του Κ. Χατζηαντωνίου, από το Άρδην τ. 27, Σεπτέμβριος-Οκτώβριος 2000
Ασφαλώς τα πεπρωμένα των εθνών είναι σήμερα όσο ποτέ στενά συνδεδεμένα και υπάρχουν προβλήματα (π.χ. τα οικολογικά) που απαιτούν παγκόσμιο προγραμματισμό, παγκόσμια γνώση, αποδοχή ενός κοινού μέλλοντος. Όμως γιατί αυτό πρέπει να γίνει με την κατάργηση και όχι με την συνεργασία των εθνικών κρατών; Η εθνική παιδεία, για παράδειγμα, δεν σημαίνει άγνοια ή υποτίμηση των συμβαινόντων στον κόσμο όπως αφελώς (;) υποστηρίζει η Μ. Nussbaum στις προτάσεις της για την εκπαίδευση των νέων. Το ενδιαφέρον προς τα παιδιά μας δεν σημαίνει… εχθρότητα προς τα άλλα παιδιά. Αποτελεί φυσική υποχρέωση. Η εθνική ταυτότητα αποτρέπει συγκρούσεις, δεν προκαλεί συγκρούσεις, όταν βέβαια υπακούει στην βαθιά ηθική και δημοκρατική της ουσία.
Η φυσική μας κοινωνικότητα καταστρέφεται με αξιώματα του τύπου “η εθνικότητα είναι ηθικά ουδέτερο χαρακτηριστικό” όπως θεωρεί η Nussbaum, η οποία ούτε καν τη διαφορά έθνους και κράτους μπορεί να αντιληφθεί. Η εθνικότητα είναι θεμελιώδες υποστασιακό χαρακτηριστικό μας. Οι δεσμοί μας αρχίζουν σε τοπικό επίπεδο και από εκεί κλιμακώνονται. Τα έθνη – ας το συνειδητοποιήσουμε – προϋπήρξαν των κρατών. Γκανέζοι διανοούμενοι στις ΗΠΑ αποφαίνονται ωστόσο με βεβαιότητα ότι “ουδέποτε τα έθνη προϋπάρχουν των κρατών” (Kwame Anthony Appiah, όπ.π.) διότι – προφανώς – αφού έτσι συνέβη στην Γκάνα, έτσι θα συμβαίνει παντού. 0 ίδιος μας ορίζει το έθνος ως “φαντασιακή κοινότητα πολιτισμού ή προγόνων η οποία εκτείνεται πέρα από την κλίμακα της άμεσης προσωπικής σχέσης και αναζητεί πολιτική έκφραση” (όπ.π.). Φαντασιακό λοιπόν ό,τι πιο πραγματικό, ό,τι κατεξοχήν είναι εμπειρία σχέσης.
Τουλάχιστον δεν επαναλαμβάνει την ρητή απόρριψη του πατριωτισμού από την Nussbaum επειδή “ο πατριωτισμός βρίσκεται κοντά στον σωβινισμό”!!
Από τον κατάλογο των κοσμοπολίτικων αξιών της Nussbaum είναι πολύ χαρακτηριστικό ότι λείπουν δύο θεμελιώδεις, η δημοκρατία και η ελευθερία. Αποκαλυπτικό για τα αισθήματα αυτών των “ευαίσθητων” κοσμοπολιτών. Διότι πρόκειται για αξίες πολιτειακά προσανατολισμένες και εξαρτημένες από τους εθνικούς πολιτικούς θεσμούς όπως η G. Himmelfarb παραδέχεται (σελ. 96). Χωρίς εθνικό κράτος, χωρίς πατριωτισμό, πως θα διασφαλιστεί η ανοχή, η ελευθερία, η απαγόρευση της ρατσιστικής βίας; Αρκεί μια κοσμοπολίτικη κουλτούρα ή έχει κατά νου η Μ. Nussbaum κάποια περίεργη παγκόσμια αστυνομία; Ας το πούμε ξεκάθαρα: πίσω από την καταστροφή του εθνικού κράτους κρύβεται ένας νέος μεσαίωνας, ένας νέος ολοκληρωτισμός. Χωρίς εθνικό δεν υπάρχει διεθνές, δεν μπορούν να τεθούν σε ισχύ διεθνείς συμφωνίες και αρχές.
Ο κοσμοπολιτισμός της Nussbaum εγκλωβίζει στο εν λόγω συλλογικό έργο ακόμη και τις απαντήσεις.
Είναι χαρακτηριστικό ότι ο Benjamin Barber απαντα στην Nussbaum υπερασπιζόμενος τον αμερικάνικο πατριωτισμό που είναι ουσιαστικά κοσμοπολιτισμός, “μια γιορτή του διεθνισμού, μια ευλαβής προσήλωση σε άξιες με κοσμοπολίτικο περιεχόμενο”.
Αν όμως ο πατριωτισμός και ο εθνικισμός αναθεματίζονται γιατί “προκαλούν τον πόλεμο” γιατί δεν αναθεματίζουν όλες τις ιδεολογίες, όλα τα καθεστώτα, ακόμη και αυτόν τον αμερικάνικο κοσμοπολιτισμό, που αποδεδειγμένα έχουν εξαπολύσει πολέμους, καταστροφές, γενοκτονίες; 0 ιμπεριαλισμός, η επιβολή, η περιφρόνηση της ιδιαιτερότητας, η άρνηση του δικαιώματος στη διαφορά είναι η ρίζα του κακού. Να γιατί η πιο συνεπής πολιτική ειρήνης και συνεργασίας είναι μια πολιτική που θα θεμελιώνεται επί της παραδοχής της διαφοράς. Μια πολιτικη που θα αποδέχεται ότι ζούμε σε συγκεκριμένο τόπο. σε συγκεκριμένη κοινωνία κι όχι σε κοσμοπολίτικη κοιλαδα της ευτυχίας.
Η αλήθεια για τους κοσμοπολίτες διανοούμενους είναι σκληρή; Πίσω από τη γλυκερή αγάπη τους για όλους τους ανθρώπους αποκρύπτεται η αδιαφορία τους για τους διπλανούς τους, για τους ανθρώπους της οικογένειας, της πόλης, του έθνους τους. Λατρεύουν μονάχα τον εαυτό τους κι ας προσποιούνται τους φιλάνθρωπους και τους φιλελεύθερους. Δεν θέλουν να έχουν υποχρεώσεις αλλά μονάχα δικαιώματα, και τελικά δεν είναι ούτε πατριώτες ούτε κοσμοπολίτες. Είναι εύκολο να αγαπάς τον αφηρημένο άνθρωπο κι όχι τον συμπολίτη σου, τον οποίο περιφρονείς ως … κοσμοπολίτης. Εν κατακλείδι: Αν δεν αγαπάς την πατρίδα σου δεν αγαπάς την ανθρωπότητα. Από το μέρος πάμε στο Όλον κι όχι από το Όλον … στο Όλον. Αληθινός κοσμοπολιτισμός χωρίς πατριωτισμό δεν μπορεί να υπάρξει, οδηγεί απλώς στην αφαίρεση και τον χυδαίο υλισμό, στον κυνισμό και τον αμοραλισμό.
Ομιλούν για τις δυνατότητες και τις ευκαιρίες που δίδει η παγκοσμιοποίηση στον άνθρωπο αλλά πρόκειται για υποκρισία διότι αποκρύπτουν ότι το βιοτικό επίπεδο της Δύσης είναι αδύνατο να γενικευθεί, με τις σημερινές τιμές ελέγχου της μόλυνσης και την σημερινή οικονομική κατάσταση των αναπτυσσόμενων εθνών, χωρίς οικολογική καταστροφή.
Υπονομεύουν το εθνικό κράτος, το μόνο στην ανθρώπινη ιστορία που θεσμοθέτησε συνταγματικά τις οικουμενικές αξίες του δικαίου, της ισότητας, της ελευθερίας. 0 κοσμοπολιτισμός τους θέλει έναν κόσμο ανέστιων ξεριζωμένων, έναν κόσμο χωρίς ταυτότητες, έναν κόσμο συμβολαίων, αγορών, νομικών προσώπων. Όμως τα έθνη δεν είναι πακέτα μετοχών, είναι οι πιο εναργείς κοινωνικές και πολιτισμικές πραγματικότητες.
Ασφαλώς υπάρχουν καταστρεπτικές μορφές εθνικισμού. Θα αναθεματίζαμε ωστόσο την ανθρώπινη σεξουαλικότητα επειδή συχνά εμφανίζεται σε διαστροφικές μορφές;
Το ζήτημα δεν είναι να καταστρέψουμε τις διαστρεβλώσεις, τις επικίνδυνες σοβινιστικές παρερμηνείες, τις ρατσιστικές ιδεοληψίες. 0 δημοκρατικός εθνικισμός, ο πολιτικός πατριωτισμός είναι η ιδανική απάντηση στις ρατσιστικές και ολοκληρωτικές φαντασιώσεις. Η ιστορική ταυτότητα αποτρέπει τις νοσηρές ιδέες του αίματος παρατηρεί ο Benjamin Barber που τονίζει: “0 παθολογικός πατριωτισμός μπορεί να θεραπευθεί μόνο από τον υγιή πατριωτισμό, ο σοβινισμός μόνο με την ειρηνική συνταγματική πίστη, ο καταστροφικός εθνικισμός μόνο με τον φιλελεύθερο εθνικισμό (κατά τον τίτλο του βιβλίου του Yael Tamir), η σεχταριστική εθνικότητα της απομόνωσης μόνο με την πολυπολιτισμική εθνικότητα” (όπ.π., Η συνταγματική πίστη, σελ. 52). θα ήταν δίκαιο άλλωστε να αποδώσουμε τα εγκλήματα του σταλινισμού σε κάθε μορφή σοσιαλισμού; Ή της Ιεράς Εξέτασης στον Χριστιανισμό εν συνόλω;
0 Η. Putnam καταδεικνύει πως η ανθρώπινη επιθετικότητα είναι η ρίζα του κακού και οι ιδεολογίες είναι μονάχα πρόφαση. Κι ο Imm. Wallerstein αποκαλύπτει πως, όπως χρησιμοποιείται ο πατριωτισμός για να ξεπεραστούν οι εσωτερικές ανισότητες στις ΗΠΑ, το ίδιο ευχερώς μπορεί να χρησιμοποιηθεί κι ο κοσμοπολιτισμός. Ποιού “κόσμου” είμαστε πολίτες αφού ζούμε σ’ έναν άνισο κόσμο; Το ρητορικό ερώτημα του William Godwin είναι καταλυτικό για όσους θεωρούν “ηθικά ουδέτερη” την εθνικότητα: “Αν δύο άνθρωποι πνίγονται και ο ένας από αυτούς είναι συγγενής σου τότε αυτή η συγγένεια (ή επομένως η εθνικότητα) δεν θα άλλαζε άραγε καθόλου την απόφασή σου σχετικά με το ποιόν θα προσπαθούσες να σώσεις πρώτον;”
0 κοσμοπολιτισμός είναι κατά βάθος μορφή ρατσισμού, περιφρόνησης των συμπατριωτών σου. Όπως η ίδια η Nussbaum ισχυρίζεται “μόνο ο κοσμοπολιτισμός προσφέρει τη λογική και την αγάπη της ανθρωπότητας”. Όμως το αληθινά οικουμενικό έχει μια πολιτισμική ποικιλία παρατηρεί η Judith Butler. Κι αυτή είναι η αλήθεια. Δεν υπάρχει τελικά κοσμοπολιτισμός αλλά μόνο εθνικοί πολιτισμοί. “0 ηθικολόγος κοσμοπολίτης επομένως δεν είναι κάποιος ο οποίος αισθάνεται παντού άνετα αλλά κάποιος που αισθάνεται παντού ανώτερος” (Μ. McConell)
Οι πατριώτες δεν περιμένουν τον κοσμοπολιτισμό για να τους μάθει “πως θα ενσωματώσουν τα ανθρώπινα δικαιώματα στις ηθικές τους πεποιθήσεις” (R. Falk). Ειδικά μάλιστα στην ελληνική περίπτωση, οι εθνικές αξίες είναι δημοκρατικές και ανθρωπιστικές αξίες, δηλαδή οικουμενικές. Τούτο όμως δεν συνεπάγεται ότι οι Έλληνες πρέπει να είναι κοσμοπολίτες. Τους αρκεί ο στίχος του εθνικού ποιητή: “Το έθνος πρέπει να μάθει να θεωρεί εθνικόν ότι είναι αληθές”. Τι πιο εθνικό, τι πιο οικουμενικό ελέχθη στην ιστορία;
Η σπουδαία Εβραία καθηγήτρια Γερτρούδη Χίμμελφαρμπ δίνει μια έξοχη απάντηση σε όλες αυτές τις επικίνδυνες ψευδαισθήσεις (σελ. 97):
“Αυτό που συσκοτίζει ο κοσμοπολιτισμός και επιπλέον αρνείται, είναι τα δεδομένα της ζωής: οι γονείς, οι πρόγονοι, η οικογένεια, η φυλή, η θρησκεία, η κληρονομιά, η ιστορία, ο πολιτισμός, η παράδοση – και η εθνική ταυτότητα. Αυτά δεν αποτελούν “τυχαία” χαρακτηριστικά του ατόμου. Αποτελούν ουσιώδη χαρακτηριστικά. Δεν ερχόμαστε στον κόσμο ως αυτόνομα άτομα που ελεύθερα αρμενίζουν. Ερχόμαστε σ’ αυτόν ολοκληρωμένοι, με όλα τα συγκεκριμένα χαρακτηριστικά που μας καθορίζουν και μας οδηγούν να γίνουμε πλήρως σχηματισμένα ανθρώπινα όντα, με μια συγκεκριμένη ταυτότητα. Η ταυτότητα δεν αποτελεί ουτε τυχαίο γεγονός ούτε ζήτημα επιλογής. Είναι δεδομένη και δεν εναπόκειται στη θέ-λησή μας (…). Προσφέροντας κανείς την ‘πρωταρχική αφοσίωσή’ του στον κοσμοπολιτισμό, είναι σαν να προσπαθεί να υπερβεί όχι μόνο την ιθαγένεια, αλλά και όλες τις πραγματικότητες, τις ιδιαιτερότητες και τις αλήθειες της ζωής οι οποίες συνιστούν τη φυσική ταυτότητα του καθενός. 0 κοσμοπολιτισμός παρουσιάζεται σαν κάτι ωραίο και υψηλό, αλλά είναι μια ψευδαίσθηση, και όπως όλες οι ψευδαισθήσεις είναι επικίνδυνος”.
