του Γ. Καραμπελιά, από το Άρδην τ. 70, Ιούνιος-Ιούλιος 2008
Η «κοινή γνώμη», με μια χαρακτηριστική απάθεια, παρακολουθεί από τις οθόνες της τηλεόρασης να εξελίσσεται το φιλμ μιας ακόμα κρίσης διαφθοράς που, αυτή τη φορά, αγγίζει την ίδια την καρδιά του «εκσυγχρονισμού», το ΠΑΣΟΚ του Σημίτη και του Γιώργου.
Α. Η άνοδος
Στην Ελλάδα, ο κατ’ εξοχήν φορέας της ιδεολογίας και των οργανωτικών και πολιτικών μηχανισμών της παγκοσμιοποίησης υπήρξε το εκσυγχρονιστικό μπλοκ, το οποίο συγκροτείται από τα τέλη της δεκαετίας του 1980, αρχές του 1990. Η κρίση και κατάρρευση του ανατολικού στρατοπέδου και η παράλληλη εξάντληση της πατριωτικο-σοσιαλιστικής περιόδου του ΠΑΣΟΚ οδήγησαν σε μια μακρόχρονη κρίση του πολιτικού συστήματος –1988-1993– και στη διαμόρφωση των ιδεολογικών χαρακτηριστικών του εκσυγχρονιστικού στρατοπέδου. Η κυρίαρχη ιδεολογία της εποχής διαμορφώνεται από την «περεστρόικα» και τον «σοσιαλισμό με ανθρώπινο πρόσωπο», αρχικώς, ενώ, μετά την οριστική κατάρρευση του ανατολικού στρατοπέδου, από την ιδεολογία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, της δυτικής «δημοκρατίας», του «αντιεθνικισμού» και του «αντικρατισμού», καθώς και των Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων.
Στις απαρχές της κρίσης, το 1988, επί περιόδου περεστρόικας, η Αριστερά, σε συμμαχία με τη μητσοτακική Δεξιά, επιχειρεί να εκφράσει πολιτικά αυτή τη νέα εποχή. Ωστόσο, η ταχύτατη κατάρρευση του ανατολικού στρατοπέδου καθιστά αναξιόπιστη την ενιαία Αριστερά του Συνασπισμού, ενώ η Δεξιά δεν διαθέτει ακόμα τη δυνατότητα της ιδεολογικής ηγεμονίας, σε μια χώρα στην οποία, μετά τη μεταπολίτευση, το πολιτικό και ιδεολογικό προσωπικό σφραγίζεται αποφασιστικά από τις ιδέες και την ευαισθησία της Αριστεράς. Έτσι, μέσα από ένα εκπληκτικό come back, είναι ο Ανδρέας Παπανδρέου και το ΠΑΣΟΚ αυτοί που αναλαμβάνουν να διαχειριστούν προνομιακά και την «εκσυγχρονιστική περίοδο» της μεταπολίτευσης. Το νέο ΠΑΣΟΚ και ο «νέος» Ανδρέας του 1993 έχουν αποδεχθεί τις βασικές κατευθύνσεις της παγκοσμιοποίησης και ο «εκσυγχρονισμός» μπορεί να τεθεί σε κίνηση, με την απαρχή των ιδιωτικοποιήσεων, τις υποχωρήσεις έναντι της Τουρκίας, την αποδοχή του Μάαστριχτ.
Και, βέβαια, μετά το 1996 και την άνοδο του κατ΄ εξοχήν εκσυγχρονιστή Σημίτη στην εξουσία, ολοκληρώνεται η στροφή. Το εκσυγχρονιστικό μπλοκ συγκροτείται γύρω από τρεις διαφορετικούς πυρήνες. Έναν επιχειρηματικό, στον οποίο συμμετέχουν στελέχη προερχόμενα από όλο το φάσμα της πολιτικής, αλλά με επίκεντρο τον «αριστερό» Κόκκαλη και εξαπτέρυγα τους Μπόμπολα-Λαμπράκη, έναν ιδεολογικό, όπου κυριαρχεί κατ’ εξοχήν η ανανεωτική Αριστερά, και οποίος καλύπτει το πανεπιστήμιο, τον Τύπο και την Τέχνη, με το τρίπολο Βέλτσου, Μουζέλη, Σαββόπουλου να δίνει τον τόνο, και έναν πολιτικό, με πυρήνα του το εκσυγχρονιστικό ΠΑΣΟΚ και αποφασιστικό στήριγμά του τον Συνασπισμό των Δαμανάκη-Κωνσταντόπουλου. Εξάλλου, καθόλου τυχαία, η κομματική ένταξη των στελεχών του εκσυγχρονισμού μεταξύ Συνασπισμού και ΠΑΣΟΚ θα παραμένει εξαιρετικά ρευστή και θα μετακινούνται συχνά από ένα κόμμα στο άλλο.
Η κυριαρχία του εκσυγχρονιστικού στρατοπέδου, γύρω στο 2000, θα μοιάζει αδιαμφισβήτητη, ενώ οι πυλώνες της ιδεολογίας του είναι πλέον σαφείς. Άρνηση του «εθνοκεντρισμού» και προσχώρηση σε έναν άπατρι ευρωκεντρισμό, επιστροφή στην Αμερικανοκρατία και αποδοχή της τουρκικής προτεραιότητας στην περιοχή. Στο οικονομικό/κοινωνικό πεδίο, ιδιωτικοποιήσεις, ιδιωτικοικονομικά κριτήρια, παραγωγικότητα και σταδιακή αποδόμηση του κοινωνικού κράτους.
Β. Η διάβρωση της παγκοσμιοποίησης
Όπως έχουμε τονίσει πάμπολλες φορές, η κρίση της παγκοσμιοποίησης που αρχίζει το 2001, μετά τους «δίδυμους πύργους», είναι κατ’ αρχήν οικονομική και πολιτική. Η μονοκεντρική παγκοσμιοποίηση, με κέντρο τις ΗΠΑ, υποχωρεί, ο κόσμος γίνεται όλο και πιο πολυπολικός, και η έννοια του εθνικού συμφέροντος και, κατά συνέπεια, και της πολιτισμικής ή εθνικής ταυτότητας αναβαθμίζεται. Πάμπολλα δεδομένα σε παγκόσμια κλίμακα στοιχειοθετούν αυτή τη νέα πραγματικότητα: η άνοδος της Κίνας και της Ινδίας, η επανεμφάνιση της Ρωσίας και η προϊούσα ανεξαρτητοποίηση της Λατινικής Αμερικής, παράλληλα με την αδυναμία των ΗΠΑ να αντιμετωπίσουν την κατάσταση στο Ιράκ και το Αφγανιστάν, συνθέτουν αυτή τη νέα πραγματικότητα. Εάν προστεθεί η παγκόσμια οικολογική κρίση και οι συνέπειές της, καθώς και η κρίση του πετρελαίου, κατανοούμε ότι έχουμε εισέλθει σε μια εποχή βαθύτατης κρίσης της αυτοκρατορίας.
Συνέπειες αυτής της κρίσης είναι η ιδεολογική εξασθένιση των αυτοκρατορικών ιδεολογιών. Ιδεολογίες τύπου Φουκουγιάμα, για το Τέλος της ιστορίας, Γκίντενς για τον Τρίτο Δρόμο ή Νέγκρι για την Αυτοκρατορία, που προπαγάνδιζαν μια ευτυχή και συναινετική εκδοχή παγκοσμιοποίησης, υποχωρούν. Θα επιχειρηθεί μια τελευταία στρατιωτικο-μιλιταριστική απόπειρα με τον Μπους, μετά το 2001, που με τη σειρά της θα σκοντάψει στο στρατιωτικό, οικονομικό και οικολογικό αδιέξοδο. Η παγκοσμιοποίηση διαβρώνεται ενώ τα δημοψηφίσματα Γάλλων, Ολλανδών και Ιρλανδών θα σηματοδοτήσουν, και στην Ευρώπη, την «επιστροφή» των εθνών και των λαών, απέναντι στα συμφέροντα της αποεθνοτικής ελίτ επιχειρηματιών, διανοουμένων και πολιτικών.
Γ. Η παρακμή
Δεδομένου ότι η παγκοσμιοποίηση εισέρχεται, μετά το 2004, σε μια εποχή γενικευμένης υποχώρησης, οι συνέπειες επεκτείνονται και στην τοπική εκσυγχρονιστική της απόφυση.
Η πρώτη ήττα του εκσυγχρονισμού συνδέεται με την εκλογική αποτυχία του ΠΑΣΟΚ στις εκλογές του 2004 και την άνοδο της Νέας Δημοκρατίας, η οποία, παρότι στο οικονομικό και κοινωνικό μοντέλο συνεχίζει σχεδόν απαρέγκλιτα τη στρατηγική του εκσυγχρονισμού, την οποία αποκαλεί «μεταρρυθμίσεις», στο πεδίο της ιδεολογίας και της εξωτερικής πολιτικής, είναι λιγότερο ενδοτική από το εκσυγχρονιστικό ΠΑΣΟΚ, στον βαθμό μάλιστα που η παραδοσιακή ιδεολογία της Δεξιάς είναι περισσότερο εθνοκεντρική και «συντηρητική». Εξάλλου, μια παρόμοια στροφή προς θέσεις περισσότερο εθνοκεντρικές, με συντηρητικό πρόσημο, παρατηρείται στις περισσότερες χώρες της Ευρώπης –βλέπε Σαρκοζί, Μπερλουσκόνι, Μέρκελ. Και το πιο σημαντικό γεγονός υπήρξε η απόρριψη του Σχεδίου Ανάν στην Κύπρο, η οποία σηματοδότησε μία κυριολεκτική πανωλεθρία για την εκσυγχρονιστική στρατηγική, που επί χρόνια εργαζόταν προς την κατεύθυνση αυτή.
Η δεύτερη μεγάλη ήττα του εκσυγχρονισμού ήταν ιδεολογική, και είχε ως επίκεντρό της την απόσυρση του βιβλίου της Ιστορίας της 6ης Δημοτικού. Αυτή η μάχη ήταν ιδιαίτερα σημαντική, για πολλούς λόγους. Πρώτον, διότι, για πρώτη φορά μετά τη μεταπολίτευση, ανακόπτεται η επέλαση του αριστερού εθνομηδενισμού, που έχει κυριαρχήσει στη μέση και ανώτατη εκπαίδευση. Δεύτερον, και ίσως ακόμα πιο σημαντικό, διότι υποχρέωσε τους εθνομηδενιστές διανοουμένους να βγουν ανοικτά στον δημόσιο χώρο και να υπερασπιστούν τις υπέρ της παγκοσμιοποίησης και κατά του ελληνικού έθνους απόψεις τους. Ο Λιάκος, η Κουλούρη, ο Γιαννουλόπουλος, η Φραγκουδάκη και οι λοιποί εκτέθηκαν στα μάτια του κόσμου και έγιναν καταγέλαστοι. Η αποκάλυψη των ποικίλων διασυνδέσεων των εκσυγχρονιστών διανοουμένων με τα υπερατλαντικά κέντρα, από το Ίδρυμα Φορντ στο Ίδρυμα Σόρος, η διασύνδεσή τους με τις χρηματοδοτήσεις για την υπεράσπιση του Σχεδίου Ανάν και των αλλαγών στα βιβλία της ιστορίας, έριξαν τελεσίδικα μια κηλίδα πάνω τους, που δεν θα πάψει να μεγαλώνει τα επόμενα χρόνια. Ίσως ακόμα να το αγνοούν, εξαιτίας της μεγάλης δύναμης που διαθέτουν σε Πανεπιστήμια, ΜΜΕ και Ιδρύματα, αλλά έχει αρχίσει η αποκαθήλωσή τους. Η αποκάλυψή τους υπήρξε και η αρχή του τέλους.
Και οι συνέπειες αυτών των αποτυχιών θα καταγραφούν και στις εκλογές και στην πολιτική σκηνή. Στις εκλογές του 2007, για μια ακόμα φορά, το ΠΑΣΟΚ θα νικηθεί, ήττα που, κατά την άποψή μου, θα έχει καταιγιστικές και ανεπίστρεπτες συνέπειες. Ο ένας πόλος του εκσυγχρονιστικού στρατοπέδου, ο Συνασπισμός, θα υποχρεωθεί να τον εγκαταλείψει, τουλάχιστον πρόσκαιρα, σε τομείς όπως η οικονομία ή ο ευρωκεντρισμός και θα το ρίξει στην «αντιπαγκοσμιοποίηση», μέσω του Σύριζα. Μόνον ο εθνομηδενισμός θα εξακολουθεί να αποτελεί μια διαρκή σταθερά και να τους ενώνει με τους πρώην συμμάχους. Έτσι, ακόμα και οι εθνομηδενιστές πανεπιστημιακοί του μετώπου Σύριζα/ΠΑΣΟΚ θα συγκρουστούν στο Πανεπιστήμιο γύρω από τα ζητήματα του προσανατολισμού της Παιδείας, διχασμένοι μεταξύ της ΠΟΣΔΕΠ και της «πρωτοβουλίας των 1000». Στο Κοινοβούλιο, θα εισέλθει έναν κόμμα, το ΛΑΟΣ, που, έστω για το θεαθήναι, και από τα δεξιά του πολιτικού φάσματος, θα πιέζει την κυβέρνηση στα εθνικά ζητήματα, ενώ ακόμα και το ΚΚΕ θα μετακινηθεί σε πατριωτικότερες θέσεις.
Το «εκσυγχρονιστικό στρατόπεδο» θρυμματίζεται, ενώ η αποτυχία της απόπειρας Βενιζέλου να απαντήσει στην εσωτερική κρίση στο ΠΑΣΟΚ κατέδειξε την αδυναμία του εκσυγχρονισμού για αυτοκάθαρση, τουλάχιστον στην παρούσα φάση.
Μπροστά σε αυτή την πραγματικότητα, το αεριτζήδικο κεφάλαιο, που γιγάντωσε επί εκσυγχρονισμού, αρχίζει να ανησυχεί. Είχε επενδύσει στο ΠΑΣΟΚ, αλλά βλέπει πως διέξοδος δεν υπάρχει. Γι’ αυτό και μπαίνει άμεσα, το ίδιο, στο πολιτικό παιγνίδι. Ο Μπόμπολας γιγαντώνεται αγοράζοντας και το Πρώτο Θέμα και ανοίγεται προς την Κυβέρνηση και τους… Ρώσους. Η Γιάννα προσπαθεί, με τα λεφτά του βασιλικού συζύγου και τον Ελεύθερο Τύπο, ο Αλαφούζος ευθυγραμμίζεται με τους Αμερικανούς και το Ισραήλ, και από το πουθενά ξεπροβάλλει, ως νέος άμεσος παίκτης, ο Βγενόπουλος. Η κρίση του εκσυγχρονισμού γίνεται κρίση του πολιτικού συστήματος και οι παίκτες πολλαπλασιάζονται.
Μέσα σε αυτές τις συνθήκες, ξεσπάει και το σκάνδαλο Ζίμενς, το οποίο, εξαιτίας της πολλαπλότητας των παικτών, δεν μπορεί πλέον να καταπνιγεί, όπως ίσως θα συνέβαινε στο παρελθόν. Και επιβαρύνει τον «εκσυγχρονισμό» με μια μία τρίτη, ίσως και βαρύτερη ήττα, ηθικού χαρακτήρα.
Η οικογένεια Μητσοτάκη, στο σύνολό της, τρώει τα πρώτα τροχιοδεικτικά βλήματα και λουφάζει ελπίζοντας πως τα πράγματα θα μείνουν εκεί. Για μήνες κυκλοφορούσε πως στο σκάνδαλο είχαν βρεθεί στοιχεία για την ανάμειξη του ίδιου του ΠΑΣΟΚ και όχι μόνο στελεχών ή υπουργών του. Τρομοκρατημένος ο Γιώργος, αρνείται να καλύψει τον Σημίτη και την εκσυγχρονιστική εποχή. Ο Σημίτης ανταπαντά, βλακωδώς, με την επιστολή-νουθεσία, και εισπράττει μια αναπάντεχη διαγραφή. Η επιστολή του Σημίτη ήταν μάννα εξ ουρανού για τον Γιώργο. Του έδινε τη δυνατότητα να φορτώσει στον Σημίτη και την παρέα του όλη τη διαφθορά της εκσυγχρονιστικής περιόδου. Γι’ αυτό και, με μια ενέργεια που βρήκαν απαράδεκτη οι «κυρίες-οι» Μουζέλης, Λιάκος, Τσάτσος, Σωμερίτης, Φραγκουδάκη, κ.ά., ο Γιώργος έσπευσε να διαγράψει τον Σημίτη, μερικές ημέρες πριν πέσει η κεραμίδα Ζίμενς.
Το χρήμα, που είχε ενώσει τη μεγάλη εκσυγχρονιστική παρέα, ταξιδεύει πλέον σε άλλους ουρανούς, και γι’ αυτό μεταβάλλεται σε παράγοντα διάσπασης. Ο σώζων εαυτόν σωθήτω. Ο άνθρωπος για όλες τις δουλειές του Σημίτη, ο παλιός ΕΚΚΕτζής Τσουκάτος, δεν θα κάτσει με σταυρωμένα χέρια. Και το ντόμινο ανοίγει.
Άσχετα με την έκβαση και το βάθος στο οποίο θα φτάσουν οι αποκαλύψεις, το σκάνδαλο Ζίμενς έβαλε ήδη την ταφόπετρα πάνω στον παραπαίοντα εκσυγχρονισμό. Το μαύρο χρήμα είναι υπέροχο όταν δεν αποκαλύπτεται η πηγή του, αλλά μεταβάλλεται σε κατάρα όταν παύει να είναι μαύρο και βγαίνει στο φως της ημέρας. Αν θα συμπαρασύρει το σύνολο του ΠΑΣΟΚ ή και τον δικομματισμό τον ίδιο στον τάφο, θα μας το δείξουν οι εξελίξεις που αναμένονται.
Δ. Η ανθρωπολογική διάβρωση
Ωστόσο η κρίση της Ζίμενς, ως συνέχεια των απανωτών και αλλεπάλληλων «κρίσεων» διαφθοράς, που διατρέχουν το πολιτικό σύστημα, από την εποχή Κοσκωτά μέχρι σήμερα, είναι ενδεικτική για μια άλλη «διάβρωση» του συστήματος, αυτή τη φορά ανθρωπολογική, η οποία επιτάθηκε επί εκσυγχρονισμού. Ενδεικτική γι’ αυτό είναι η απάθεια της κοινής γνώμης απέναντι σε μια κρίση, που μόλις είκοσι χρόνια πριν, θα είχε οδηγήσει σε πολιτικές ανατροπές μεγάλης κλίμακας. Και όμως όχι, οι Έλληνες παρακολουθούν σχετικά απαθώς· τα κόμματα, ακόμα και αυτά της «ελάσσονος» Αντιπολίτευσης, ψελλίζουν μια μάλλον υποτονική κριτική – και μόνον ο Καρατζαφέρης ξύπνησε αιφνιδίως από το φιλοκυβερνητικό του φλερτ. Ούτε μία συγκέντρωση καταγγελίας ενός διεφθαρμένου πολιτικού συστήματος δεν προαναγγέλλεται, ούτε μία παραίτηση από τα πολιτικά κόμματα που είναι βουτηγμένα στο σκάνδαλο, ούτε ένας ξεσηκωμός του κόσμου, που συνεχίζει να υποδέχεται ατάραχος τους πολιτικούς αρχηγούς, [με εξαίρεση την υποδοχή της Άννας Διαμαντοπούλου από τους δασκάλους στο συνέδριο της ΔΟΕ ]
Και η εξήγηση είναι απλή: η παρασιτική αποσύνθεση της ελληνικής κοινωνίας, που επιτάθηκε σε όλη τη διάρκεια της μεταπολίτευσης και μεσουράνησε επί εκσυγχρονισμού, έχει διαβρώσει σε βάθος τις ίδιες τις αξίες της ελληνικής κοινωνίας. Η ελληνική κοινωνία, κατ’ εξοχήν επί εκσυγχρονισμού, μετέτρεψε σε αποκλειστική αξία το κυνήγι του χρήματος, με συνέπεια να απαξιωθούν όλα τα συστήματα αξιών, απαξίωση για την οποία ο σχετικισμός και η ηδονοθηρία του εκσυγχρονισμού έπαιξαν καθοριστικό ρόλο.
Έτσι ο εκσυγχρονισμός αποσυνέθεσε την παραδοσιακή ηθική του παλιού καπιταλισμού –προτεσταντικού τύπου–, που θεωρούσε ότι δημόσιο συμφέρον και υπηρεσία πρέπει να μένουν εκτός της εμπορευματοποίησης, για να μπορεί ένα σύστημα, βασισμένο στη συσσώρευση, να λειτουργεί αποτελεσματικά. Όμως ο καπιταλισμός της κατανάλωσης και της ηδονοθηρίας διέλυσε κάθε έννοια κοινωνικής «υπηρεσίας».
Το ίδιο συνέβη και με την περιβόητη «σοσιαλιστική» και «κομμουνιστική» ηθική της Αριστεράς. Από την άρνηση του «καπιταλιστικού χρήματος» και του «αστικού τρόπου ζωής», περάσαμε στον μεγαλοδικηγόρο Κωνσταντόπουλο, τον πολυεκατομμυριούχο κάτοχο μετοχών και μεταλλείων Αλαβάνο, τον κατασκευαστή πολυκατοικιών Τσίπρα, τον μεγαλοεπιχειρηματία ευρωπαϊκών προγραμμάτων Δραγασάκη, ενώ, την εποχή του χρηματιστηρίου, μια έρευνα κατέδειξε πως το 20% των παικτών ανήκε στην «ανανεωτική Αριστερά». Όσο για τους ΠΑΣΟΚους, περιττεύει κάθε αναφορά, από τους Τσοχατζόπουλους μέχρι τους Νεονάκηδες, τους Τσουκάτους, τους Μαντέλληδες κ.λπ. Ακόμα και στο ΚΚΕ, που μένει σχετικά έξω από αυτό το σύστημα της διαφθοράς, η συμπαθής κατά τα άλλα, γραμματέας του, έστειλε την κόρη της να φοιτήσει στο… Αμερικάνικο Κολέγιο!
Τέλος, και ο τρίτος πυλώνας «παραδοσιακών» αξιών της ελληνικής κοινωνίας, οι ορθόδοξες αξίες, δεν έμεινε, με τη σειρά του, αλώβητος. Αντιμετώπισε τόσο την επίθεση ενός μηδενιστικού «διαφωτισμού», του «όσα φάμε και όσα πιούμε…», με τον αποχριστιανισμό της κοινωνίας και τις αδιάκοπες επιθέσεις του εκσυγχρονισμού εναντίον τους, όσο και την ίδια την εσωτερική αποσύνθεση, από τον σκανδαλώδη πλουτισμό των ιερωμένων, τα μυθώδη ευρωπαϊκά προγράμματα του Αγίου Όρους, τη μετατροπή ενός μέρους της νεο-ορθοδοξίας σε όπλο της παγκοσμιοποίησης και του εκσυγχρονισμού, μέσω της ψευδο-οικουμενικότητας και της επιστροφής σε έναν φαναριώτικο νεο-οθωμανισμό.
Το αποτέλεσμα όλων αυτών είναι η σε βάθος διάβρωση της ελληνικής κοινωνίας. Και ως προς αυτό, ο εκσυγχρονισμός πέτυχε. Δηλαδή απέτυχε ως συγκεκριμένη και διακριτή ιδεολογικο-πολιτική ομάδα, και «πέτυχε» ως αξιακό σύστημα και πρόταση κοινωνίας, με τίμημα βέβαια τον παραγκωνισμό της ίδιας της εκσυγχρονιστικής ομάδας. Όπως, από το «ψαγμένο» ΚΛΙΚ του Κωστόπουλου, περάσαμε στην… Εspresso, και από τον Σαββόπουλο στην… Πέγκυ Ζήνα, έτσι και ο εκσυγχρονισμός μπορεί να περάσει από τον Σημίτη στον Βγενόπουλο ή κάποιον άλλον πιθανό Έλληνα Μπερλουσκόνι.
Ε. Η μακρά πορεία προς την ιδεολογική ηγεμονία
Ωστόσο, το τέλος του «εκσυγχρονισμού» ως συγκεκριμένου ιδεολογικο-πολιτικού ρεύματος δεν παύει να έχει μια τεράστια ιδεολογική σημασία. Ανοίγει τον δρόμο για την ανάδειξη στο ιδεολογικό επίκεντρο άλλων ιδεολογικών και πολιτικών ρευμάτων. Ο πόλεμος στην κοινωνική ανισότητα, μετά το άνοιγμα της κοινωνική ψαλίδας επί εκσυγχρονισμού, η οικολογική παράμετρος και η κριτική της ανάπτυξης, μετά τις καταστροφές που επέφερε η λογική της απεριόριστης επέκτασης, η επιστροφή στην τοπικότητα και την εθνική συνοχή, μετά το «ξεχείλωμα» της παγκοσμιοποίησης, η σύνθεση νεωτερικότητας και παράδοσης, μέσα από έναν «εκσυγχρονισμό της παράδοσης», η επανενεργοποίηση των αξιών της συλλογικότητας απέναντι στον εξαχρειωμένο ατομικισμό, η ανάδειξη ενός νέου ανθρωπολογικού προτύπου, επικεντρωμένου στις αξίες του είναι και όχι εκείνες του έχειν, η αναβάθμιση του προσωπικού και ιστορικού βάθους, της μνήμης και του ριζώματος, απέναντι στον παροξυσμό της παροντικότητας και του φαστ-φούντ, είναι μερικές από τις ιδέες και τα προτάγματα που θα περάσουν στο ιδεολογικό και πολιτικό επίκεντρο την επόμενη περίοδο. Και η ιδεολογική ηγεμονία αποτελεί το πρελούδιο για βαθύτατους πολιτικούς μετασχηματισμούς. Πάντως όχι βραχυπρόθεσμα. Οψόμεθα, λοιπόν.
