του Γιώργου Λιερού από το Άρδην τ. 72, Νοέμβριος-Δεκέμβριος 2008
Στα κινέζικα η Ελλάδα λέγεται Σίλα και η λέξη προέρχεται από το νεοελληνικό Ελλάς.
Η «Θάλασσα της Αγάπης» είναι ο τίτλος της πιο δημοφιλούς τηλεοπτικής σειράς στην Κίνα. Αναφέρεται στις περιπέτειες ενός ζευγαριού Κινέζων στα νησιά του Αιγαίου. Η κασετίνα με τα 14 DVD της σειράς βρίσκεται σε περίοπτη θέση στα κεντρικά δισκοπωλεία.
«Μας δίνετε το 40% της δουλειάς μας», μας εξηγεί ο νεαρός διευθυντής στα ναυπηγεία της Cosco, στην Γκουανγκζού. Στο πέτο φορά το κόκκινο αστέρι. Έξω από το παράθυρο βλέπουμε να κυματίζουν 3-4 ελληνικές σημαίες, όσες και τα υπό επισκευή ελληνικά πλοία που βρίσκονται στα ναυπηγεία.
Τι ξέρουμε όμως εμείς οι Έλληνες για τη σύγχρονη Κίνα; Η αίσθηση του οικουμενικού γεωπολιτικού τοπίου είναι λειψή χωρίς μια αντίληψη για την κοσμογονία που συντελείται σ’ αυτή την περιοχή του πλανήτη. Γεννιέται μια νέα υπερδύναμη; Διακυβεύεται όντως η δυτική ηγεμονία; Σε τι αποχρώσεις φωτίζουν τον σύγχρονο καπιταλισμό οι εξελίξεις στην Κίνα;
Αν και η Κίνα εδώ και μια γενιά έχει τον αξιοζήλευτο ετήσιο ρυθμό αύξησης σχεδόν 10% και το ΑΕΠ έχει διπλασιαστεί τρεις φορές και έχει φτάσει τα 1,4 τρισεκατομμύρια δολάρια (2003), δεν είναι συγκρίσιμο παρά με τον τζίρο της αμερικάνικης αυτοκινητοβιομηχανίας και μόνον (το ΑΕΠ των ΗΠΑ ανέρχεται στα 10,1 τρισ. δολάρια και το παγκόσμιο ΑΕΠ στα 36,4 τρισ. δολάρια). Η οικονομική ανάπτυξη στηρίζεται στις εξαγωγές. Το 50% του εξωτερικού εμπορίου ελέγχεται από τις ξένες εταιρείες και το 80% των εξαγωγών και το 60% των εισαγωγών είναι αγαθά που απλώς περνούν από την Κίνα για να υποστούν κατεργασία. Η Κίνα εισάγει το 80% των τσιπ ημιαγωγών που χρειάζεται. Μπορεί η Κίνα να εγείρει αξιώσεις υπερδύναμης όταν η στρατιωτική της ισχύς δεν είναι καν εφάμιλλη της Ταϊβάν; Παρά τους υψηλούς ρυθμούς ανάπτυξης, το κατά κεφαλήν εισόδημα της Κίνας, από το 10% εκείνου των ΗΠΑ το 1978, κατάφερε να φτάσει μόλις το 12,5% το 2001.
Όμως, η χώρα είναι πολύ πιο ισχυρή απ’ όσο τη δείχνουν οι αριθμοί:
Διαθέτει μια γραφειοκρατία διεφθαρμένη αλλά αποτελεσματική, κληρονόμο μιας πείρας 2.000 ετών, μπολιασμένη από τον δυτικό ορθολογισμό μέσω του «μαρξισμού», αποκαθαρμένη από τα βαρίδια της προνεωτερικής παράδοσης διά του πυρός της Πολιτιστικής
Επανάστασης. Τις συγκοινωνιακές υποδομές της χώρας θα τις ζήλευαν πολύ πιο ανεπτυγμένες χώρες.
Σε δημόσιες υπηρεσίες, δίπλα στις αναρτημένες φωτογραφίες των εργαζόμενων, πληκτρολογικά καλούν τους συναλλασσόμενους πολίτες να διατυπώσουν τη γνώμη τους
για την ποιότητα των υπηρεσιών ενός εκάστου υπαλλήλου.
Η μεσαία τάξη κατά ορισμένους υπολογισμούς ξεπερνάει τα 100 εκατομμύρια άτομα. Διαδίδει σ’ όλη την κοινωνία το καπιταλιστικό φαντασιακό από το οποίο εμπνέεται, στηρίζει το καθεστώς, δίνει συνεκτικότητα στην κοινωνία και επίσης βάθος στην εσωτερική αγορά. (Η Κίνα μέσα σε 10 χρόνια θα είναι η δεύτερη αγορά αυτοκινήτων μετά τις ΗΠΑ και μέχρι
το 2022 θα χρειαστεί 1300 αεροπλάνα άνω των 100 θέσεων).
Τα εκατοντάδες εκατομμύρια των Κινέζων εργατών προσφέρουν την εργατική τους δύναμη φτηνά, χωρίς τις
επιβαρύνσεις του κράτους πρόνοιας, είναι εκπαιδευμένοι, πειθαρχικοί, εργατικοί, και έχουν από πίσω τους έναν γιγαντιαίο εφεδρικό στρατό, που στηρίζεται στη μεγαλύτερη αγροτική έξοδο στην ιστορία της ανθρωπότητας.
Σαγκάη
Βράδυ στη Σαγκάη. Η πρώτη μας νύχτα στην Κίνα. Το τοπίο της πόλης φαίνεται να αδιαφορεί για την κούρασή μας από το ταξίδι, που κράτησε σχεδόν 24 ώρες, και βιάζεται να μας παρασύρει στη δίνη της μαγείας που εμψυχώνει την ιλιγγιώδη πρόοδο της χώρας. Βόλτα στο Μπαντ, την παραλία με τα κτήρια από την εποχή που αποκαλούσαν τη Σαγκάη «πόρνη της Ασίας». Κτήρια τραπεζών, εταιρειών που εμπορεύονταν όπιο, ακριβά ξενοδοχεία μπελ επόκ. Απέναντι από τα μνημεία της παλιάς παγκοσμιοποίησης, στην άλλη όχθη του ποταμού Χουανγκπού, στο Πουτόνγκ, σε μέχρι πρότινος βαλτώδεις εκτάσεις και χωράφια, υψώνονται τα μνημεία της νέας παγκοσμιοποίησης. Μια γραμμή από γυαλί και σίδερο, ακιδωτοί πύργοι, ουρανοξύστες, ο πύργος της τηλεόρασης το διαμάντι της Ανατολής, το διεθνές συνεδριακό μέγαρο και λίγο πιο μακριά ο πύργος Τζινμάο, η φωτισμένη γέφυρα και τα πλοιάρια που διασχίζουν τον ποταμό. Οι παραστάσεις video πάνω στους ουρανοξύστες, οι φωτισμοί από νέον, το παζλ των χρωμάτων, σχηματίζουν μια γιγαντιαία τρισδιάστατη οθόνη που σε ρουφάει σ’ έναν κόσμο μελλοντικό, που βρίσκεται κάπου στο διάστημα, σε μια πολιτεία από ταινία επιστημονικής φαντασίας, μακριά από το γήινο πεδίο, τα χρώματα και τα υλικά του. Όχι, το τοπίο δεν είναι σκηνοθετημένο σαν λούνα πάρκ. Δεν κυριαρχεί το παιγνιώδες. Θυμίζει Λας Βέγκας, αλλά όχι ακριβώς. Η πολυχρωμία, οι διαφημίσεις των πολυεθνικών, τα έντονα και άσχετα μεταξύ τους φωτεινά χρώματα παραπέμπουν στον κόσμο των εμπορευμάτων, αλλά όχι μόνον… Σύμφωνα με την κοσμογονία των Κινέζων, κάποτε οι μυθικοί αυτοκράτορες, και όχι κάποιος Θεός, έφτιαξαν το σύμπαν. Εδώ το αστικό τοπίο έχει στηθεί σαν ένας ναός που υμνεί την απόφαση να υψωθεί το ανθρώπινο τεχνούργημα –να εκσφενδονιστεί– πέρα από τα γήινα δεσμά του, πέρα από την παράδοση και τις ιστορικές αναφορές του και προπάντων πέρα από τον άνθρωπο δημιουργό του σ’ ένα αχανές διάστημα ή αλλιώς σε μια άβυσσο. Η νέα Κίνα ξεκαθαρίζει τις προθέσεις της με την πρώτη ματιά.
Την επόμενη μέρα περιήγηση στη Σαγκάη, επίσκεψη στο μουσείο, που έχει τη μορφή αγγείου της δυναστείας των Τανγκ και ίσως είναι το πιο αξιόλογο της χώρας. Δίπλα βρίσκεται το Πολεοδομικό Μουσείο και η Όπερα. Από το νέφος διαγράφονται οι αδρές γραμμές από τους ουρανοξύστες. Πέντε χιλιάδες κτήρια άνω των 15 ορόφων χτίστηκαν τα τελευταία χρόνια στη Σαγκάη. Κάποτε τον ουρανό έσκιζαν μόνον οι παγόδες. Τώρα σ’ όλη τη χώρα, ακόμα και στις μικρές πόλεις, χτίζουν ουρανοξύστες. Στενότητα του χώρου, ή έμπνευση από αρχέτυπες μορφές του συλλογικού ασυνείδητου; Λίγα πράγματα έχουν μείνει από την παλιά Σαγκάη.
Στο Μπαντ το ρολόι των τελωνείων έχει σιγήσει πλέον. Κατά την Πολιτιστική Επανάσταση ανάγγελνε την ώρα στην πόλη, εκπέμποντας επαναστατικά τραγούδια και συνθήματα κατά τακτά διαστήματα. Ο απόηχος της Σαγκάης του μεσοπολέμου και των μεγάλων κοινωνικών συγκρούσεων ακούγεται ακόμη στο σπίτι του Σουν Γιατ Σεν (1866-1925), του ιδρυτή του αστικού εκσυγχρονιστικού δημοκρατικού κινήματος, στο Γυμνάσιο Θηλέων όπου, κατά τις καλοκαιρινές διακοπές του 1920, δώδεκα άτομα ίδρυσαν το ΚΚΚ, στο μνημείο των πεσόντων της εξέγερσης του 1927 και στον τάφο του μεγάλου λογοτέχνη Λου Χσουν (1881-1936). Ο τελευταίος ήταν ο αγαπημένος του καθεστώτος, όμως ουδέποτε προσχώρησε στο ΚΚΚ. Έκανε γνωστό στην Κίνα τον γερμανικό εξπρεσιονισμό, τις αισθητικές θεωρίες του Λουνατσάρσκι, και συνηγόρησε θερμά υπέρ του άλλου μεγάλου λογοτέχνη Μπα-Τζιν, όταν εγκαλείτο για τις αναρχικές του απόψεις. Στο πάρκο γύρω από το μουσείο του Άου Χσουν, μέσα στο ηλιόλουστο πρωινό, χιλιάδες Κινέζοι κάνουν την παραδοσιακή γυμναστική τάι τσι ή ασκήσεις καλλιγραφίας, γράφοντας πάνω στο τσιμέντο με πινέλα που βουτούν στο νερό. Προσπαθούν να μας μάθουν το ιδεόγραμμα για την Ελλάδα ή να μας τραβήξουν σε κάποια ομάδα που γυμνάζεται.
Νυχτερινό τρένο για το Τσούφου. Εδώ βρισκόταν η πρωτεύουσα του αρχαίου βασιλείου του Λου, όπου ο Κομφούκιος δίδαξε τη διακυβέρνηση διά της αγαθοεργίας για το καλό του συνόλου. Η σχολή του, πιο παλιά από την Ακαδημία του Πλάτωνα, λειτούργησε επί 2.500 χρόνια. Περίπατος στους κήπους, τους ναούς και τα κτήρια της σχολής και μετά επίσκεψη και προσκύνημα στο αλσύλλιο που βρίσκεται ο τάφος του μεγάλου δασκάλου. Τόπος ιερός, η αύρα του προκαλεί ρίγος. Με τους όρους του Χέγκελ εδώ κάποτε το πνεύμα του κόσμου έφτασε στην κορύφωσή του και το Απόλυτο Πνεύμα εκδηλώθηκε ως φιλοσοφία. Είναι τόπος που γεννήθηκε ο Άνθρωπος, ένας πρώιμος διαφωτισμός που επηρέασε τον Βολταίρο και τον Λάιμπνιτς. Γύρω σπαρμένες στήλες, αφιερώματα αυτοκρατόρων εδώ και χιλιάδες χρόνια, που καταστράφηκαν από τους ερυθροφρουρούς.
Το σκοτείνιασμα της μέρας μάς βρίσκει στην κορυφή του όρους Τάισαν, λίγες δεκάδες χιλιόμετρα απόσταση από το Τσούφου. Είναι το πιο ιερό βουνό της Κίνας. Τη θυσία στο πνεύμα του βουνού την προσέφερε μόνον ο αυτοκράτορας. Στα μονοπάτια του κινδύνεψε ο Σι Χουάν Τι, ο πρώτος αυτοκράτορας. Στη νότια πλευρά του είχε στρατοπεδεύσει ο ληστής Τάο Τζε, αβατάρα του ανίερου και του δαιμονικού, όταν συνάντησε τον Κομφούκιο και ευτέλισε όλους τους Κινέζους σοφούς, μαζί με τις ηθικές τους αξίες, με μια ανηλεή «αποδομητική» επιχειρηματολογία, πιο αιχμηρή από τα μαχαίρια των 9.000 αιμοσταγών συντρόφων του. Η άνοδος στην κορυφή αποτελεί προσκύνημα και παραδοσιακά γίνεται από μια σκάλα με 6.000 σκαλοπάτια. Εμείς φτάσαμε με τελεφερίκ και καταλύσαμε σ’ ένα από τα πολλά μοναστήρια της κορυφής που έχουν ανακαινιστεί και μετατραπεί σε ξενοδοχεία. Περιμένουμε να ξημερώσει για τον χαιρετισμό του ανατέλλοντος ηλίου. Κάποτε οι εκστασιασμένοι πιστοί πηδούσαν από τους βράχους και τσακίζονταν στους γκρεμούς, με την εμφάνιση του φωτεινού άστρου. Αναμονή. Πριν το χάραμα, εκατοντάδες τουρίστες, οι περισσότεροι Κινέζοι, συγκεντρώνονται στα βράχια. Πολύ κρύο. Αμηχανία. Πού είναι οι ιερείς; Οι προσκυνητές; Οι πιστοί; Ενώ ο ουρανός κοκκινίζει στο βάθος, πάνω από τις πλαγιές απλώνεται η μουσική από ένα κασετόφωνο και ένα τραγούδι από τη φωνή ενός αλλόκοτου νεαρού με τζιν, που εκτελεί μια παράξενη παντομίμα, όρθιος πάνω στην κορυφή ενός βράχου. Σίγουρα είναι μια μαγευτική ανατολή. Όμως κάτι διαφεύγει… Η ανατολή του ήλιου στο Σούνιο ή μέσα από τα νερά του Γάγγη είναι κάτι πολύ περισσότερο από μια μαγευτική ανατολή… Ο ήλιος έχει υψωθεί, ο ουρανός γαλάζιος, το βουνό καταπράσινο με τα έρημα μοναστήρια.
Πού είναι η πλούσια θρησκευτική ζωή που τόσο γλαφυρά περιέγραφε τις δεκαετίες του ’30 και του ’40 ο Τζον Μπλόφελντ; Πού πήγαν οι θεοί των Κινέζων; Χάθηκαν λοιπόν για πάντα οι τελετές τους; Ό,τι απομένει από το θρησκευτικό τους πνεύμα έγινε απλές προλήψεις ή απρόσιτο στους ξένους, επιζεί μόνο στις ιδιωτικές λατρείες των προγόνων μέσα στις οικογένειες; Η δημόσια λατρεία τους, η παραδοσιακά πολιτική θρησκεία τους, αφού επέζησε για λίγες δεκαετίες αντιμέτωπη με τις μαζικές κινητοποιήσεις και τις εκδηλώσεις του κόμματος, εξαφανίστηκε οριστικά;
Κατεβαίνοντας τα 6.000 σκαλοπάτια διασταυρωνόμαστε με εκατοντάδες Κινέζους κάθε ηλικίας που ανεβαίνουν τα σκαλοπάτια με μια αντοχή που μόνον η θερμή πίστη δίνει…
Πεκίνο
Συνεχίζουμε για το Πεκίνο, μια πόλη-κιβωτό ενός πολιτισμού, εμβληματική εξίσου με το Παρίσι, την Κωνσταντινούπολη ή τη Ρώμη. Το τρένο έχει φτάσει κάπως νωρίτερα και περιμένει στις ράγες έξω από τον σταθμό για να μπει στην αποβάθρα τη σωστή ώρα. Η ατμόσφαιρα είναι πνιγηρή, μολυσμένη. Παντού χτίζονται ουρανοξύστες, κατασκευάζονται δρόμοι και οδογέφυρες. Το ξενοδοχείο μας είναι ένα ανακαινισμένο Χουτόνγκ (παραδοσιακό οικιστικό συγκρότημα γύρω από μια αυλή), σε μια παλιά συνοικία κοντά στο κέντρο, μία από τις ελάχιστες που γλίτωσαν την καταστροφή από τον οργασμό ανοικοδόμησης. Το παλιό μεσαιωνικό τείχος της πόλης καταστράφηκε επί Μάο, για να φτιαχτεί αυτοκινητόδρομος.
Έκτοτε, οι περισσότερες παραδοσιακές συνοικίες, κτήρια ακόμα και του 14ου αιώνα, χάθηκαν. Οι κάτοικοί τους πετάχτηκαν στον δρόμο με συνοπτικές διαδικασίες (μέσα σ’ έναν μήνα από τη λήψη της απόφασης) και με ασήμαντες αποζημιώσεις. Ο Ζου Σενγκ Λιανγκ, σαρανταπεντάχρονος αγρότης από την Άνχουι, αυτοπυρπολήθηκε μπρος στην Απαγορευμένη Πόλη, κάτω από το γιγαντιαίο πορτρέτο του Μάο, για να σώσει τη γη του. Χιλιάδες φτωχοί Κινέζοι βγήκαν στους δρόμους τα τελευταία χρόνια για να υπερασπιστούν τη γη ή τις κατοικίες τους, που επιβουλεύονται οι μεγάλες εταιρείες με τη βοήθεια του κράτους. Η κρατική ιδιοκτησία της γης διευκολύνει τη βίαιη και άμεση έξωση των χωρικών ή των κατοίκων των πόλεων από τα σπίτια τους και τα χωράφια τους, προκειμένου να αξιοποιηθούν από το κεφάλαιο, καθώς οι πρώτοι δεν διαθέτουν ιδιοκτησιακά δικαιώματα και νομική κατοχύρωση που θα τους επέτρεπαν να υπερασπιστούν τον εαυτό τους. (Ο πλούτος εναντίον της ιδιοκτησίας –όπως στην Αγγλία του 18ου αιώνα ο καπιταλισμός γεννιέται με τη μαζική, βίαιη απαλλοτρίωση της μικρής ιδιοκτησίας).
Περιήγηση στα μνημεία και τους ναούς. Πολύωρες επισκέψεις στο καθένα, αλλά σχεδόν πάντοτε ο χρόνος δεν φτάνει. Κορεσμός των αισθήσεων. Καταβρόχθιση εντυπώσεων και παραστάσεων, που θα χρειαστεί να μηρυκαστούν για καιρό πριν αφομοιωθούν. Απαγορευμένη Πόλη, Ναός του Ουρανού, Καλοκαιρινό Παλάτι, Ναός των Λάμα. Η κληρονομιά από το παρελθόν για τη σύγχρονη Κίνα. Το μεγαλείο της αυτοκρατορίας του Μέσου. Όχι ένα έθνος, αλλά ένας κόσμος ολόκληρος. Κάποτε οι Κινέζοι νόμιζαν ότι ο κόσμος ο ίδιος γίνεται αβέβαιος και ασαφή τα όρια του κράτους τους.
Παράσταση της Όπερας του Πεκίνου στο περίφημο θέατρο Ζενγκίσι. Είμαστε μέσα μόλις 12 θεατές. Την ίδια ώρα στο «Πολυθέατρο», με το φθηνότερο εισιτήριο στα 130 δολάρια, ένα μεγάλο πλήθος Κινέζων αποθεώνει τους μουσικούς και τους τραγουδιστές από τη Σκάλα του Μιλάνου.
Στους τάφους των Μινγκ οι αρχαιολόγοι προσπαθούν να αποκαταστήσουν τα μνημεία που έβαψαν κόκκινα οι ερυθροφρουροί (κόκκινο το χρώμα της επανάστασης, λευκό το χρώμα της φεουδαρχίας). Η λίμνη Μπεχάι, με το θαυμάσιο πάρκο της, αποδόθηκε στο κοινό. Λένε ότι η χήρα του Μάο την κρατούσε κλειστή για ιδιωτική της χρήση. Η είσοδος όμως εδώ, όπως και σχεδόν σ’ όλα τα πάρκα και τους ναούς, γίνεται για αλλοδαπούς και Κινέζους μόνο με την καταβολή τσουχτερού εισιτηρίου.
Οι αυτοκινητόδρομοι είναι φαρδείς και τα αυτοκίνητα σχετικά καινούργια. Στα πεζοδρόμια κυρίες βγάζουν βόλτα τα σκυλάκια τους. Το κόστος για την έκδοση άδειας κυκλοφορίας αυτοκινήτου (στη Σαγκάη) είναι 5.000 δολάρια και για την κατοχή ενός μικρόσωμου σκύλου ο ιδιοκτήτης πρέπει κάθε χρόνο να καταβάλει 100 δολάρια.
Κι όμως το Πεκίνο είναι μια ολοζώντανη πόλη. Περιπλανιόμαστε σε στενούς δρόμους γεμάτους μπαρ, νεαρούς καλλιτέχνες και διανοούμενους· αφίσες στους τοίχους αναγγέλλουν συναυλίες πανκ, ροκ ή τζαζ μουσικής, φυλλάδια ενημερώνουν για την προβολή ταινιών τέχνης από τη Γαλλία, περιοχές που θυμίζουν Καρτιέ Λατέν, Εξάρχεια. Ακόμη κι αν έχει επιβληθεί εισιτήριο για την είσοδο στα πάρκα και στους ναούς, ο δημόσιος χώρος υφίσταται. Οι άνθρωποι συζητάν και δεν διστάζουν να πουν τη γνώμη τους σε ξένους, ακόμη και όταν είναι επικριτική για το καθεστώς. Τι άφησε πίσω του ένας αιώνας επαναστατικών αναταραχών και κινητοποιήσεων των μαζών; Πώς εκδηλώνεται η κοινωνική αμφισβήτηση σ’ αυτή την ταραγμένη περιοχή του πλανήτη που για χιλιετηρίδες είχε κάνει τις συνεχείς αγροτικές εξεγέρσεις δομικό στοιχείο της κοινωνικής της συγκρότησης;
Στο πανεπιστήμιο του Πεκίνου ο κύριος Τσενγκ, ένας πραγματικός λόγιος, για δεκαετίες πρεσβευτής της Κίνας στην Αθήνα και τη Λευκωσία, δίνει τον δικό του αγώνα για τη συνάντηση του ελληνικού και του κινεζικού πολιτισμού. Σύσσωμη η ελληνική πολιτική ηγεσία είναι παρούσα… στο άλμπουμ του «Κέντρου Ελληνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου του Πεκίνου»: Διαβάζουμε τα σχόλια του Μητσοτάκη, του Σημίτη, του Αβραμόπουλου και προσθέτουμε κι εμείς τα δικά μας.
Σινικό τείχος
Εκατόν είκοσι χιλιόμετρα βόρεια του Πεκίνου. Σινικό Τείχος. Περιοχή Σιματάι. Πολύ πρωί. Ο ουρανός είναι μουντός, αραιά και πού πέφτουν ψιχάλες. Αφήνουμε το λεωφορείο και ανεβαίνουμε προς τα υψώματα για να φτάσουμε στην κορυφογραμμή και να πιάσουμε το τείχος. Πεζοπορία δεκατριών χιλιομέτρων πάνω στα χορταριασμένα χαλάσματα και τους μισογκρεμισμένους πύργους. Λίγοι τουρίστες μάς ακολουθούν. Κάμποσοι μικροπωλητές με μογγολικά χαρακτηριστικά. Τα σκαλοπάτια συχνά δεν υπάρχουν, σε ορισμένα σημεία σκαρφαλώνουμε με τη βοήθεια και των χεριών. Τα βουνά, επιβλητικά, απλώνονται γύρω μας όσο φτάνει το μάτι, οι θάμνοι στα φθινοπωρινά τους χρώματα καλύπτουν τις πλαγιές. Η πορεία είναι κουραστική, οι περισσότεροι είμαστε ταλαιπωρημένοι και κάπου-κάπου φοβόμαστε. Πώς κατάφεραν κάποτε χωρικοί, κατάδικοι και φτωχοί επιστρατευμένοι αγρότες να χτίσουν αυτό το έργο εδώ πάνω; Το τείχος, σαν κοιμισμένος δράκος, απλώνει το φιδίσιο κορμί του, που χάνεται στον ορίζοντα. Κοιμάται χορτασμένο από τα κορμιά των 800.000 ανθρώπων που πέθαναν από τις κακουχίες, την πείνα και το κρύο στη διάρκεια του έργου και έθαψαν τα σώματά τους μέσα στα θεμέλια, ώστε τα οστά τους να χρησιμεύσουν για να δέσει η κατασκευή, καθώς η ξυλεία σπάνιζε. Αν κάποιος έχει μια μικρή ευαισθησία να αφουγκράζεται «κάθε πόνο που πονέθηκε ποτέ από τους ανθρώπους» νιώθει κάποιο σφίξιμο στην ψυχή. Βλέποντας τα χαλάσματα, ενώ σφυρίζει ο άνεμος, νομίζει ότι 2.200 χρόνια μετά ακούει την μπαλάντα της Μονγκ Κιανγκ. Αυτή ήταν μια νεαρή γυναίκα η οποία έφτασε ως εδώ μετά από περιπλανήσεις δύο ετών, αναζητώντας τον άντρα της, που άρπαξαν οι στρατιώτες για να δουλέψει στο έργο. Όταν έμαθε ότι πέθανε και ότι είχαν ρίξει το πτώμα του μέσα στο τείχος, καταράστηκε τον πρώτο αυτοκράτορα και έκλαψε τόσο σπαραχτικά που το τείχος γκρεμίστηκε και της έδωσε πίσω το σώμα του άντρα της.
Το έργο της κατασκευής του Σινικού Τείχους το διέταξε ο πρώτος αυτοκράτορας, ο Σι Χουάν Τι, τον οποίο θαύμαζε ο Μάο, όπως επίσης και οι μεταρρυθμιστές που κυβερνούν σήμερα τη χώρα.
Το ταξίδι μας συνεχίζεται προς βορράν για την Ντατόνγκ και τα περίφημα σπήλαιά της με τους γιγαντιαίους βούδες. Διασχίζουμε τις παγωμένες στέπες της εσωτερικής Μογγολίας. Έδαφος λοφώδες με λίγη θαμνώδη χαμηλή βλάστηση και χρώματα στο καφέ, το κίτρινο ή το γκρι. Διασταυρωνόμαστε με ατέλειωτα τρένα που μεταφέρουν άνθρακα. Θα διανυκτερεύσουμε στην Ντατόνγκ. Καθημερινή, πολύ κρύο, σχεδόν μεσάνυχτα, όμως τη νύχτα η πόλη δεν κοιμάται: ζωντανή ροκ μουσική, αλλά κανείς δεν μιλά αγγλικά. Πολλές ντίσκο και έφηβοι που ψάχνουν να βρουν ταξί να επιστρέψουν σπίτια τους. Στο μεγάλο κομμωτήριο ο μάνατζερ συνεχίζει τον πολύωρο λόγο του στους εργαζόμενους, που τον ακούν σε στάση προσοχής και τον επιδοκιμάζουν, με υψωμένες γροθιές.
Ένας στρατος από πηλό
Κατόπιν κατευθυνόμαστε προς τα νότια: Η διατηρητέα πόλη Πίνγκια, μετά το Λουογιάνγκ, παλιά αυτοκρατορική πρωτεύουσα, όπου τον 2° μ.Χ. αιώνα έφτασε αντιπροσωπεία του Μ. Αυρηλίου, με τη βουδιστική σπηλιά του Λογκμέν και το μοναστήρι των Σαολίν, που ο Μποντιντάρμα δίδαξε τον βουδισμό Ζεν και το Κουνγκ Φου. Τέλος, το Ξιάν, η πρωτεύουσα του πρώτου αυτοκράτορα. Το τοπίο γίνεται εκ νέου πράσινο, παντού εργοστάσια, παντού ο καπνός από τις καμινάδες, άφθονα νερά. Είμαστε στην περιοχή του Κίτρινου Ποταμού, τη μήτρα του κινεζικού πολιτισμού.
Το 1974 ανατολικά του μαυσωλείου του Σι Χουάνγκ Τι στο Ξιαν, μερικοί αγρότες βρήκαν θαμμένο τον πήλινο στρατό που προστάτευε τον τάφο του αυτοκράτορα. Αναμφίβολα, πρόκειται για μία από τις μεγαλύτερες αρχαιολογικές ανακαλύψεις. Σήμερα, προστατευμένοι κάτω από γιγαντιαία υπόστεγα, χιλιάδες πήλινοι στρατιώτες, αξιωματικοί και άλογα σε φυσικό μέγεθος, φέρνουν μέχρι τις μέρες μας τη λάμψη και το μεγαλείο της τρομερής πολεμικής μηχανής των Τσιν, που ενοποίησε την Κίνα διά πυρός και σιδήρου. Κάθε άγαλμα είναι διαφορετικό από όλα τα άλλα. Τα πρόσωπα είναι τόσο ζωντανά, που νομίζεις ότι σε κοιτούν. Τα χέρια των πολεμιστών είναι άδεια από τα όπλα που κάποτε κρατούσαν, τους τα αφαίρεσαν για να οπλιστούν οι εξεγερμένοι αγρότες που ανέτρεψαν τη δυναστεία των Τσιν το 209 π.Χ. με την πρώτη μεγάλη αγροτική εξέγερση.
Ο Σι Χουάν Τι καταγράφηκε στην κινέζικη Ιστορία σαν ένας αιμοσταγής τύραννος. Στο βασίλειό του ο πληθυσμός ήταν χωρισμένος σε ομάδες από 5-10 οικογένειες που κατασκόπευαν η μία την άλλη και ήταν συλλογικά υπεύθυνες για τα εγκλήματα που τυχόν θα έκαναν τα μέλη τους. Η Κίνα τότε είχε πληθυσμό είκοσι εκατομμύρια κατοίκους, από τα οποία τα δύο εκατομμύρια είχαν επιστρατευθεί για την κατασκευή των δημόσιων έργων. Όλα τα βιβλία, εκτός από τα τεχνικά και ιατρικά εγχειρίδια, ρίχτηκαν στην πυρά. Έτσι, χάθηκε το μεγαλύτερο μέρος από την κλασική κινέζικη γραμματεία. Τους λόγιους που πρέσβευαν αντίθετες (κομφουκιανές ή άλλες) αντιλήψεις τούς υπέβαλλαν στα πέντε βασανιστήρια και τους έθαβαν ζωντανούς κατά εκατοντάδες. Ο Σι Χουάν Τι και ο πρωθυπουργός του Λου Σι είχαν υιοθετήσει τις απόψεις της «Σχολής των Νόμων», που ήταν η πιο αυταρχική και η πιο σκοτεινή από τις 100 σχολές που άνθιζαν τότε. Η Σχολή των Νόμων υποστήριζε ότι η ορθή διακυβέρνηση ασκείται αποκλειστικά με την αμοιβή και την τιμωρία, με τη στήριξη στον μέσο όρο και την απάλειψη του ιδιαίτερου και του ξεχωριστού. Γι’ αυτή τη σχολή οι ακέραιοι άνθρωποι ήταν παράσιτα της κοινωνίας και οι σοφοί που τους ενέπνεαν η χειρότερη μάστιγα του κράτους.
Οι επόμενες δυναστείες υιοθέτησαν την πιο συναινετική κομφουκιανή αντίληψη ότι η διακυβέρνηση έχει σκοπό το καλό του συνόλου και ότι ασκείται διά της αγαθοεργίας. Είκοσι δύο αιώνες μετά, το ΚΚΚ έδωσε μια θερμή συνηγορία στον Σι Χουάν Τι. Στα χρόνια της πολιτιστικής επανάστασης έγινε εκστρατεία για την αποκατάστασή του. Το σημερινό καθεστώς των μεταρρυθμιστών χρηματοδότησε την ταινία «Ο Ήρωας», που τον υμνεί. Γιατί; Πράγματι, ο κομφουκιανισμός είχε ξεπέσει σε μια απολογητική ιδεολογία της παρακμασμένης αυτοκρατορικής εξουσίας. Όμως, στην Κίνα η σοσιαλιστική ή κομμουνιστική θεωρία θα μπορούσε να βρει εύκολα αναφορές σε άλλα ρεύματα της κινεζικής σκέψης, όπως εκείνα του Μο Τσι ή των αγροτιστών. Η υπεράσπιση του Σι Χουάν έχει να κάνει με τον πολιτικό ρεαλισμό της μαοϊκής σχολής, που αναγνωρίζει το «αναπόφευκτα» απεχθές πρόσωπο της ιδρυτικής βίας; Ή μήπως, ακόμα περισσότερο, η ιδεολογία που διέπει αρκετές πρακτικές του σύγχρονου κινεζικού κράτους είναι ακριβώς εκείνη των νομοκρατών: «Η κοινωνική οργάνωση όχι μόνο δεν αποβλέπει στην ευτυχία, την ελευθερία και άλλες παρόμοιες χίμαιρες, αλλά, ως το αποκλειστικό προϊόν των απρόσωπων νόμων της φύσης, παραμένει παντελώς αδιάφορη στον πόνο ή τις στερήσεις των ανθρώπων και φροντίζει μόνο για την απρόσκοπτη λειτουργία της»;
Ο μαοϊσμός, με εξαίρεση την περίοδο της Πολιτιστικής Επανάστασης, υπήρξε πιο ανεκτικός με τους αντιπάλους του απ’ ό,τι ο σταλινισμός. Προχώρησε όμως πολύ πιο ριζοσπαστικά απ’ ό,τι ο τελευταίος στην πολεμική εναντίον του διαφωτιστικού ουμανιστικού προτάγματος. Ας συνυπολογίσουμε τον αντιδιανοουμενισμό, την πολεμική στον Μπετόβεν και τον Σαίξπηρ. Ο Σι Χουάν Τι θα μπορούσε να συγκινήσει για την κάθετη ρήξη του με την παράδοση, και τον προμηθεϊκό τιτανικό χαρακτήρα του εγχειρήματός του. Όμως, η «νέα ανάγνωση» του Σι Χουάν Τι έχει επίσης μια μετανεωτερική σκοπιά. Πρέπει να τη συσχετίσουμε όχι μόνο με τη σταλινική «αποκατάσταση» του Ιβάν του Τρομερού, αλλά και με το καινούργιο ενδιαφέρον της ριζοσπαστικής αριστερής διανόησης στη Δύση για στοχαστές όπως ο Josef de Maistre, ο Donoso Corres, ο Καρλ Σμιτ κ.ά., που ανήκουν στην παράδοση της Άκρας Δεξιάς.
Φύγαμε από το Ξιάν αεροπορικώς για το Γιτσάνγκ, όπου κατασκευάζεται το Φράγμα των Τριών Φαραγγιών, το μεγαλύτερο του κόσμου. Το φράγμα θα πλημμυρίσει ένα μεγάλο μέρος της κοιλάδας του Γιανγκσέ, του δεύτερου μεγάλου ποταμού της χώρας, αναγκάζοντας ένα με δύο εκατομμύρια ανθρώπους να εγκαταλείψουν τις εστίες τους. Τόποι με μεγάλη αρχαιολογική και ιστορική σημασία χάνονται κάτω από το νερό, καθώς η στάθμη ανεβαίνει. Όσο προχωρούν οι εργασίες, μαζί τους θα χαθεί και ένα μεγάλο μέρος των τριών φαραγγιών, ένα από τα ωραιότερα φυσικά τοπία της χώρας. Θα ανέβουμε τον Γιανγκσέ μέσα από τα τρία φαράγγια, σε μια κρουαζιέρα που θα διαρκέσει δύο μέρες. Το «κρουαζιερόπλοιο» είναι παλιό, χωρίς ανέσεις και πολυτέλειες, οι καμπίνες παρατημένες, η καθαριότητα και οι συνθήκες υγιεινής μάλλον αμφίβολες και είμαστε οι μόνοι δυτικοί στο πλοίο. Πρώτη φορά στο ταξίδι μοιραζόμαστε τον τρόπο ζωής των Κινέζων. Εμείς γκρινιάζουμε, αλλά για τους ανθρώπους αυτούς η κρουαζιέρα είναι μια πολυτέλεια που έχουν τη δυνατότητα να προσφέρουν στον εαυτό τους. Οικογένειες στις καμπίνες τρώνε νουντλς, ζευγάρια μέσης ηλικίας ξεφαντώνουν στο καραόκε-κλαμπ. Δεν μοιάζουν πλούσιοι, αλλά ούτε είναι οι φτωχοί εργάτες και αγρότες.
Οι Κινέζοι είναι ένας πρόσχαρος, ομιλητικός λαός, που παθιάζεται με τα μνημεία και τα τοπία της χώρας του. Τα φαράγγια υψώνονται πάνω μας, κατακόρυφοι γκρεμοί, βράχοι που παίρνουν περίεργα σχήματα και αντανακλώνται στο νερό ή αλλού χάνονται στην ομίχλη, δέντρα, καταρράκτες, πυκνή βλάστηση. Καθώς τα πλοιάρια προχωρούν στα τρία μικρά φαράγγια σαν σε όνειρο, νομίζεις ότι βρίσκεσαι μέσα στα πλάνα της ταινίας «Αποκάλυψη τώρα». Αποδίδουμε φόρο τιμής σε μια φύση που μας επιδεικνύει, ως τελευταία απεγνωσμένη διαμαρτυρία, την ομορφιά της, την οποία θα καταπιούν για πάντα τα νερά του φράγματος. Στην Κίνα βρίσκονται επτά από τις δέκα πιο μολυσμένες πόλεις του κόσμου. Η πιο επιβαρημένη ανάμεσά τους είναι η Τσοκίνγκ, στην οποία και τερματίζεται η κρουαζιέρα μας.
Επόμενος σταθμός μας είναι η Ξενγκτού, η πρωτεύουσα του Σετσουάν, μια πανέμορφη γραφική πόλη με εκπληκτικά πάρκα, τα τεϊοποτεία που τα έκλεισαν οι ερυθροφρουροί κατά την Πολιτιστική Επανάσταση γιατί ήταν τόπος συνάθροισης διανοουμένων, την περίφημη Όπερα, την εξαίρετη τοπική κουζίνα, το κέντρο αναπαραγωγής των πάντα και τη ζώνη προωθημένης τεχνολογικής έρευνας. Στην Ξενγκτού μένουμε σ’ ένα χόστελ με προχωρημένη αισθητική Νέας Υόρκης, ιδιοκτήτες του οποίου είναι Κινέζοι της διασποράς.
Η κοινωνική διάρθρωση
Συνεχίζουμε κατευθυνόμενοι νοτιοδυτικά προς το Γιουνάν. Ενδιάμεσα θα κάνουμε μια στάση στο γιγαντιαίο άγαλμα (56 μ.) του Βούδα, που, σκαλισμένο σ’ έναν βράχο, δεσπόζει στη συμβολή δύο ποταμών στο Λεσάν και θα ανέβουμε στα μοναστήρια του πανέμορφου ιερού βουνού των βουδιστών Eμεσάν. Στο Λεσάν, έξω από την είσοδο του μνημείου, ανάμεσα στους άλλους μικροπωλητές, ένας μεσήλικας με αμπέχονο αλά Μάο πουλά ενθύμια από την Πολιτιστική Επανάσταση. Αγοράζουμε και τρέχουμε να προλάβουμε το πούλμαν. Οι συνταξιδιώτες μας είναι όλοι Κινέζοι εκδρομείς και φαίνονται να απολαμβάνουν μια οικονομική άνεση. Εντυπωσιάζονται με τις αγορές μας, μιλάνε μεταξύ τους, σχολιάζουν – δεν καταλαβαίνουμε τι λένε, δεν ξέρουν αγγλικά, αλλά διακρίνουμε εύκολα μια συγκίνηση και μια νοσταλγία στις αντιδράσεις τους. Ήταν η μόνη περίπτωση που είδαμε μια κάπως ευνοϊκή αντίδραση για την Πολιτιστική Επανάσταση. Η σφοδρή καταδίκη της Πολιτιστικής Επανάστασης ήταν το σταθερό σημείο συμφωνίας όλων των άλλων συνομιλητών μας, είτε διέκειντο φιλικά προς το καθεστώς είτε εχθρικά, είτε του ασκούσαν κριτική από τα δεξιά είτε από τα αριστερά. Οι συνομιλητές μας που κατείχαν δημόσιο αξίωμα συνήθως απέφευγαν να ασκήσουν άμεση κριτική στον Μάο, αλλά αρκούνταν να πουν ότι έχει υποτιμηθεί η συμβολή άλλων επαναστατών, όπως του Τσου Εν Λάι ή του Τενγκ Σιάο Πινγκ κ.ά.
Το καθεστώς ανέχεται κάπως την έκφραση διαφορετικών απόψεων. Άλλωστε, και επί αυτοκρατορίας οι λόγιοι είχαν κατοχυρώσει το «δικαίωμα της επίπληξης του ηγεμόνα» ήδη από την προχριστιανική εποχή. Όμως, το καθεστώς καταστέλλει χωρίς έλεος το «πέρασμα στη δράση». Αυτές τις μέρες εκτελέστηκε στο Σετσουάν ένας από τους καταδικασμένους σε θάνατο διαδηλωτές που συνελήφθησαν σε κινητοποίηση ενάντια στην κατασκευή ενός φράγματος. Η είδηση πέρασε απαρατήρητη από τα διεθνή μέσα μαζικής ενημέρωσης. Άλλωστε, οι αμερικανικές εταιρείες παρέχουν στο κινεζικό κράτος όλο το λογισμικό που χρειάζεται για να παρακολουθεί τις συνομιλίες στο ίντερνετ.
Στο Ξιάν είδαμε μια απεργία εμποροϋπαλλήλων που φαινόταν να εκτυλίσσεται ειρηνικά. Αλλού, εκείνες τις μέρες, διαδηλωτές κατέστρεψαν πλήρως ένα νοσοκομείο όταν ένας νεαρός που οι γιατροί αρνήθηκαν να χειρουργήσουν, γιατί δεν είχε να πληρώσει, πέθανε από σκωληκοειδίτιδα. Οι πιο σημαντικές κινητοποιήσεις των τελευταίων χρόνων αφορούν την εναντίωση στις απαλλοτριώσεις.
Το κράτος πρόνοιας είναι υπό κατάρρευση· στις φτωχότερες επαρχίες, από τότε που το κόστος της στοιχειώδους εκπαίδευσης επιβαρύνει την τοπική αυτοδιοίκηση, τέσσερα στα δέκα παιδιά δεν πάνε σχολείο. Τα ετήσια δίδακτρα στα κρατικά πανεπιστήμια φτάνουν τα 3.000 δολάρια (ο εργατικός μισθός είναι 72 δολάρια). Από το 1978 έκλεισαν 40.000 κρατικές επιχειρήσεις και από το 1996 έως το 2001 έχασαν τη δουλειά τους 57 εκατομμύρια εργαζόμενοι. Στο διάστημα 1978-2002 έχασαν τη δουλειά τους 21 εκατομμύρια δημόσιοι υπάλληλοι.
Με τρένο μέχρι την Παν Τζι Χουά και από εκεί με λεωφορείο από έναν στενό αλλά σε καλή κατάσταση δρόμο, μέχρι το Λιτσιάνγκ. Έχουμε διανύσει πλέον οδικώς ή σιδηροδρομικώς πάνω από 7.000 χλμ., αλλά, αν και το 47% του πληθυσμού ζει με λιγότερα από δύο δολάρια την ημέρα, η μαζική εξαθλίωση που βλέπει κανείς στις ινδικές μεγαλουπόλεις εδώ δεν είναι ορατή. Οι Κινέζοι φίλοι μάς περιέγραψαν τη χώρα τους σαν μια Ευρώπη μαζί με μιαν Αφρική. Στις τουριστικές πόλεις του Γιουνάν βλέπουμε την Ευρώπη, στα χωριά του παίρνουμε μια γεύση της αγροτικής Κίνας. Πού κρύβεται η Αφρική; Το λεωφορείο κάνει έναν ελιγμό για να προσπεράσει έναν χωρικό πεσμένο στην άσφαλτο, ακίνητο. Το ίδιο έχουν κάνει και τα προπορευόμενα αυτοκίνητα, χωρίς να σταματήσει κανείς. Ίσως έχουν ειδοποιήσει ασθενοφόρο με κάποιο κινητό.
Λιτσιάνγκ, Νταλί, Κουνμίνγκ: μια ανθηρή τουριστική βιομηχανία με πελάτες σχεδόν αποκλειστικά Κινέζους. Τουριστικά πρακτορεία που κανένας υπάλληλος δεν μιλάει αγγλικά. Ακριβά εστιατόρια και μπαρ. Το αδιαχώρητο και ξεφάντωμα στους δρόμους μέχρι το πρωί, χιλιάδες νέοι άνθρωποι, αγόρια, κορίτσια, μεγάλες παρέες που αντικριστά φωνάζουν η μία στην άλλη συνθήματα, πειράγματα, τραγούδια. Ίσως είναι απόφοιτοι πανεπιστημίων που βρήκαν γρήγορα και εύκολα μια καλοπληρωμένη δουλειά, ίσως έκαναν την τύχη τους με κάποια από τις 120 εκατομμύρια δημοτικές και κοινοτικές επιχειρήσεις, που ελέγχουν το 1/3 της οικονομίας της χώρας. Η κινεζική μεσαία τάξη ευημερεί, διασκεδάζει, εκτονώνεται και ξοδεύει.
Ποιες είναι οι πολιτικές φιλοδοξίες της κινεζικής μεσαίας τάξης; Διεκδικεί δημοκρατία; Σχηματίζει μια κοινωνία πολιτών; Η ραγδαία επέκταση της αγοράς δεν συνεπάγεται έναν διαβρωτικό πλουραλισμό που αγγίζει τις δημόσιες λειτουργίες, τα κρατικά ως τώρα μέσα μαζικής ενημέρωσης, και υπονομεύει το μονοπώλιο του κόμματος; Αν το 80% της βιομηχανίας, το 50% της παραγωγής και το 25% του ΑΕΠ ανήκει σε ιδιώτες, η αγορά δεν απειλεί την αυτοτέλεια της κρατικής εξουσίας και τον έλεγχό της επί της κοινωνίας; Μερικοί Κινέζοι πανεπιστημιακοί επικαλούνται τη θεωρία του Άντερσον για το απολυταρχικό κράτος: Ο καπιταλισμός πρέπει να ωριμάσει επί μακρόν υπό τη σκέπη της απολυταρχίας για να μπορέσει να τεθεί το ζήτημα της δημοκρατίας. Η γαλλική αστική τάξη, πριν κάνει την επανάσταση, ανδρώθηκε στο πεδίο που της διασφάλιζε η απόλυτη μοναρχία.
Το προηγούμενο της Ρωσίας, ο φόβος της κοινωνικής αναταραχής και πρώτιστα η αναγνώριση του γεγονότος ότι η συσσώρευση του κεφαλαίου είναι αδύνατη χωρίς τις εγγυήσεις και την ενεργό υποστήριξη του κράτους και της εκτεταμένης του γραφειοκρατίας ωθεί την κινεζική μεσαία τάξη να αγκαλιάζει το ΚΚΚ. Το κόμμα είναι αποδεκτό γιατί έχει πολιτική και οικονομική στρατηγική που αποδεικνύεται μέχρι τώρα επιτυχής και αποτελεσματική. Το κράτος δεν έχει παραιτηθεί από τις παρεμβατικές του λειτουργίες, τις ασκεί αποτελεσματικά, όχι μόνο με ποσοτικά, αλλά και με ποιοτικά κριτήρια, παραμένει ενεργός μέτοχος σ’ όλες τις μεγάλες επιχειρήσεις και τράπεζες, ενδιαφέρεται όχι μόνο για την οικονομική μεγέθυνση με την προσέλκυση ξένων επενδύσεων, αλλά υποστηρίζει δραστήρια τις εγχώριες εταιρείες, τις βοηθάει να αποκτήσουν ξένη τεχνογνωσία κ.λπ. Φροντίζει για τη μελλοντική εξασφάλιση ενεργειακών πηγών, για το σφιχταγκάλιασμα με την οικονομία των ΗΠΑ, αγοράζοντας με τα πλεονάσματά του τα χρεόγραφα του αμερικανικού Δημοσίου κ.ά.
Πάντως, ακόμα κι αν η εισβολή της αγοράς στο κράτος μακροπρόθεσμα θέσει το ζήτημα κάποιας μορφής κοινοβουλευτισμού, πλέον στον καπιταλισμό της εποχής μας δεν υπάρχουν οι συνθήκες και οι ιστορικές συγκυρίες μέσα στις οποίες οι Κινέζοι μεσοαστοί θα μπορούσαν να υψωθούν σε «κοινωνία των πολιτών», και επίσης η ιθύνουσα κρατική γραφειοκρατία σε κάθε περίπτωση (επίσης στην Ε.Ε. και τις ΗΠΑ) θα παραμείνει πέραν του κοινοβουλίου και της αγοράς. Στην Κίνα της δεκαετίας του ’60 η παράδοση της χώρας και ο δυτικός διαφωτισμός δέχθηκαν σφοδρά πλήγματα, και επιπλέον σήμερα ο μαοϊσμός έχει καταρρεύσει. Ποια ιδεολογία εμπνέει την κινεζική γραφειοκρατία και της δίνει αποτελεσματικότητα και νομιμοποίηση στην κοινωνία; Ποιος είναι ο θεός της Κίνας του σήμερα και του αύριο;
Οι Κινέζοι αγρότες
Γιακσουό, περίπατος στα ρυζοχώραφα. Με το τοπικό λεωφορείο απομακρυνόμαστε από την πόλη, περνάμε τις γέφυρες πάνω από τους παραπόταμους του ποταμού Λι. Στο νερό που πλημμυρίζει τα χωράφια καθρεφτίζονται τα τόσο τυπικά για την Κίνα βουνά της περιοχής. Αποβιβαζόμαστε και συνεχίζουμε με τα πόδια. Την προηγούμενη μέρα έβρεχε, τα μονοπάτια είναι λασπωμένα. Περνάμε από χωριά, από μεμονωμένα αγροτόσπιτα, στο νερό πλέουν σχεδίες από μπαμπού που τις οδηγούν επιδέξια οι χωρικοί. Στο χωματόδρομο διασταυρωνόμαστε με αγρότες που σέρνουν τα βόδια τους, με χωρικές που κουβαλάν φορτία με τη βοήθεια ενός οριζόντιου ξύλου, με προπετείς οδηγούς 4×4 μεγάλου κυβισμού, που τρέχουν σκορπίζοντας γύρω τους τα λασπόνερα.
Πρωτοαντικρύσαμε την κινεζική ύπαιθρο πριν τέσσερις σχεδόν εβδομάδες. Παντού η ίδια ευταξία, η ίδια επιμελημένη διευθέτηση του εδάφους, ακόμα και στο πιο δυσπρόσιτο σημείο. Κάθε Κινέζος αγρότης κι ένας βασιλιάς Γιου –ο μυθικός βασιλιάς που, δουλεύοντας ο ίδιος την αξίνα και κουβαλώντας τα σακιά, «έφθειρε τον εαυτό του για το καλό του συνόλου», διευθέτησε τα νερά και δημιούργησε την Κίνα. Είναι οι πατροπαράδοτες αρετές του Κινέζου αγρότη που επιτρέπουν σήμερα στην Κίνα να γίνει το εργοστάσιο του κόσμου. Και είναι η ιστορία των συνεχών εδώ και δύο χιλιάδες χρόνια αγροτικών εξεγέρσεων που μας επιτρέπουν να φανταστούμε τους Κινέζους εργαζόμενους επικεφαλής των λαών στον δρόμο για μια ελεύθερη ανθρωπότητα. Στην παλιά Κίνα η εξέγερση των χωρικών ήταν το πιο σίγουρο σημάδι ότι ο αυτοκράτορας είχε χάσει την εύνοια του ουρανού και ότι είχε έλθει η ώρα για τον παραγκωνισμένο διανοούμενο γιο φτωχών χωρικών να μπει στην πρωτεύουσα καβάλα στο άλογό του επικεφαλής των εξεγερμένων και να ιδρύσει μια καινούργια δυναστεία. Ο Κινέζος αγρότης, όχι όπως τον θέλουν τα δυτικά στερεότυπα, αλλά ατομικιστής, πέραν του θεού και του νόμου, ατίθασος, και μαζί αυτοί οι τόποι από τα πιο σπουδαία θέατρα κοινωνικών αναμετρήσεων στους ιστορικούς χρόνους: Τι απέμεινε απ’ αυτό το απείθαρχο πνεύμα;
Για την ώρα, το «κινέζικο όνειρο», που γεννιέται στα παθιασμένα να πλουτίσουν μεσοστρώματα, διαχέεται σ’ όλη την απέραντη κινεζική ύπαιθρο, στα εκατοντάδες εκατομμύρια των φτωχών αγροτών που καλλιεργούν με τα χέρια τους, χωρίς μηχανολογικό εξοπλισμό, κλήρους 4-5 εκταρίων. Η κυβερνητική προτροπή «πλουτίστε», η τηλεόραση, τα νέα που φτάνουν από τους συγγενείς στην πόλη, υποδαυλίζουν στους αγρότες την ελπίδα να ανοιχτούν στον καταναλωτικό παράδεισο των πόλεων, να δοκιμάσουν την τύχη τους, να αρπάξουν τις ευκαιρίες που πράγματι προσφέρονται, να ξεφύγουν από τη λάσπη, το κρύο και τη μιζέρια του χωριού τους. Τα οικογενειακά και κοινοτικά δίκτυα διευθετούν την προώθηση και την υποδοχή των νέων μεταναστών στις πόλεις, ακόμα και τη δανειοδότηση των τυχόν επιχειρηματικών τους φιλοδοξιών. Έτσι, η κινεζική βιομηχανία απολαμβάνει της υποστήριξης ενός γιγαντιαίου εφεδρικού στρατού· ενός στρατού που δεν συντηρείται από την ελεημοσύνη του κράτους πρόνοιας και τα Ταμεία ανεργίας, που δεν έχει εσωτερικεύσει την απόρριψή του, αλλά φλέγεται από το πάθος να δρέψει καρπούς από το σύγχρονο κινεζικό θαύμα. Σήμερα η αγροτική έξοδος στην Κίνα, η μεγαλύτερη στην ιστορία, υπολογίζεται ανάλογα με τις πηγές σε 90-300 εκατομμύρια ανθρώπους. Κι όμως, ο αστικός πληθυσμός της Κίνας δεν ξεπερνάει ακόμα το 40% του συνολικού πληθυσμού, ενώ προβλέπεται ότι το 2010 θα φτάσει το 45-50% και το 2030 το 60% του συνολικού πληθυσμού.
Πίσω στις αγορές του Γιακσουό: αντίκες, απομιμήσεις επώνυμων ακριβών ρούχων, σουβενίρ, φρούτα, τρόφιμα, ηλεκτρονικά. Εάν ανταλλάξεις κουβέντα με Κινέζο πωλητή, δεν υπάρχει περίπτωση να μην αγοράσεις κάτι. Οι Κινέζοι είναι δεινοί έμποροι. Άλλωστε, δεν είναι η Δύση που ανακάλυψε το εμπόριο και την αγορά. Μέσα στο πνεύμα που διακατέχει τη χώρα, εκατομμύρια άνθρωποι ονειρεύονται να στήσουν τις δικές τους επιχειρήσεις, να πουλάν κάτι, και αρχίζουν σχεδόν από το τίποτα. Όπως γινόταν παλιότερα και σ’ εμάς, η οικογένεια και ισχυρά κοινοτικά δίκτυα, με βάση τον τόπο καταγωγής εξασφαλίζουν την απαραίτητη υποστήριξη. Καθόμαστε για φαγητό, ψάρι βρασμένο με μπίρα. Το μυαλό είναι γεμάτο με εικόνες από τις τελευταίες μέρες. Ο ποταμός Λι, η πτήση μέσα στην καταιγίδα, η λίμνη του Νταλί, μεξικάνα σερβιτόρα του μπαρ «Ο Άγριος Πίθηκος». Το φαράγγι του Πηδήματος του Τίγρη, η ανάβαση στην κορυφή του βουνού του Πράσινου Δράκου. Ήρθε η ώρα να πάρουμε το νυχτερινό λεωφορείο – κλινάμαξα για την Καντόνα και το Χονγκ Κονγκ, τον τελευταίο σταθμό του ταξιδιού μας.
Η βιομηχανική Καντόνα
Καντόνα. Στο ξενοδοχείο μας δίπλα στον ποταμό των Μαργαριταριών φτάνει μια μαύρη μπουίκ από την κινεζική εταιρεία Cosco, για να μας οδηγήσει στα ναυπηγεία της. Δύο από εμάς θα μείνουν πίσω, γιατί το προηγούμενο βράδυ ανακάλυψαν ότι οι βαλίτσες που είχαν στείλει ταχυδρομικώς στη διεύθυνση του ξενοδοχείου είχαν παραβιαστεί, οι φόδρες τους είχαν ξηλωθεί, ξύλινα αγαλματίδια είχαν κοπεί με πριόνι στη μέση κ.λπ. – έρευνα της αστυνομίας για ναρκωτικά; Μετά τις έντονες διαμαρτυρίες μας, ήδη τη νύχτα είχε σπεύσει επί τόπου ο διευθυντής του ξενοδοχείου και αναμένονταν οι εκπρόσωποι του ταχυδρομείου και η αστυνομία. Η ελληνική πρεσβεία δήλωσε ότι το θέμα δεν την αφορά.
Ο οδηγός της μπουίκ ήταν χοντρός, χειροδύναμος, γελαστός, μίλαγε λίγα αγγλικά, αλλά γνώριζε αρκετές ελληνικές λέξεις, καθώς οι Έλληνες εφοπλιστές είναι οι καλύτεροι πελάτες της εταιρείας του. Διασχίζουμε τη βιομηχανική Καντόνα. Εδώ δεν «σφάζουν πια χιλιάδες προλετάριους ηρωικούς», όπως κατά την εξέγερση του 1927, στην οποία αναφέρεται το τραγούδι. Όμως, η Κίνα έχει επίσημα 350 θανατηφόρα εργατικά ατυχήματα την ημέρα (πρώτο εξάμηνο του 2006). Η διάρκεια της εργάσιμης ημέρας επιμηκύνεται πάνω από 12 ώρες, ανάλογα με τις ανάγκες της εταιρείας, οι άδειες περιορίζονται στην άδεια για το κινέζικο Νέο Έτος, την οποία οι εργάτες περνάν στο μεγαλύτερο μέρος μέσα στο τρένο για την πατρίδα, τα ρεπό περιορίζονται σε 1-2 τον μήνα. Οι μισθοί κυμαίνονται, ανάλογα με την περιοχή και την εργασία, από 50 έως 100 δολάρια τον μήνα.
Μία ώρα μετά περνάμε την πύλη των ναυπηγείων. Ο σκοπός σηκώνει την μπάρα. Τα κτήρια της διοίκησης, η αίθουσα υποδοχής, ο χώρος αναμονής για τους εφοπλιστές, η αίθουσα συνεδριάσεων, είναι λιτά χωρίς πολυτέλειες. Δύο νεαροί μηχανικοί διαδοχικά έχουν επιφορτιστεί με την ξενάγησή μας. Μας συνοδεύουν για φαγητό στο εστιατόριο. Στη μεγάλη αίθουσα τρώνε οι εργάτες, σ’ ένα μικρότερο δωμάτιο δίπλα, τα στελέχη. Το ναυπηγείο απασχολεί 3.000 εργάτες. Μετά μας οδηγούν λίγα χιλιόμετρα πιο μακριά, σ’ ένα δεύτερο ναυπηγείο. Γιγάντιοι γερανοί κρέμονται πάνω από τα κεφάλια μας. Εκατοντάδες εργάτες δουλεύουν στα μηχανουργεία κάτω από τα υπόστεγα και άλλοι κρεμασμένοι σε εξέδρες στα τεράστια εμπορικά πλοία που είναι δεμένα στις προβλήτες. Από τα μεγάφωνα ακούγονται τα εμβατήρια της εταιρείας. Βλέπουμε αυτούς που εκτελούν την πιο επικίνδυνη εργασία, της αμμοβολής.
Το όλο θέαμα είναι συναρπαστικό. Ατσάλινοι γίγαντες δεκάδες μέτρα ψηλοί, με βάρος χιλιάδες τόννους, συντονίζονται από τη μυρμηγκιά των ανθρώπων, που μοιάζουν νάνοι μπροστά τους. Ο χορός των μηχανών έχει τη δική του γοητεία, που σε κάνει να ξεχάσεις προς στιγμή την οικολογικών καταβολών δυσπιστία σου και να μοιραστείς τον θαυμασμό των φουτουριστών για τη μηχανή.
Να τι προέβλεψαν οι θεοί και από τον φθόνο τους έδεσαν τον Προμηθέα στον Καύκασο.
Είναι πια αργά το απόγευμα. Συζητάμε με τον νεαρό μηχανικό, ενώ περιμένουμε τον διευθυντή των ναυπηγείων. Είναι μόλις 24 ετών, παιδί φτωχής, πολύτεκνης αγροτικής οικογένειας.
Τελείωσε τις σπουδές του πριν δύο χρόνια και εδώ είναι η πρώτη του εργασία. Κερδίζει πολλές φορές περισσότερα απ’ ό,τι ο απλός εργάτης. Από τότε που έπιασε δουλειά στα ναυπηγεία μόνο δύο φορές μπόρεσε να κατεβεί στο κέντρο της Καντόνας. Είναι έξυπνος, συγκροτημένος, γνωρίζει τα σοβαρά προβλήματα της χώρας του, αλλά του αρέσει ο Τενγκ Σιάο Πινγκ, γιατί άνοιξε τη χώρα στον κόσμο. Νομίζει ότι οι πόλεμοι των ΗΠΑ στο Αφγανιστάν και το Ιράκ εντέλει στοχεύουν την Κίνα, η οποία όμως μπορεί μεν να αμυνθεί αν χρειαστεί, αλλά δεν σκοπεύει να κυριαρχήσει στον πλανήτη, όπως οι Αμερικανοί. Αυτό που προσλαμβάνουμε από την τελευταία διατύπωση, πέρα από το τι βεβαιώνει και τι αρνείται, είναι ότι οι Κινέζοι ήδη προβληματίζονται για τις γεωπολιτικές επιπτώσεις που θα έχει στις σχέσεις τους με τις ΗΠΑ η δυναμική της ανάπτυξης της χώρας τους.
Είναι πια νύχτα όταν επιστρέφουμε πίσω. Η κινεζική εργατική τάξη, η πιο πολυάριθμη του κόσμου. Τι θα μπορούσε να ξυπνήσει αυτόν τον γίγαντα; Τι θα μπορούσε να κάνει συνηθισμένους ανθρώπους, σαν αυτούς που είδαμε στα ναυπηγεία, ικανούς να αδράξουν στα χέρια τους τα πεπρωμένα της ανθρωπότητας; Στο ξενοδοχείο μαθαίνουμε ότι τελικά την ευθύνη για την παραβίαση στις βαλίτσες και τις καταστροφές στο περιεχόμενό τους πήραν τα ταχυδρομεία (αν και ήταν σαφές ότι δεν επρόκειτο για συνηθισμένες ζημιές κατά τη μεταφορά). Κατέβαλαν επί τόπου αποζημίωση 120 ευρώ. Το όλο θέμα διευθετήθηκε σε λιγότερο από 24 ώρες. Τι θα γινόταν σε μια ανάλογη περίπτωση στην Ελλάδα, και μάλιστα με θύματα νεαρούς με μακριά μαλλιά, σκουλαρίκια και μαύρα ρούχα;
Ένα μήνα μετά, αφού επισκεφθήκαμε πάνω από 17 πόλεις και διανύσαμε σχεδόν 8 χιλιάδες χιλιόμετρα, επιστρέφουμε στην Αθήνα από το Χονγκ Κονγκ με την πτήση των Τουρκικών Αερογραμμών.
Σκέψεις πάνω στην Κίνα
Οι Πόλεμοι του Οπίου τον 19° αιώνα διέκοψαν βίαια τον μακάριο ύπνο της «αυτοκρατορίας του μέσου» και οι Κινέζοι αντιλήφθηκαν ξαφνικά ότι ο κόσμος τους είχε προ πολλού χάσει την κεντρική του θέση στον πολιτισμό.
Η εθνική αφύπνιση, που ξεκίνησε με τους Τάι Πινγκ και κυρίως με τον Σουν Γιατ Σεν, ενεργοποίησε γιγαντιαίες κοινωνικές δυνάμεις, σ’ ένα εγχείρημα που συνεχίστηκε από το ΚΚΚ, την Πολιτιστική Επανάσταση, και ολοκληρώνεται στις μέρες μας με τις μεταρρυθμίσεις και την επικράτηση του άγριου καπιταλισμού. Πλέον, μέσα από ρήξεις, εμφύλιους πολέμους, επαναστάσεις, ασυνέχειες, τομές, αποκαλύπτεται το κοινό νήμα που συνδέει τη διαδρομή η οποία μέσα μόλις σ’ έναν αιώνα διάνυσε ιστορική απόσταση πολλών εκατονταετιών και η οποία ξαναφέρνει τον κινεζικό κόσμο στις πρώτες θέσεις, με τίμημα ίσως την απώλεια της ψυχής του.
Αν η ολοκλήρωση αυτής της διαδρομής είναι η Κίνα στον δυναμικό πυρήνα της καπιταλιστικής παγκοσμιοποίησης, θα μπορούσε αυτή η εκπληκτική πρόοδος να συντελεστεί χωρίς τη ριζοσπαστική αποκοπή από την κινεζική παράδοση, αλλά και το αστικό – ανθρωπιστικό περιεχόμενο του προτάγματος μιας προηγούμενης γενιάς επαναστατών; Χωρίς τη σφυρηλάτηση ενός πειθήνιου και ευέλικτου εργατικού δυναμικού;
Και μόνο έτσι μπορούμε να κατανοήσουμε τη σχετικά αναίμακτη επικράτηση του πραξικοπήματος που το 1976 ανέτρεψε τη «συμμορία των τεσσάρων» και τη χήρα του Μάο, όπως και την ομαλή συνέχεια από την υπεραριστερή πολιτική της Πολιτιστικής Επανάστασης τη δεκαετία του ’60, στις οικονομικές μεταρρυθμίσεις που άνοιξαν τον δρόμο στη σημερινή κοσμογονία.
Στην Κίνα τα σοβιέτ δεν πήραν ποτέ την εξουσία. Η Κινεζική Επανάσταση δεν ήταν η Οκτωβριανή. Ας μην ξεχνάμε ότι ο Τενγκ Σιάο Πινγκ δεν ήταν ούτε Γκορμπατσόφ ούτε Γιέλτσιν. Ανήκε στον πυρήνα της επαναστατικής ηγεσίας, είχε πάντα τις απόψεις του και ήταν νομιμοποιημένος να τις υπερασπίζει σθεναρά σε κάθε ευκαιρία. Από την άλλη, αν όντως οι ερυθροφρουροί, ένα κίνημα σπουδαστών και όχι εργατών, είχαν κάποιες αναλογίες με ορισμένα μοντερνιστικά κινήματα στη Δύση, μήπως μοιράστηκαν και την κοινή μοίρα να πολεμήσουν τον αστικό κόσμο όχι από τη σκοπιά του κομμουνισμού, αλλά προετοιμάζοντας τον σύγχρονο ολοκληρωτικό καπιταλισμό;
28-12-2006
