Διανοούμενοι που σφράγισαν το πολιτικό Ισλάμ στη σύγχρονη Τουρκία
Κωνσταντίνος Χ. Γώγος, Το ισλαμιστικό κίνημα στην Τουρκία:
Συμβολή στη μελέτη της σύγχρονης τουρκικής ισλαμιστικής σκέψης
Α. Α. Λιβάνης, 2016
Του Γιάννη Ξένου από το Άρδην τ. 106
Τα τελευταία χρόνια πληθαίνουν τα καλά βιβλία που κυκλοφορούν και έχουν ως θέμα την Τουρκία. Είτε αφορούν τη σύγχρονη Τουρκία και τις αλλαγές που έχουν γίνει από τα μέσα της προηγούμενης δεκαετίας, όταν ανέλαβε την εξουσία ο Ερντογάν, είτε τις γενοκτονίες που διέπραξαν στις αρχές του 20ου αιώνα οι Τούρκοι κατά Αρμενίων, Ελλήνων και Ασσυρίων, ή θέματα όπως τις σχέσεις ναζιστών και του κεμαλικού καθεστώτος (1) παλαιότεροι, αλλά και νεότεροι μελετητές, εκδίδουν σημαντικά βιβλία που βρίσκουν ανταπόκριση από το αναγνωστικό κοινό.
Ένα τέτοιο βιβλίο είναι Το Ισλαμιστικό Κίνημα στην Τουρκία, του λέκτορα του τμήματος Τουρκικών Σπουδών Κωνσταντίνου Γώγου, που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Λιβάνη. Σε αυτό ο Κ. Γώγος παρουσιάζει τρεις Τούρκους ισλαμιστές διανοουμένους που σφράγισαν στο παρελθόν ή επηρεάζουν σήμερα αποφασιστικά το πολιτικό ισλάμ, που είναι κυρίαρχο ιδεολογικό ρεύμα στη σύγχρονη Τουρκία.
Αναδεικνύει την πολιτική σκέψη και δράση του Νετζίπ Φαζίλ Κισάκιουρεκ (1905-1983), που με το έργο του «αποτέλεσε διανοητική γέφυρα μεταξύ της ισλαμιστικής διανόησης των τελευταίων δεκαετιών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και των ισλαμιστών διανοουμένων των τελευταίων δεκαετιών στην Τουρκία» [σ. 62]. Η οικογένειά του κατείχε επί πολλές γενεές υψηλά αξιώματα στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και με αυτό το υπόβαθρο ο Κισάκιουρεκ «ήταν στις δεκαετίες του 1940-50 ο πρώτος Τούρκος διανοούμενος που όρισε το ισλάμ ως ολιστική και ολοκληρωτική ιδεολογία, γνωστή ως Μεγάλη Ανατολή» [σ. 44].
Ο Κισάκιουρεκ, φιλόσοφος, ποιητής, εκδότης, αλλά και ιδρυτής πολιτικής ομάδας, της Μεγάλης Ανατολής, εισήγαγε την ιδεολογία της Μεγάλης Ανατολής, που ήταν το πολιτικό ισλαμιστικό όραμά του. Γι’ αυτόν, «το κράτος και η κοινωνία της Μεγάλης Ανατολής πρέπει να έχουν ως βάση το αληθινό ισλάμ και τις θεμελιώδεις αξίες που ορίζονται ως σαρία». Στην ιδανική ισλαμική κοινωνία που περιέγραφε, στην κορυφή θα βρίσκεται ο εξέχων ηγέτης, ενώ ένα σκαλί πιο κάτω θα βρίσκονται άλλες ολιγαρχικές δομές εξουσίες, όπως η ανώτατη κυβέρνηση, η ανώτατη θρησκευτική αρχή κ.ά. Είναι χαρακτηριστικό, για την αντιδημοκρατικότητά του οράματός του, ότι το συμβούλιο του λαού θα συγκαλείται μια φορά τον χρόνο και μέσω αυτού ο λαός θα έχει την ευκαιρία να επικοινωνεί με την ηγεσία [σ. 48].
Ο Κισάκιουρεκ ήταν από τους πρώτους εκφραστές του ιδεολογικού ρεύματος της ισλαμοκεμαλικής σύνθεσης. Παρότι φαινομενικά αντίθετος του κεμαλισμού, δεν ήταν αντίθετος του εθνικισμού, αφού θεωρούσε ότι υπάρχει στενή σύνδεση μεταξύ της μουσουλμανικής ταυτότητας και της τουρκικής εθνικής ταυτότητας. Ως προς την πολιτική του στάση, αρχικά ήταν υποστηρικτής του ισλαμιστή Ερμπακάν, απομακρύνθηκε από αυτόν το 1974 λόγω του ότι ο Ερμπακάν συνέπραξε με τον κεμαλιστή Ετσεβίτ. Αυτό δεν τον εμπόδισε το 1977 να συνεργαστεί με την ακροδεξιά εκδοχή του κεμαλισμού, το Κόμμα Εθνικιστικής Δράσης (Γκρίζοι Λύκοι) του Τουρκές, προκειμένου να σχηματιστεί ένας θρησκευτικός-εθνικιστικός συνασπισμός [σ. 38]. Το 1980 υποστήριξε με θέρμη τη χούντα των κεμαλιστών στρατηγών, μιας και χτυπούσε τη δημοκρατία και την κοσμικότητα που κατά τον Κισάκιουρεκ ήταν ο μεγάλος εχθρός της Τουρκίας. Η ισλαμοκεμαλική σύνθεση που πρέσβευε ο Κισάκιουρεκ έγινε σχεδόν επίσημο δόγμα από τη χούντα και γι’ αυτό τον αντάμειψαν με πολλές τιμές, όπως, μεταξύ άλλων, το βραβείο «Σουλτάνος των Ποιητών» το 1980.
Το όραμά του περί Μεγάλης Ανατολής επηρέασε όλες τις εκδοχές του πολιτικού ισλάμ· κατά τη δεκαετία του ’80, μέλη του κόμματος Ερμπακάν, που ήταν επηρεασμένα από αυτήν, δημιούργησαν το Μέτωπο Μαχητών της Ισλαμικής Μεγάλης Ανατολής, που στις δύο επόμενες δεκαετίες ήταν υπεύθυνο για αρκετές αιματηρές επιθέσεις στην Τουρκία [σ. 50]. Ο Ερντογάν συχνά πυκνά χρησιμοποιεί στίχους του σε ομιλίες του, ενώ σίγουρα η ιδέα του Κισάκιουρεκ, περί εξέχοντα ηγέτη, τον γοητεύει. Ο Γκιουλ, το αντίπαλο δέος του Ερντογάν στο πολιτικό ισλάμ, στα νεανικά του χρόνια ήταν ηγετικό στέλεχος της νεολαίας του Κισάκιουρεκ.
Δύο από τους πιο εξέχοντες επίγονους του Κισάκιουρεκ είναι ο γκιουλενιστής Αλί Μπουλάτς και ο ερντογανιστής Αμπντουραχμάν Ντιλιπάκ.
Ο Μπουλάτς που γεννήθηκε το 1951, έχει σημαντική συγγραφική και εκδοτική δράση και είναι ένας από τους βασικούς αρθρογράφους της γκιουλενικής Ζαμάν, μέχρι το πραξικόπημα του καλοκαιριού, που οι ερντογανικοί ανέλαβαν τη διεύθυνσή της. Εκφράζει την πιο διανοούμενη πτυχή του πολιτικού ισλάμ [σ. 69]. Χαρακτηριστικό της επιρροής του είναι ότι το βιβλίο του, Σύγχρονες Έννοιες και Συστήματα, που κυκλοφόρησε τη δεκαετία του ’70, μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 2000 είχε πουλήσει πάνω από μισό εκατομμύριο αντίτυπα.
Κεντρικό ρόλο στο όραμά του για την ισλαμική κοινωνία που προτείνει έχει το Έγγραφο της Μεδίνας. Πρόκειται για ένα κοινωνικό συμβόλαιο που είχε υπογράψει ο Μωάμεθ με τους Ιουδαίους και τους ειδωλολάτρες της Μεδίνας και αυτό έδινε στους μουσουλμάνους τη διοίκηση της πόλης, με τον όρο να προστατεύονται τα δικαιώματα των κοινοτήτων (2). Αυτόν τον συμβιβασμό, ο Μπουλάτς, που τους μετέπειτα αιώνες ακολουθήθηκε από την Οθωμανική Αυτοκρατορία με το σύστημα των μιλέτ, τον παρουσιάζει ως μεγάλης σύλληψης σχέδιο για πολιτική ενότητα και τον τερματισμό των συγκρούσεων. Το νεοθωμανικό όραμα, πουθενά στον κόσμο, όποτε και αν εφαρμόστηκε, δεν έφερε ειρήνη και τάξη και πρώτα από όλα στην ίδια τη Μεδίνα. Εκεί, όπως εύστοχα αναφέρει ο συγγραφέας, λίγα χρόνια μετά τη συνθήκη υπήρχαν μόνο μουσουλμάνοι και το Έγγραφο αντικαταστάθηκε από τον ισλαμικό νόμο [σ. 84].
Ο Αμπντουραχμάν Ντιλιπάκ γεννήθηκε το 1949 και είναι από τους γνωστότερους αρθρογράφους ισλαμιστικών εφημερίδων, όπως η κυβερνητική Γενί Ακίτ, και συγγραφέας περισσότερων από εξήντα βιβλία, κατά το πλείστον με ισλαμιστική θεματολογία. Προέρχεται και αυτός από το κόμμα του Ερμπακάν και τα τελευταία χρόνια είναι υποστηρικτής του Ερντογάν. Για τον Ντιλιπάκ, το ισλάμ είναι περικυκλωμένο από τον δυτικό ιμπεριαλισμό και γι’ αυτόν βασικοί εχθροί είναι τα δυτικά κράτη, ο Γκιουλέν, οι Εβραίοι, οι μασόνοι και όσοι, κατ’ αυτόν, υποστηρίζουν στο εσωτερικό της Τουρκίας εθνικές μειονότητες, δημοκρατικές οργανώσεις, μη ισλαμιστές κ.λπ [σ. 103]. Πριν μερικά χρόνια πρότεινε την ίδρυση ενός ισλαμικού χαλιφάτου στην Τουρκία, που θα είναι για τους μουσουλμάνους κάτι ανάλογο με το Βατικανό για τους καθολικούς. Το 2015 πήγε ένα βήμα παραπέρα προτείνοντας, ο Ερντογάν, μετά το πέρασμά στο προεδρικό σύστημα, να αναγορευθεί, από τις πόλεις που είναι αφοσιωμένες στο χαλιφάτο, χαλίφης [σ. 105].
Το βιβλίο του Κ. Γώγου, μέσω της παρουσίασης τριών μορφών του ισλαμιστικού κινήματος, μας δείχνει πόσο βαθιές ρίζες έχει αυτό στην τουρκική διανόηση. Βιβλία όπως αυτό διαλύουν παρανοήσεις που διακινούνται στην Ελλάδα, ότι κεμαλισμός και ισλαμισμός είναι θανάσιμοι εχθροί μεταξύ τους. Η αντίθεση του ισλαμισμού προς τον κεμαλισμό σε μεγάλο βαθμό περιορίζεται στην προσπάθεια του δεύτερου για εκδυτικισμό ορισμένων πλευρών της τουρκικής κοινωνίας. Σε άλλους βασικούς τομείς, όπως ο εθνικισμός, ο κεντρικός ρόλος του στρατού, η καταπίεση των εθνικών μειονοτήτων, ισλαμισμός και κεμαλισμός συμβαδίζουν και συνεργάζονται αρμονικά –ακόμα και η εισβολή στην Κύπρο, το 1974, πραγματοποιήθηκε από κυβέρνηση συνασπισμού κεμαλιστών-ισλαμιστών, ή, για να πιάσουμε τα σύγχρονα θέματα, η αναθεώρηση του Συντάγματος επιχειρείται σε συνεννόηση του Ερντογάν με τους Γκρίζους Λύκους του Μπαχτσελί.
- Οι ναζί, αλλά και το σύνολο της γερμανικής ακροδεξιάς, τη δεκαετία του 1920 είχαν ως πρότυπό τους την «αναθεωρητική» ως προς την Συνθήκη των Σεβρών Τουρκία. Πάνω σε αυτό το θέμα κυκλοφορεί το πολύ ενδιαφέρον βιβλίο του Stefan Ihrig, Ατατούρκ και ναζί, Δάσκαλος και μαθητές στην εφαρμογή του Ολοκληρωτισμού, εκδόσεις Παπαδόπουλος, 2016.
- Έτσι τη διοίκηση της Μεδίνας των συνολικά 10.000 κατοίκων, πήραν οι 1.500 μουσουλμάνοι, όταν οι Ιουδαίου ήταν 4.000 και οι ειδωλολάτρες 4.500, σ. 82.
