αναγνώστη έχει μία ειδική σημασία. Φαίνεται ότι ή δυσμενής παρουσίαση των γεγονότων κατά την πολιορκία του Μυστρά ήταν η βασική αίτια να μη μεταφραστεί ο Υπερίων ως τώρα. Αυτό μπορεί να κατανοηθεί εύκολα αν λάβουμε υπόψη την ανθελληνική επίδραση του Φαλλμεράυερ στον 19ο αιώνα: όλοι όσοι γνώρισαν το αριστούργημα του Χαίλντερλιν αναγκαστικά σκόνταψαν πάνω στη σκληρή καταδίκη των Ελλήνων αγωνιστών στα «Ορλωφικά» ως «ληστών και δολοφόνων» και ακόμα «ανάξιων δειλών».
Σήμερα η μελέτη των πηγών μας δίνει τη δυνατότητα να καταλάβουμε αυτή την τοποθέτηση των γεγονότων: ο Χαίλντερλιν έπεσε θύμα του Γερμανού μεταφραστή του βιβλίου του Choiseul-Gouffier, που με φανερό ανθελληνικό μένος αλλοίωσε το γαλλικό κείμενο σε βαθμό άνευ προηγουμένου.
Παρακάτω δίνουμε σε παράλληλες στήλες τη μετάφραση του γαλλικού πρότυπου και της γερμανικής μετάφρασης του Reichard:
Λ. Γκεμερέϋ, Φρ. Χαίλντερλιν, Υπερίων, σσ. 290-291
[Ο Γκεμερέϋ παραθέτει αριστερά το γαλλικό κείμενο με την ελληνική μετάφραση και δεξιά το γερμανικό κείμενο με την ελληνική μετάφραση. Παραθέτουμε αποσπάσματα από την ελληνική μετάφραση των δύο κειμένων, που αξίζει κανείς να δει στο σύνολό τους στις σελίδες 292-304, του βιβλίου, Άρδην]
Από τα κείμενα, αποδεικνύεται η ανθελληνική διάθεση του Γερμανού μεταφραστή που φαίνεται να είχε ξαφνιάσει ακόμα και τον Χαίλντερλιν, πού δεν ακολουθεί στην απόδοση των γεγονότων της Τριπολιτσάς τους αριθμούς πού δίνει ο Reichard.
Γιατί όμως δεν έλεγξε ο Χαίλντερλιν τα κείμενα; Κατ’ αρχή, φαίνεται να μην είχε δώσει και τόση σημασία στην «ιστορική αλήθεια» του μυθιστορήματος του: αυτό το συναρπαστικό ντοκουμέντο του ενθουσιασμού και της απόλυτης αποτυχίας φαίνεται να μη νοιαζότανε πολύ για την εξακρίβωση των γεγονότων. Ίσως μπορεί ακόμα να ανακαλύψει κανείς στην παρουσίαση της απογοήτευσης του Υπερίωνα μετά από τις «φρικαλεότητες» στο Μυστρά την απογοήτευση του ίδιου του Χαίλντερλιν μετά από την εξέλιξη της Γαλλικής Επανάστασης πού οδηγήθηκε στην τρομοκρατία, και έτσι του ήταν ίσως ιδιαίτερα ευπρόσδεκτη η παρουσίαση των γεγονότος από τον Reichard για να συνδέσει μ’ αυτή συμβολικά τα συναισθήματά του.
Όπως και να έχει το πράγμα, παραμένει λυπηρό πώς δεν είχε μεταφραστεί ως τώρα ο Υπερίων, πού, σε σχεδόν αφάνταστο βαθμό, έχει επηρεάσει τη γερμανική λογοτεχνία του 20ου αι. Το ποιητικό έργο του Χαίλντερλιν ανακαλύφτηκε στο τέλος του 19ου αι., και κάτω από την επίδραση του ανδρωθήκαν οι μεγάλοι ποιητές των Γερμανών Ρίλκε, Γκεόργκε, Μπεν, καθώς και οι συγγραφείς Μαν, Χέσσε και πολλοί άλλοι, ενώ όλες οι γενιές από το 1900 ως το Β΄ Παγκ. Πόλεμο είχαν τον Υπερίωνα για Βίβλο τους. (Εγώ, προσωπικά, ξέρω Γερμανούς διανοούμενους πού, εικοσάχρονοι στρατιώτες τότε, ξεκίνησαν το 1941 για τον πόλεμο παίρνοντας μαζί τους μονάχα τον Υπερίωνα του Χαίλντερλιν).
Μολονότι είναι κατανοητό πώς ύστερα από την άσχημη εμπειρία του ανθελληνισμού του Φαλλμεράυερ δεν το βρήκαν σκόπιμο οι γνώστες της γερμανικής λογοτεχνίας να μεταφράσουν τον Υπερίωνα, έτσι έκλεισαν μία απ’ τις πιο σπουδαίες προσβάσεις όχι μόνο στη σύγχρονη γερμανική ποίηση, αλλά και γενικά στο πνεύμα των Γερμανών διανοουμένων αυτού του αιώνα. (Ως τον Μπρεχτ, πού, λ.χ., από τη μετάφραση του Χαίλντερλιν είχε κάνει τη διασκευή του της Αντιγόνης του Σοφοκλή!)
Για τον Έλληνα αναγνώστη έχει μία ειδική σημασία ότι ο παράξενος ανθελληνισμός με τον όποιο παρουσιάζονται τα «Ορλωφικά» του 1770, μολονότι δεν παίζουν και τόσο μεγάλο ρόλο στο βιβλίο, σίγουρα συνέβαλε σε ένα μεγάλο βαθμό στη διαμόρφωση μιας υποσυνείδητης δυσπιστίας απέναντι στους Έλληνες σε όλες τις γενιές πού είχαν τον Yπερίωνα ως βασική πνευματική τροφή. Λ. Γκεμερέυ, Χαίλντερλιν, Υπερίων, σσ. 305-306
Ο μεταφραστής και διαστρεβλωτής του κειμένου του Choisseul-Gouffier, ήταν o Heinrich August Ottokar Reichard, (1751-1828) συγγραφέας, δημοσιογράφος διευθυντής του δουκικού θεάτρου, ανώτατος υπάλληλος και διπλωμάτης στην υπηρεσία του δούκα της Σαξωνίας-Γκότα, του οποίου χρημάτισε υπεύθυνος πολέμου και μυστικοσύμβουλος. Είναι γνωστός κυρίως για την έκδοση των ταξιδιωτικών Οδηγών της Ευρώπης. Μετά από τα ταξίδια του στη Γερμανία, την Ελβετία, την Ιταλία, την Γαλλία και την Ελλάδα, δημοσίευσε τον πρώτο ταξιδιωτικό οδηγό του το 1784 στη Λειψία. Ο Ράϊχαρτ ήταν ένας από τους γνωστότερους Γερμανούς διανοουμένους της εποχής του και οι οδηγοί του συνεχίζουν να εκδίδονται μέχρι σήμερα σε αρκετές γλώσσες. (σημ. Άρδην)
