Γκρέκο και Χατζηνικολάου (revised)!

836

Του Μάνου Στεφανίδη από το Αντίφωνο

Είδα τις προάλλες στο κανάλι της Βουλής το άψογο, το χορταστικότατο ντοκιμαντέρ του Λευτέρη Χαρωνίτη, το αφιερωμένο στον El Greco που γυρίστηκε το 2016. Η έρευνα του σκηνοθέτη έχει στηριχτεί εν πολλοίς στα κείμενα και την προσέγγιση που έχει κατά καιρούς διατυπώσει σε βιβλία, καταλόγους και μεγάλες εκθέσεις ο καθηγητής Νίκος Χατζηνικολάου. Εδώ βέβαια δεν είναι ο πλέον κατάλληλος χώρος για να διατυπώσει κανείς επιστημονικές παρατηρήσεις ή ενστάσεις. Θέλω λοιπόν να πω, όσο πιο απλά μπορώ, πως κατά τη γνώμη μου, η άποψη του σεβαστού καθηγητή ως προς τον Δομήνικο Θεοτοκόπουλο επειδή στηρίζεται σε μίαν ιδεολογική προκατάληψη, είναι κατά βάση αισθητικά λανθασμένη. Ο Χατζηνικολάου παρουσιάζει τον El Greco ως ένα οξύ πνεύμα που αναζητεί την αλήθεια μέσα σε μίαν εποχή θρησκοληψίας ή και σκοταδισμού. Για τον Χατζηνικολάου ο Greco είναι ένας διαφωτιστής που συναναστρέφεται με τα πιο φωτεινά πνεύματα της εποχής του και συνιστά την απόλυτη ενσάρκωση του αναγεννησιακού, ουμανιστικού πνεύματος. Της νέας εποχής!

Η λανθασμένη ανάγνωση του Χατζηνικολάου, κατά την άποψή μου πάντα, οφείλεται στο ότι ο καθηγητής βάζει το κάρο πριν από το άλογο δηλαδή χρησιμοποιεί a priori την μαρξιστική ανάλυση και δεν μελετάει τα έργα τα ίδια. Αφού ο Γκρέκο ζει σε μία εποχή αλλαγών και είναι μεγάλος ζωγράφος άρα είναι “προοδευτικός”, τουλάχιστον με τους τρόπους που θα ήθελε ο Λούκατς… Καλύτερα, ο διακεκριμένος μελετητής δεν εμπιστεύεται τα ίδια τα έργα και τα μυστικά των αλλά περισσότερο την “εξουσία” της θεωρίας μέσω της οποίας αυθυποβάλλεται. Συμβαίνει συχνά αυτό στους “πούρους” θεωρητικούς που δεν έχουν άμεση επαφή με τα έργα όπως συμβαίνει με όσους έχουμε δουλέψει σε πινακοθήκες και μουσεία. Δηλαδή όσοι έχουν εμπειρική, απτική σχέση με τα έργα. Που περισσότερο από τις ιδέες μελετάνε την πινελιά, τις λαζούρες, τα παστόζικα ή νεφτιλίδικα χρώματα, την προετοιμασία του καμβά ή τις λεπτομέρειες του σχεδίου.

Κι όμως. Τα ομιλητικότατα έργα του Γκρέκο είναι γεμάτα τεχνικές πληροφορίες, προβλήματα φόρμας αλλά και μυστικισμό και αγωνία υπερβατική, διόλου ορθολογιστική!

Ο Γκρέκο είναι ίσως ο μοναδικός ζωγράφος της εποχής του που σχεδόν αποκλειστικά ζωγραφίζει ακριβώς όπως οι βυζαντινοί πρόγονοι του, αυτό που ΔΕΝ βλέπει. Αυτό που ενοράται με μάτια ερμητικά κλειστά. Δηλαδή ανοιχτούς ουρανούς, οράματα, θαύματα, την θεοφάνεια που αποκαλύπτεται στους εκλεκτούς, το πανταχού παρόν θαύμα. Το αόρατο! Και για όλα αυτά χρησιμοποιεί τόσο τα καινούργια εργαλεία της τέχνης του όσο και τα παλιά, ασφαλή μοτίβα της παράδοσης.

Είναι ενδεικτική η παρουσία του βυζαντινού “βύθιου δράκοντα” δηλαδή του τέρατος που καταβροχθίζει τους αμαρτωλούς κατά την Δευτέρα Παρουσία, σε πολλές, πραγματικές του συνθέσεις. Εις επίρρωση αντιγράφω εδώ ένα διαφωτιστικό κείμενο του Φώτη Κόντογλου:

“…Οἱ παλαιοὶ ζωγράφοι ποὺ ζωγραφίζανε τὴ Δευτέρα Παρουσία, παριστάνουνε στὸν οὐρανὸ τὸν Χριστὸ καθισμένον στὸν θρόνο του γιὰ νὰ κρίνει τὸν κόσμο, κι ἀπὸ τὶς δύο μεριὲς καθισμένους τοὺς Δώδεκα Ἀπόστολους. Ἀπὸ τὸ ὑποπόδιο τοῦ θρόνου βγαίνει ὁ πύρινος ποταμός, ποὺ μέσα σ’ αὐτὸν καίγουνται οἱ ἁμαρτωλοί, ποὺ τοὺς καταπίνει ὁ βύθιος δράκων. Οἱ ἀρχάγγελοι κράζουνε μὲ τὶς σάλπιγγες, καὶ σηκώνουνται ἀπὸ τὰ μνήματα οἱ νεκροὶ..”

Στον Δομήνικο Θεοτοκόπουλο συνεχώς τα επί της γης φαινόμενα αντανακλώνται στον άπειρο ουρανό ο οποίος συνήθως καλύπτει το μεγαλύτερο τμήμα των πινάκων του. Είναι ζωγράφος εκείνος που περιφρονεί τις πρόσφατες κατακτήσεις της εποχής του στην ανατομία κατακτήσεις τις οποίες κατά κόρον αξιοποιούν οι ζωγράφοι του Quattrocento αλλά και της ώριμης Αναγέννησης.

Ο Greco είναι ο εμμανής του υπερβατικού. Γι’ αυτόν το κάλλος δεν σχετίζεται με τη συμμετρία ή με την εξωτερική ομορφιά αλλά έχει να κάνει περισσότερο με το βάθος, με το δράμα αλλά και με την θέωση των γήινων. Πουθενά το επιστημονικό πνεύμα και ο ορθολογισμός της εποχής δηλαδή. Αυτή είναι η ιδιαιτερότητα του, αυτή και η ένθεη μοναξιά του.

Θα έλεγα συμπερασματικά πως η ανάγνωση του Νίκου Χατζηνικολάου ταιριάζει περισσότερο με το έργο του άλλου τρομερού δημιουργού, του Caravaggio, τον οποίο συχνά αντιπαραθέτω προς τον Γκρέκο επειδή ζουν πάνω κάτω την ίδια εποχή και εκφράζουν αμφότεροι την αισθητική και την ιδεολογία της Αντιμεταρρύθμισης. Μόνο που ο ένας είναι χοϊκός, χωμάτινος, γήινος ενώ ο άλλος υπερίπταται ακριβώς για να δρέψει εκείνη τη συγκίνηση πού οδηγεί τον άνθρωπο στην υπέρβαση. Στη θέωση …

Βιβλιογραφία: παραπέμπω σε ένα δημοφιλές λήμμα για τον Γκρέκο από ένα δημοφιλέστατο λεξικό που συνέγραψαν δύο πολύ σημαντικοί ειδικοί στο κίνημα του Μανιερισμού:

Peter and Linda Murray, A dictionary of Art and Artists, Penguin Refence Books, εκδ.1962, σελ.139-41.

… The references to his Italian years are very scanty, the most important being the letters of his friend illuminator Julio Clovio. One written in 1570, seeks the patronage of cardinal Farnese ” for the young Cretan, a pupil of Titian”. Another letter has been quoted as saying: Yesterday I visited Greco thinking to take a walk with him through the city. It was a most lovely day with a spring sunshine at its best and would have given pleasure to anybody. The whole city was festive. When I went into his studio I was astonished: the shades were pulled so completely over the windows that you could hardly distinguish the objects in the room. Greco was sitting in a chair neither working nor sleep. He would not go out with me and he said the daylight blinded the light within him!

Greco’s early works show he’s wide range of sources; Michelangelo, Bassano, Raphael, Dürer. The Mannerists of central Italy, such as Pontormo and Parmigianino, and, underlying All these, his Byzantine heritage.

Greco’s use of colour, often eerie and strident, with sharp contrast of blue, yellow, shrill green, and a livid mulberry pink, The elongated limbs and and nervous tension of his figures the feeling that the draperies swathing them have a life of their own – all these suggest that intensity of the painter’s mystical experience and the catharsis he found in his art…

Σημ. Από το ανωτέρω πολύ διαφωτιστικό όσο και γλαφυρό κείμενο παρακαλώ κρατήστε τη φράση την οποία σημειώνει εμφαντικά ο Τζούλιο Κλόβιο σε επιστολή του. Ότι δηλαδή “το φως της ημέρας τύφλωνε στον νεαρό Δομήνικο το δικό του εσωτερικό φως”. Όπως επίσης και ότι το βυζαντινό υπόστρωμα της παιδείας του εντοπίζεται σε κάθε του διάλογο είτε αυτός γίνεται με τον Τιτσιάνο είτε με τον Ποντόρμο είτε με τον Μικελάντζελο. Και τέλος ότι ζωγράφος επιδιώκει βαθιά μία μυστική εμπειρία και μέσω της τέχνης του βρίσκει την κάθαρση.

Εικόνες: Η Κοίμηση της Θεοτόκου, Παναγία των Ψαριανών στην Σύρο, (στην αρχή του κειμένου) νεανικό έργο του Δομήνικου όταν ακόμα αξιοποιούσε τα διδάγματα της βυζαντινής ζωγραφικής και μία σύγχρονη, “ηλεκτρονική” προσέγγιση του Espolio από τον ζωγράφο Χρήστο Αντωναρόπουλο που εκτίθεται σήμερα στο Πολιτιστικό Κέντρο Αλίμου.