του Κ. Δημητρόπουλου, από το Άρδην τ. 56, Οκτώβριος – Νοέμβριος 2005
Θεοφάνης Μαλκίδης
Πολιτική, οικονομία και κοινωνία στη σύγχρονη Ρωσία
Αθήνα 2005, εκδ. Γόρδιος, τηλ. 210-8252279 ISBN: 9607083687
Το σπουδαιότερο ιστορικό γεγονός των τελευταίων δεκαετιών ήταν δίχως αμφιβολία η κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης, αυτό που ο Πούτιν χαρακτήρισε τη μεγαλύτερη γεωπολιτική καταστροφή του αιώνα και το οποίο εκατομμύρια ανθρώπων σε όλο τον κόσμο εισέπραξαν ως το δυστυχέστερο συμβάν της ζωής τους. Καθώς για το κομβικό αυτό σημείο της σύγχρονης ιστορίας η ελληνική επιστημονική βιβλιογραφία είναι περιορισμένη, το βιβλίο του Θεοφάνη Μαλκίδη είναι μία ουσιαστική συμβολή στην ψύχραιμη και εμπεριστατωμένη προσέγγισή του από ημεδαπούς ερευνητές.
Η διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης σηματοδότησε μία σειρά από μεγάλες αλλαγές στο εσωτερικό του κράτους και στο διεθνές περιβάλλον. Η εμφάνιση νέων χωρών, η κατάρρευση ενός συστήματος κοινωνικής, πολιτικής και οικονομικής οργάνωσης, η αστάθεια και οι εθνοτικές συγκρούσεις, η μετανάστευση προς τη Δύση, η εδραίωση ενός νέου μονοπολικού κόσμου υπό την ηγεμονία των ΗΠΑ και η απαξίωση των ιδεολογιών ήταν οι πλέον αναγνωρίσιμες.
Η Ρωσική Ομοσπονδία αποτέλεσε τη συνέχεια της ΕΣΣΔ σε όλους τους διεθνείς οργανισμούς και υποχρεώθηκε να ξεκινήσει σχεδόν εξ αρχής με δύο βασικούς στόχους, να οικοδομήσει την πλουραλιστική δημοκρατία και την οικονομία της αγοράς, τους δύο βασικούς στόχους σύμφωνα με την «ιδεολογία» της μετάβασης. Οι τελευταίες αντιδράσεις του σοβιετικού συστήματος έναντι της νέας κατάστασης που διαμορφωνόταν στη Ρωσία, στις αρχές της δεκαετίας του 1990, αποτέλεσαν δείγματα της οριστικής κατάρρευσης του προηγούμενου καθεστώτος αλλά και αποδείξεις για τη δυναμική του νέου καθεστώτος να επιβάλει τις απόψεις του.
Η νέα κατάσταση στη Ρωσία μετά το 1991 ταυτίστηκε κυρίως με τις αναγκαίες, όπως παρουσιάστηκαν, αλλαγές στην οικονομία. Τα προγράμματα μετάβασης προς την ελεύθερη οικονομία, οι «θεραπείες σοκ», η απελευθέρωση των τιμών, η μείωση των δημοσίων δαπανών και κυρίως αυτές του στρατού, οι μαζικές ιδιωτικοποιήσεις, αποτέλεσαν τις πρώτες ενέργειες του νέου συστήματος οι οποίες προηγήθηκαν των πολιτικών. Τα αποτελέσματα της οικονομικής πολιτικής που υπαγορεύτηκαν από το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο και τους Ρώσους «μεταρρυθμιστές» της πρώτης περιόδου της προεδρίας Γέλτσιν έγιναν αμέσως ορατά. Αύξηση του πληθωρισμού η οποία εξανέμισε μισθούς και συντάξεις, κατάρρευση του κράτους πρόνοιας, αποδιάρθρωση των δομών της ρωσικής κοινωνίας και κυρίως, μέσω των ιδιωτικοποιήσεων, εκποίηση του εθνικού πλούτου. Η τελευταία διαδικασία ανέδειξε μία νέα τάξη, τους «ΝεοΡώσους», τους «ολιγάρχες», όπως ονομάστηκαν, οι οποίοι απέκτησαν μεγάλη δύναμη και δημιούργησαν δίκτυα διαπλοκής με την εξουσία. Προεδρικό περιβάλλον, Βουλή, Ομοσπονδιακό Συμβούλιο, τοπικούς και περιφερειακούς κυβερνήτες, δικαιοσύνη, μέσα ενημέρωσης.
Το βιβλίο καταφέρνει να συμπεριλάβει την ιστορική πορεία, την πολιτική διάσταση, τις οικονομικές παραμέτρους και τα κοινωνικά φαινόμενα της Ρωσίας. Στις 237 σελίδες του μπορεί κανείς να βρει από την ανασκόπηση της σοβιετικής ιστορίας, απολύτως χρήσιμη για την κατανόηση της σημερινής Ρωσίας, μέχρι αναφορές στην «πορτοκαλί επανάσταση» του Γιούσενκο στην Ουκρανία. Επίσης περιγράφεται η δραματική (κλεπτοκρατική) μετάβαση από το κρατικομονοπωλιακό μοντέλο στην «οικονομία της αγοράς», με όλα νούμερα της στατιστικής, ως μάρτυρες της Μεγάλης Λεηλασίας, και με τα περισσότερα ονόματα των «ολιγαρχών» να δείχνουν τους ενόχους, οι περισσότεροι των οποίων απομακρύνθηκαν μετά την αντικατάσταση του Γέλτσιν από τον Πούτιν.
Οι εκλογές του 2000 αποτέλεσαν το πρώτο μήνυμα της εποχής Πούτιν ο οποίος, με την επικράτησή του, έλαβε την νομιμοποίηση που είχε αμφισβητηθεί με τον διορισμό του από τον καταρρέοντα Γέλτσιν, νομιμοποίηση που τον ώθησε να προχωρήσει σε εκκαθαρίσεις στο οικονομικό και πολιτικό πεδίο.
Η σύγκρουση με τα μεγάλα επιχειρηματικά συμφέροντα και τους εκπροσώπους τους είχε δύο άμεσα αποτελέσματα: πρώτον οι κυριότεροι εκπρόσωποι των μεγάλων συμφερόντων περιορίστηκαν ή εγκατέλειψαν τη Ρωσία αφήνοντας το πεδίο ανοιχτό για τις αλλαγές που επιθυμούσε ο Πούτιν και το νέο προεδρικό περιβάλλον, πρώην και νυν στελέχη των μυστικών υπηρεσιών, και δεύτερον έδωσε την ευκαιρία να αρχίσει η διαδικασία (επανα)εθνικοποίησης ορισμένων επιχειρήσεων που ιδιωτικοποιήθηκαν με ληστρικό τρόπο επί Γέλτσιν.
Η Ρωσία μετά το 1991 περνά μία σκληρή περίοδο μετάβασης. Οι επιλογές της πρώτης περιόδου συνετέλεσαν ώστε η πολιτική να ταυτισθεί με ένα καθεστώς που δεν στηρίζει τον λαό αλλά μόνο τα συμφέροντα της νέας άρχουσας τάξης κι οδηγεί τη χώρα στην υπανάπτυξη και στην εξαθλίωση. Το βιβλίο, μέσα από τους δείκτες της ανθρώπινης ανάπτυξης αλλά και από χαρακτηριστικές αναφορές σε ζητήματα εκπαίδευσης, υγείας, θνησιμότητας, ανεργίας, αλκοολισμού κ.λπ., περιγράφει αυτήν ακριβώς την εικόνα της σημερινής Ρωσίας, η οποία επιχειρεί να ξανασταθεί στα πόδια της μετά το τρομερό σοκ των προηγούμενων ετών.
Συνοπτικά θα λέγαμε πως το βιβλίο, παρότι γράφτηκε περισσότερο ως πανεπιστημιακό σύγγραμμα – φοιτητικό εγχειρίδιο, είναι όντως πολύ χρήσιμο για όποιον θέλει μία σοβαρή και λιγότερο εφήμερη θέαση των ρωσικών πραγμάτων σήμερα, ενώ συμβάλλει ουσιαστικά στην ελληνόγλωσση βιβλιογραφία για τη σύγχρονη Ρωσία.
Κώστας Δημητρόπουλος
Υποψήφιος διδάκτωρ Κοινωνιολογίας Παντείου Πανεπιστημίου
