του Π. Καραμούζη, από το Άρδην τ. 16, Οκτώβριος-Νοέμβριος 1998
Πολύς ο λόγος περί ελευθερίας τον αιώνα που διανύουμε. Πολλοί επίσης και οι αγώνες για αυτό το προνόμιο. Οι κοινωνικοί αγώνες είναι περισσότερο προσανατολισμένοι στην διαδικασία απελευθέρωσης’ του ανθρώπου από τις πολιτικές, ιδεολογικές, θρησκευτικές, οικονομικές, εθνικές κ.ά. δεσμεύσεις. Παρ’ όλους αυτούς τους αγώνες, το γεγονός της ελευθερίας παραμένει μια ανέφικτη στοχοθεσία, αφού νέες δεσμεύσεις οδηγούν τον άνθρωπο σε νέου είδους εξαρτήσεις, που η συνειδητοποίηση τους πολλές φορές αποτελεί το έναυσμα για νέους αγώνες.
0α τολμούσε να πει κανείς πως ένας φαύλος κύκλος υπάρχει για να διαιωνίζει το απραγματοποίητο τελικά, όπως φαίνεται, όραμα μιας αντιφατικής κοινωνίας. Τι θα λέγατε όμως στην πρόκληση που μας εισάγει ο Έριχ Φρομ, ένας μεγάλος κοινωνικός ψυχολόγος του αιώνα (1900-1980), για μια ψυχαναλυτική ματιά στην ελευθερία, αυτού του ονείρου που όλους μας ενώνει ή μας έχει ενώσει κατά καιρούς σε διάφορους χώρους και κάτω από διαφορετικά μετερίζια, ώστε να αγωνιζόμαστε για την απόκτησή του;
Λαμβάνοντας ο Φρομ σοβαρά υπόψη του την φυσιολογία του ανθρώπι-
νου οργανισμού και την εξέλιξή του, διαπιστώνει πως, από φυλογενετική άποψη, η ιστορία του ανθρώπου μπορεί να χαρακτηριστεί ως διαδικασία αναπτυσσόμενης εξατομίκευσης και αυξανόμενης ελευθερίας. Ο άνθρωπος αναδύεται από ένα προανθρώπινο στάδιο κάνοντας τα πρώτα βήματα προς την κατεύθυνση της απελευθέρωσής του από τα ένστικτα της αναγκαστικής προσαρμογής.
Όσο κατώτερα βρίσκεται ένα ζώο στην κλίμακα της εξέλιξης, τόσο μεγαλύτερη είναι η φυσική προσαρμογή του και όλες οι δραστηριότητες του ελέγχονται από τους μηχανισμούς της ενστικτώδους και αντανακλαστικής αντίδρασης. Ενώ από το άλλο μέρος, όσο ψηλότερα στην κλίμακα της εξέλιξης βρίσκεται ένα ζώο, τόσο μεγαλύτερη ευλυγισία μορφών αντίδρασης και τόσο λιγότερη πληρότητα οργανικών προσαρμογών παρατηρούμε κατά τη γέννηση. Η εξέλιξη αυτή φτάνει στο κορύφωμά της με τον άνθρωπο. Είναι για τον Φρομ ο πιο ανίσχυρος απ’ όλα τα ζώα κατά τη γέννησή του και η φυσική προσαρμογή του βασίζεται κατά κύριο λόγο στη διαδικασία της μάθησης, χωρίς να καθορίζεται από τα ένστικτα.
Για τον Φρομ η ανθρώπινη ύπαρξη και η ελευθερία είναι από καταβολής αδιαχώριστες. Ο άνθρωπος είναι «καταδικασμένος» να ζει ελεύθερα ώστε να αυτοπραγματώνεται σε ξεχωριστή ύπαρξη. Με αυτή την έννοια, χωρίζει ο Φρομ την ελευθερία σε δυο είδη. Η «ελευθερία από…» και η «ελευθερία για…». Η “ελευθερία από…” έχει ουσιαστικά αρνητικό χαρακτήρα και προσδιορίζει τις ενέργειες στις οποίες προβαίνει ο άνθρωπος για ν’ απελευθερωθεί από τα ένστικτα. Στην συνέχεια αφού, το καταφέρει αυτό, η θετική έννοια της ελευθερίας, η “ελευθερία για…” προσδιορίζει την ύπαρξη του ανθρώπου θέτοντας σκοπούς και προσδιορίζοντας την επίτευξή τους.
Η ελευθερία λοιπόν προσδιορίζεται ως ένα δώρο με δυο όψεις. Από την μια γεννιέται ο άνθρωπος μαζί μ’ αυτήν, αφού η προσαρμογή του στον κόσμο δεν είναι παθητική, αλλά ενεργητική, δηλαδή γεννιέται χωρίς να είναι εφοδιασμένος με την κατάλληλη ενστικτώδη δράση όπως τα ζώα, και έτσι εξαρτάται από τους γονείς για μεγαλύτερο διάστημα απ’ ό,τι αυτά. Από την άλλη η βιολογική αυτή αδυναμία είναι η προϋπόθεση για τον ανθρώπινο πολιτισμό, κυρίως για την πραγμάτωση της «ελευθερίας για…» .
Η ιστορία όμως του ανθρώπου είναι ουσιαστικά η αντίφαση «της ελευθερίας από…» και της «ελευθερίας για…». Η «ελευθερία από…» δεν ταυτίζεται με την «ελευθερία για…», επειδή ο άνθρωπος φοβάται την ελευθερία που μόλις έχει αποκτήσει. Κυρίως φοβάται την αίσθηση της μοναξιάς που αυτή δίνει και συνάμα τους πολλούς δρόμους, που ανοίγονται εξαιτίας της και εξαιτίας της φυσικής του αδυναμίας να διαλέξει. Έτσι προσπαθεί να παλινδρομήσει ο άνθρωπος στην προανθρώπινη σιγουριά της εξασφάλισης που προσφέρει η σκλαβιά. Για να το δείξει αυτό, ο Φρομ αναφέρεται στον μύθο της πρώτης πράξης ελευθερίας του ανθρώπου που περιγράφεται από την Παλαιά Διαθήκη στον κήπο της Εδέμ. Ο άνδρας και η γυναίκα ζούνε σε πλήρη αρμονία μεταξύ τους και με τη φύση. Επικρατεί ειρήνη και δεν υπάρχει ανάγκη να εργαστούν. Δεν υπάρχει εκλογή, ούτε ελευθερία, ούτε ανάγκη για σκέψη. Ο άνθρωπος όμως διαταράσσει αυτήν την κατάσταση αρμονίας με τη φύση, της οποίας αποτελεί μέρος. Παραβαίνοντας την εντολή του Θεού σημαίνει για τον Φρομ, πως απελευθέρωσε τον εαυτό του από τη ανάγκη και ανήλθε από την ασυνείδητη ύπαρξη της προανθρώπινης ζωής στο επίπεδο του ανθρώπου .
Για τον Φρομ, η πρώτη αυτή ανυπακοή καθιερώνει τον άνθρωπο. Στο μύθο, ο άνθρωπος εκδιώκεται από τον Παράδεισο, δηλαδή, ο άνθρωπος διώχνεται από την προατομική, προσυνείδητη, και προϊστορική κατάσταση, μια κατάσταση που μπορεί να συγκριθεί με το έμβρυο στην κοιλιά της μητέρας του. Εκδιώκεται από τον Παράδεισο και υποχρεώνεται να βαδίσει τον δρόμο της Ιστορίας .
Στη γλώσσα του μύθου τού απαγορεύεται η επιστροφή. Στην πραγματικότητα δεν είναι σε θέση να επιστρέψει. Μια και απέκτησε επίγνωση του εαυτού του ως ύπαρξη ξεχωριστή από τον άλλο άνθρωπο εξαιτίας της φύσης του, ο άνθρωπος δεν μπορεί να επιστρέψει πάλι στην πρωταρχική αρμονία που υπήρχε προτού εγκαινιασθεί η αφύπνιση του. Αυτή η πρώτη πράξη ανυπακοής είναι η πρώτη πράξη ελευθερίας .
Με την «πτώση» του Αδάμ αρχίζει η ανθρώπινη ιστορία. Όμως με αυτή την ιστορία του ανθρώπου, η αρχική αρμονία ανάμεσα στη φύση και στον άνθρωπο, και ανάμεσα στον άνδρα και τη γυναίκα, αντικαταστάθηκε από τη σύγκρουση και τον αγώνα. Ο άνθρωπος όμως υποφέρει από την απώλεια αυτής της αρμονικής ενότητας. Είναι μόνος και διαχωρισμένος από τον συνάνθρωπο του, αλλά και από την φύση. Η πιο φλογερή του επιθυμία είναι να επιστρέψει στον κόσμο της ενότητας που ήταν το σπίτι του πριν από την «ανυπακοή». Επιθυμία του είναι να εγκαταλείψει τη λογική, την αυτεπίγνωση, την εκλογή, την ευθύνη και να επιστρέψει στη μήτρα, στη Μητέρα-Γη, στο σκοτάδι, όπου το φως της συνείδησης και της γνώσης δεν έχει ακόμα λάμψει, θέλει να ξεφύγει από τη νεοαποκτημένη ελευθερία του και να απολέσει την ίδια την επίγνωση που τον κάνει άνθρωπο.
Ο Φρομ βέβαια βλέπει πως μόνο μέσα από αυτή την επανάσταση του ανθρώπου αρχίζει ουσιαστικά η ζωή και πολύ περισσότερο αρχίζει να αποκαλύπτεται ο θεός της Ιστορίας, ακολουθώντας μια συγκεκριμένη πορεία ενός λαού. Η σκιαγράφηση αυτής της πορείας γίνεται το χρονικό σημείο που ο θεός διατάζει το Μωϋσή να εγκαταλείψει την Αίγυπτο και να δεχθεί την αποστολή της απελευθέρωσης ως αρχηγός ενός ολόκληρου λαού. Το γεγονός πως ο άνθρωπος υποφέρει είναι βασικό σημείο, που κάνει τον Φρομ να το θέτει ως προϋπόθεση για την ελευθερία. Η απαρχή της απελευθέρωσης βρίσκεται στην ικανότητα του ανθρώπου να υποφέρει, και υποφέρει αν καταπιέζεται φυσικά και πνευματικά. Αν ο άνθρωπος χάσει την ικανότητα να υποφέρει, χάνει και την ικανότητα της αλλαγής. Ωστόσο στο πρώτο βήμα της επανάστασης αναπτύσσει νέες δυνάμεις, που δεν μπορούσε να τις έχει όσο ζούσε ως δούλος, και αυτές οι νέες δυνάμεις τον κάνουν με τον καιρό να κατακτά την ελευθερία. Όμως, στην απελευθερωτική διαδικασία, αντιμετωπίζει τον κίνδυνο να πέσει πάλι στα παλιά πλαίσια δουλείας . Μέσα σ’ αυτά τα πλαίσια ο θεός παίζει για τον Φρομ έναν ιδιόρρυθμο ρόλο. Ο θεός βοηθάει τον άνθρωπο αλλά ποτέ δεν αλλάζει την φύση του ανθρώπου, κάνοντας αυτό που μόνο ο άνθρωπος μπορεί να κάνει για τον εαυτό του. Χρησιμοποιώντας ο Φρομ γλώσσα μη θεϊστική για να περιγράψει αυτήν την ιδέα, λέγει πως ο άνθρωπος αφήνεται στον εαυτό του, και κανένας δεν μπορεί να κάνει γι’ αυτόν, ό,τι δεν είναι σε θέση να κάνει ο ίδιος για τον εαυτό του και μόνος του.
Για τον Φρομ η σχέση του θεού της Βίβλου με την Ιστορία καθίσταται ιδιόμορφη. Ο θεός επεμβαίνει πλέον στην Ιστορία μόνο όταν καταλαβαίνει πως ο λαός Του αδικείται, χωρίς όμως να αλλάζει την Ιστορία και πολύ περισσότερο χωρίς να αλλάζει την βούληση του ανθρώπου. «Μετάδε τας ημέρας τας πολλάς εκείνος ετελεύτησεν ο βασιλεύς Αιγύπτου. Και κα-τεστέναξανοι υιοί Ισραήλ από των έργων και ανεβόησαν και ανέβη η βοή αυτών προς τον Θεόν από των έργων. Και εισήκουσεν ο Θεός τον στεναγμόν αυτών, και εμνήσθη ο Θεός της διαθήκης αυτού της προς Αβραάμ και Ισαάκ και Ιακώβ. Και επείδεν ο Θεός τους υιούς Ισραήλ, και εγνώσθη αυτοίς»(Έξ. β’ 23-25). Το κείμενο, λέγει ο Φρομ, δεν αναφέρει ότι οι υιοί του Ισραήλ φώναξαν ή προσευχήθηκαν προς τον θεό, αλλά ότι ο θεός άκουσε το στεναγμό τους εξαιτίας της δουλείας και «κατάλαβε» . Το ουσιαστικό στοιχείο εδώ είναι ότι η κραυγή τους δεν απευθύνεται στο θεό, αλλά ο θεός καταλαβαίνει τα βάσανα τους και έτσι αποφασίζει να τους βοηθήσει. Επίσης και σε άλλα σημεία της Εξόδου παρατηρεί ο Φρομ αυτό το φαινόμενο, όταν ο θεός έχει πλέον πειστεί ότι τα δεινά που προκαλούνται είναι αρκετά για να εξασφαλίσουν τη βοήθειά του. (Εξ. γ’ 7-9) .
Πέρα όμως από την παρέμβαση αυτή, ο θεός δεν βλέπει πώς μπορεί να υποχρεώσει τον λαό Του με οποιοδήποτε τρόπο να Τον ακολουθήσει.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η στάση του θεού όταν οι Εβραίοι ζητούν από τον Σαμουήλ να τους δώσει βασιλιά. Τους περιγράφει πώς θα τους εκμεταλλεύεται ένας βασιλιάς.
«….και τας θυγατέρας υμών λήψεται εις μυρεψούς και εις μαγείρισσας και εις πεσσούσας- και τους αγρούς υμών και τους αμπελώνας υμών και τους ελαιώνας υμών τους αγαθούς λήψεται και δώσει τοις δούλοις αυτού. Και τα σπέρματα υμών και τους αμπελώνας υμών αποδεκατώσει και δώσει τοις ευνούχοις αυτού και τοις δούλοις αυτού .. Και βοήσεσθε εν τη ημέρα εκείνη εκ προσώπου βασιλέως υμών, ου εξελέξασθε εαυτοίς, και ουκ επακούσεται Κύριος υμών εν ταις ημέραις εκείναις ότι υμείς εξελέξασθε εαυτοίς βασιλέα». (Α’ Βασιλ. η’ 11-18).
«και ουκ ηβούλετο ο λαός ακούσαι του Σαμουήλ και είπαν αυτώ’ουχί, αλλ ‘ η βασιλεύς έσται εφ’ ημάς, και ε-σόμεθα και ημείς κατά πάντα τα έθνη, και δικάσει ημάς βασιλεύς ημών και εξελεύσεται έμπροσθεν ημών και πολεμήσει πόλεμον ημών. Καιήκουσεν Σαμουήλ πάντας τους λόγους του λαού και ελάλησεν αυτούς εις τα ώτα Κυρίου. Και είπε Κύριος προς Σαμουήλ άκουε της φωνής αυτών και βασίλευσον αυτοίςβασιλέα. Και είπε Σαμουήλ προς άνδρας Ισραήλ αποτρεχέτω έκαστος εις την πάλιν αυτούς Βασιλ. η’19-22).
Το μόνο που μπορεί να κάνει ο Σαμουήλ είναι να «ακούσει τη φωνή τους», αφού πρώτα διαμαρτυρηθεί και τους τονίσει τις συνέπειες της πράξης τους. Αν, παρόλα αυτά, ο λαός αποφασίσει υπέρ της βασιλείας, η απόφαση, όπως και η ευθύνη, είναι δική τους. 0 άνθρωπος λοιπόν μπορεί να διαλέξει ανάμεσα στις βασικές εναλλακτικές λύσεις που βάζει ο θεός. Μπορεί να διαλέξει ανάμεσα στη ζωή και στον θάνατο. Ο θεός όμως προσπαθεί να τον προστατεύσει για να διαλέξει τη ζωή . Με άλλα λόγια, η ιστορία έχει τους δικούς της νόμους και ο θεός δεν επεμβαίνει στον τομέα αυτό. Είναι ταυτόχρονα και νόμοι του θεού. Κατανοώντας ο άνθρωπος τους νόμους της ιστορίας, κατανοεί το θεό. Η πολιτική δράση είναι θρησκευτική δράση. Ο πνευματικός ηγέτης είναι και πολιτικός ηγέτης .
Αλλά στο πρόσωπο του Μωυσή, τον οποίο ο Φρομ θεωρεί από τους βασικούς ανθρωπιστές, φαίνεται πως ο θεός επιλέγει να οδηγήσει το λαό Του, μακριά από τη χώρα που είχε γίνει η πατρίδα τους (αν και τελικά ήταν μια πατρίδα για σκλάβους) και να πάνε στην έρημο να «γιορτάσουν». Η πορεία αυτή στην έρημο είναι πορεία ελευθερίας. Απρόθυμοι και γεμάτοι φόβο, οι Εβραίοι ακολουθούν τον Μωϋσή στην Έρημο. Αυτή ακριβώς η Έρημος είναι το σύμβολο κλειδί για την ελευθερία από την σκλαβιά. Η έρημος δεν είναι πατρίδα. Δεν έχει πόλεις. Δεν έχει πλούτη. Είναι η χώρα των νομάδων, όπου έχουν μόνο ό,τι χρειάζονται για να ζήσουν. Η έρημος για τον Φρομ είναι η προετοιμασία για μια ζωή γεμάτη ελευθερία. Είναί η αδέσμευτη, χωρίς ιδιοκτησία ζωή.
Η Παλαιά Διαθήκη είναι πραγματικά γεμάτη από τις έννοιες εκείνες που φανερώνουν την αποδέσμευση από το μόνιμο, το εξουσιαστικό. Την μετάβαση από το έχειν στην ολοκλήρωση του είναι. 0 άζυμος άρτος, το ψωμί αυτών που βιάζονται να φύγουν, είναι το ψωμί εκείνων που περιπλανώνται επειδή δεν έχουν χρόνο να χρησιμοποιήσουν ζύμη. Η σκηνή επίσης είναι το σπίτι του περιπλανώμενου, του μη μόνιμου.
Τα κύρια θρησκευτικά σύμβολα και οι τελετουργίες της εβραϊκής παράδοσης διατηρούν αυτόν τον χαρακτήρα. Έτσι το Πάσχα είναι ο εορτασμός της απελευθέρωσης από τη δουλεία, κάθε πρόσωπο πρέπει να αισθάνεται σαν να ήταν ο ίδιος δούλος στην Αίγυπτο και να είχε απελευθερωθεί από την εκεί δουλεία. 0 εβραίος κάνει πάλι τον εαυτό του περιπλανώμενο, είτε ζει στο έδαφος της Παλαιστίνης είτε βρίσκεται στη Διασπορά. Ετσι λοιπόν το Πάσχα και η σκηνοπηγία συμβολίζουν την αποκοπή του ομφάλιου λώρου από το έδαφος .
Αλλά και στην καθιέρωση της ημέρας του Σαββάτου ως αργίας ουσιαστικά μπορεί κανείς να δει την ημέρα της ανακωχής στην ανθρώπινη πάλη με τον κόσμο. Είναι μια ημέρα παγκόσμια και πανανθρώπινη . Καμιά κοινωνική αλλαγή δεν επιτρέπεται να γίνει. Το Σάββατο οι άνθρωποι ζουν σα να μην έχουν τίποτα, δεν επιδιώκουν τίποτα εκτός από το είναι, δηλαδή ζουν, ικανοποιούν τις ουσιαστικές τους ανάγκες, προσευχή, μελέπι φαγητό, ποτό, τραγούδι, έρωτας . Ετσι διάφορα σημαντικά γεγονότα του οικογενειακού, του κοινωνικού και του εθνικού κύκλου, έδιναν στους νομαδικούς, ημινομαδικούς και τους εγκατεστημένους μόνιμα σε ένα τόπο λαούς της αρχαίας εγγύς Ανατολής αφορμή εορτασμού . Και αυτό διότι ο άνθρωπος είναι κατ’ εξοχήν εορταστικό ο ν. Συνηθίζει στο δρόμο του να τοποθετεί σταθμούς αναπαύσεως και αναψυχής, στους οποίους ξεδίνει από τις φροντίδες της καθημερινότητας και φωτίζει για λίγο με περισσότερο φως την ύπαρξη του .
Όμως αυτή η φυγή από την σκλαβιά ως βασική προϋπόθεση ελευθερίας έχει παλινδρομήσεις. Οι εβραίοι λαχταρούν τα πλούτη της Αιγύπτου, τα μόνιμα σπίτια, τη λιτή αλλά σίγουρη τροφή, τα χειροπιαστά είδωλα. Φοβούνται την αβεβαιότητα της ακτήμονης ζωής σπιν έρημο. Λένε: « Όφελον απεθάνομεν πληγέντες υπό Κυρίου εν γηΑιγύπτω, όταν εκαθίσαμεν επί των λεβήτων των κρεών και ησθίομεν άρτους εις πλησμονή ν ότι εξηγόγετε ημάς εις την έρημον ταύτην αποκτείναι πάσαν την συναγωγήν ταύτην εν λιμώ» (Εξ. ιστ’ 3). Εδώ ακριβώς φαίνεται πως ο θεός καταλαβαίνει ότι οι σκλάβοι, ακόμα και όταν απελευθερωθούν, παραμένουν δούλοι στην καρδιά, και έτσι δεν υπάρχει λόγος να θυμώσει. Υπάρχουν όμως δυο εντολές που συνδέονται με τη συλλογή του μάνα, και είναι πολύ σημαντικές. Η μια είναι ότι δεν πρέπει να παίρνει ο καθένας περισσότερο απ’ όσο μπορεί να φάει σε μια μέρα. Το νόημα της εντολής αυτής είναι ολοφάνερο: προορισμός της τροφής είναι να τρώγεται και όχι να αποθηκεύεται. Τη ζωή πρέπει να τη ζούμε και όχι να την αποθησαυρίζουμε. Όπως δεν υπάρχουν σπίτια στην έρημο, έτσι δεν υπάρχει ιδιοκτησία, αλλά μέσα σε κλίμα ελευθερίας τα πάντα υπηρετούν τη ζωή .
Όμως η ιστορία της κατοχής αλλά και της αιμομικτικής προσήλωσης διαπνέει ολόκληρη την ιστορία της Εξόδου. Όταν οι εβραίοι βρίσκονταν στην Αίγυπτο υπέφεραν πολλά δεινά. Τελικά απαλλάχτηκαν από τη δουλεία, αλλά στην έρημο υπέφεραν συχνά από πείνα και δίψα. Είναι δυσαρεστημένοι και μεμψιμοιρούν, με το αιτιολογικό ότι δεν έχουν αρκετή τροφή. Ο Φρομ διερωτάται: Μπορεί όμως κανείς να παραγνωρίσει το ότι φοβόντουσαν όχι μόνο την πείνα, αλλά πολύ περισσότερα πράγματα; Και δίνει ο ίδιος την απάντηση. Φοβόντουσαν γιατί τους έλειπε η σίγουρη διαβίωση που είχαν στην Αίγυπτο, παρ’ όλο που ήταν ζωή σκλάβων, γιατί δεν είχαν επιστάτη βασιλιά και είδωλα να τα προσκυνούν. Φοβόντουσαν γιατί ήταν ένας λαός που δεν είχε τίποτε άλλο παρά έναν προφήτη για ηγέτη, προσωρινές σκηνές για κατοικία και κανένα σκοπό μπροστά του, από το να βαδίζει προς τα εμπρός, για έναν άγνωστο σκοπό, που όταν όμως η μάθηση στην ελευθερία Αλλά και στη συνέχεια ο λαός αισθανόταν σχετικά ασφαλής όσο ο Μωϋσής, ο παντοδύναμος ηγέτης, ο θαυματοποιός, η αρχή που όλοι φοβόντουσαν, ήταν παρών. Μόλις έπαψε να είναι παρών, έστω και για λίγες μέρες μόνο, τους έπιασε πάλι ο φόβος της ελευθερίας. Ψάχνουν για ένα άλλο σύμβολο σιγουριάς, θέλουν ο ιερέας τους, ο Ααρών, να τους φτιάξει ένα θεό. Ένας τέτοιος θεός, μη όντας ζωντανός, δεν μπορεί να απουσιάζει. Όντας ορατός δεν χρειάζεται πίστη. Η ορδή των σκλάβων που σπρώχτηκαν στην ελευθερία από ένα παντοδύναμο ηγέτη, που τους καθησύχασε πολλές φορές με θαύματα, με τροφή και με νερό, δεν μπορεί να κάμει χωρίς ένα ορατό σύμβολο, στο οποίο να υποτάσσεται. Το χρυσάφι και τα κοσμήματα της Αιγύπτου, έφεραν μέσα τους την άπληστη επιθυμία για πλούτη. Κι όταν ήρθε η ώρα της απελπισίας, το πάθος της απόκτησης, που στήριζε την ύπαρξή τους, βγήκε στην επιφάνεια. Με αυτόν τον τρόπο ο Ισραήλ δεν είναι άξιος να αποτινάξει τα δεσμά της πραγματικής δουλείας και να ζήσει στη γη χωρίς να δεθεί μαζί της. Το μοναδικό επίτευγμα αυτής της επανάστασης είναι πως οι Εβραίοι από σκλάβοι έγιναν τώρα κυρίαρχοι .
Με αυτόν τον τρόπο και τις παλινδρομήσεις από την ελευθερία, πέρασαν πολλά χρόνια περιπλανήσεων των εβραίων στην έρημο, που στη διάρκεια τους, τους δόθηκαν κι άλλοι νόμοι κι άλλες διαταγές. Ήρθε η στιγμή να τερματιστεί η τελευταία πράξη της επανάστασης από τη σκλαβιά, οπότε και ο ίδιος ο Μωϋσής πρέπει να πεθάνει αφού δεν μπορεί να προχωρήσει πέρα από τον Ιορδάνη, στη Γη της Επαγγελίας. Ανήκει και αυτός σύμφωνα με τον Φρομ στην γενιά που μεγάλωσε με τη λατρεία των ειδώλων και στη δουλεία, και μολονότι ήταν αγγελιοφόρος του θεού και είχε ενστερνιστεί το όραμα μιας νέας ζωής, το παρελθόν τον δέσμευε και δεν μπορούσε να πάρει μέρος στο μέλλον. Ο θάνατος του Μωϋσή ολοκληρώνει τη βιβλική απάντηση στο ερώτημα της δυνατότητας της επανάστασης από τη σκλαβιά. Η επανάσταση μπορεί να πετύχει μόνο σταδιακά σε μια χρονική διάρκεια. Τα βάσανα της ζωής δημιουργούν την εξέγερση. Η εξέγερση δημιουργεί την «ελευθερία από…»την δουλεία. Η «ελευθερία από…»την δουλεία μπορεί ενδεχόμενα να οδηγήσει σε μια νέα ζωή χωρίς δεσμεύσεις. Αυτοί όμως που υπέφεραν και έκαναν την επανάσταση δεν μπορούν να προχωρήσουν πέρα από τα όρια που τους βάζει το παρελθόν. Μόνο εκείνοι που δεν έχουν γεννηθεί στη δουλεία μπορούν να κατορθώσουν να φτάσουν στη Γη της Επαγγελίας .
Ο θάνατος του Μωϋσή βρίσκει μια ξεκάθαρη εξήγηση σε ένα ακόμη παράγοντα. Ο Θεός τον μέμφεται« διότι ηπειθήσατε τω ρήματί μου εν τοις υιοίς Ισραήλ επί του ύδατος αντιλογίας Κάδης εν τη ερήμω Σιν, διότι ουχ ηγιάσατέ με εν τοις υιοίς Ισραήλ» (Δευτ. λβ’ 51). 0 προφήτης που έστω για μια στιγμή κάνει επίκεντρο τον εαυτό του, δείχνει πως δεν είναι έτοιμος να είναι ηγέτης στην ελευθερία, αλλά μόνο προς την ελευθερία. Τη θέση του θα πάρει ο Ιησούς του Ναυή.
Η ιδέα λοιπόν της επανάστασης που ενυπάρχει στην Παλαιά Διαθήκη, ενάντια αρχικά σε έναν αυταρχικό Θεό και στην συνέχεια ενάντια σε ένα απολυταρχικό καθεστώς, φαίνεται πως πεθαίνει με την κατάληξη αυτή του εβραϊκού λαού. Όμως για τον Φρομ τα πράγματα είναι διαφορετικά. Η ιδέα του Ενός Θεού που αγαπάει την αλήθεια και τη δικαιοσύνη, αλλά που η αγάπη του είναι πιο μεγάλη από τη δικαιοσύνη του προσφέροντας εναλλακτικές λύσεις στον άνθρωπο, σε σχέση με την ιδέα πως ο άνθρωπος πρέπει να βρει τον προορισμό του, « την ελευθερία για…» να γίνει άνθρωπος με την πληρέστερη έννοια, είναι τα ουσιαστικά στοιχεία που συγκροτούν την εξέλιξη της έννοιας του Θεού και του ανθρώπου. Η ελευθερία υπ’ αυτήν την έννοια δεν είναι ένα στατικό γεγονός, αλλά μια δυναμική διαδικασία, και μια συνεχής επαγρύπνηση, για απελευθέρωση του ανθρώπου από τον ίδιο τον κακό εαυτό ως μια βασική προϋπόθεση για μια διαρκέστερη πάλη με τις πολλές και ανελεύθερες μορφές της κοινωνικής μας ζωής. Και ας μη ξεχνάμε πως η ελευθερία προϋποθέτει τη γνώση και δικαιώνει την ελπίδα. Ο αγώνας συνεχίζεται.
Σημειώσεις
1. Έριχ Φρομ, Ο Φόβος μπροστά στην Ελευθερία, (Escape from Freedom), μετάφρ. Δημ. Θεοδωρακάιος, εκδ. Μπουκουμάνη.
2. ό.π., σελ.48.
3. ό.π., σελ.48.
4. ό.π., σελ.50.
5. Έριχ Φρομ, Το Δόγμα του Χριστού, (The Dogma of Christ), μετάφρ. Δημ. θεοδωρακάτος, εκδ. Μπουκουμάνη, Αθήνα 1974, σελ. 180.
6. ό.π., σελ. 180.
7. Εριχ Φρομ, Και ως Θεοίέοεσθε, (You Shall be as Gods), μετάφρ. Δημ. θεοδωρακάτος, εκδ. Μπουκουμάνη, Αθήνα 1977, σελ. 97.
8. ό.π., σελ.102.
9. ό.π., σελ. 103.
10. ό.π., σελ. 103.
11. ό.π., σελ,104.
12. Έριχ Φρομ, Η καρδιά του ανθρώπου, (The Heart of Man), μετάφρ. Δημ. θεοδωρακάτος, εκδ. Μπουκουμάνη, Αθήνα 1978, σελ. 181.
13. ό.π., σελ. 133.
14. Έριχ Φρομ, Το Δόγμα του Χριστού, σελ. 229.
15 ό.π., σελ. 166.
16 Έριχ Φρομ, Η καρδιά του ανθρώπου, σελ. 161.
17. ό.π., σελ. 166.
18. Έριχ Φρομ, Και ως Θεοί έοεσθε, σελ. 80.
19. ό.π., σελ. 81.
20 ό.π., σελ.99.
21 ό.π., σελ.99.
22 Έριχ Φρομ, Να έχεις ή να είσαι; (To Have or to Be), μετάφρ. Ελένης Τζελέπογλου, έκδ. Μπουκουμάνη, Αθήνα 1978 σελ. 69.
23 ό.π., σελ. 70.
24 Έριχ Φρομ, Και ως Θεοί έοεσθε σελ. 82.
25 Ηλία Οικονόμου, Αρχαιολογία της Παλαιστίνης και Βιβλικής Θεσμολογί-ας Αθήνα 1989, σελ. 389.
26 Έριχ Φρομ, Να έχεις ή να είσαι; σελ. 72.
27 Ηλία Οικονόμου, Αρχαιολογία της Παλαιστίνης, σελ. 383.
28 Αλέξανδρου Σταυρόπουλου, Περιπλανήσεις σε δρόμους ποιμαντικής διακονίας, (2) Εκδόσεις Λυχνία 1984, σελ. 20.
29 Έριχ Φρομ, Και ως Θεοί έσεσθε σελ. 120.
30 ό.π., σελ. 120.
31 ό.π., σελ. 123.
32 ό.π., σελ. 74.
33 ό.π., σελ. 125.
34 ό.π., σελ. 126.
35 ό.π., σελ. 127.
