από το Άρδην τ. 35, Απρίλιος 2002
Το φαινόμενο της εξάπλωσης λο-γής-λογής παράδοξων και μη επιστημονικά αποδείξιμων θεωριών τις τελευταίες δεκαετίες, μία εκ των οποίων και αυτή που υποστηρίζει την ύπαρξη της υπερομάδας Έψιλον, με αναγκάζει να υποθέσω ως πιθανή αιτία κάποια μορφή ψυχολογικής διαταραχής. [ ]
Ξεκινώντας, λοιπόν, πρέπει να λάβουμε υπόψη μας ένα απλό, αλλά βασικό σημείο για την κατανόηση του τρόπου εργασίας της Ψυχολογίας, το οποίο ορίζει με σαφήνεια ο Καρλ Γιουνγκ (Το αρχέτυπο τον Ολοκληρωτισμού): ότι η ψυχολογική κατανόηση της λειτουργίας των μαζών έχει τις ρίζες της στην ατομική ψυχολογία.!]
Στη δική μας περίπτωση, πριν καταλήξουμε σε κάποια συμπεράσματα, καλό είναι να αξιοποιήσουμε ορισμένες από τις γνώσεις της σύγχρονης Ψυχολογίας, εξετάζοντας ένα νεοέλληνα της δεκαετίας του 1990. []
Ένας σύγχρονος Έλληνας 30-45 ετών έχει μεγαλώσει στον απόηχο μιας εθνικής ήττας στην Κύπρο, μιας διαρκούς με ελάχιστα διαλείμματα οικονομικής λιτότητας, μιας συνεχούς πολιτικής στάσης, που παρουσιάζει την εικόνα ενός ηττημένου και ανίσχυρου λαού, μιας έντονης πολιτιστικής υποδούλωσης, και έχει μεγαλώσει με ένα έντονο σύμπλεγμα κατωτερότητας προς τη Δυτική Ευρώπη και τον ενεστώτα πολιτισμό της.
Αυτός ο Έλληνας έχει χάσει σε μεγάλο βαθμό την επαφή με ό,τι πραγματικά θα μπορούσε να τον κάνει να εκτιμήσει τον εαυτό του ως Έλληνα και ως υποκείμενο της μεγαλειώδους Ιστορίας του.
0 νέος αυτός προσπαθεί να νιώσει ότι αξίζει μόνο αν γίνει καλός “παπαγάλος” του δυτικοευρωπαϊκού πολιτισμού ή αν προσπαθεί να τονώσει την αυτοεκτίμησή του με μια παρελθοντολατρεία του υψηλού πολιτισμού που κάποτε παρήγαγε. Και οι δύο αυτές εκφράσεις και συμπεριφορές δεν είναι οι ιδανικότερες ούτε και οι αρμόζουσες για έναν νέο με ανεξάρτητη και δημιουργική προσωπικότητα. Και οι “σύμβουλοι” ή γκουρού, που τον ωθούν προς αυτές τις δύο κατευθύνσεις, δεν είναι οι ενδεδειγμένοι σύμβουλοι για την υγιή ανάπτυξη του ψυχικού του κόσμου.
Τα δυτικοευρωπαϊκά αποκυήματα, εκ κατασκευής, είναι προσαρμοσμένα για ανθρώπους με άλλη ψυχοσύνθεση, με άλλα δεδομένα και δεν μπορούν να καλύψουν ανάγκες ενός λαού όπως του ελληνικού, που έχει διαφορετική πολιτιστική ιστορία και πολιτιστικά δεδομένα. Επομένως, ο “παπαγαλισμός” των δυτικοευρωπαϊκών αποκυημάτων, εξ ορισμού δημιουργεί στον νέο Έλληνα τις προϋποθέσεις για να θέσει τον ίδιο τον εαυτό του σε εμφιβολία
Η παρελθοντολατρεία -από την άλλη πλευρά και η προγονολατρεία, θα μπορούσαν να παρομοιαστούν με ζωγραφισμένο νερό, που όσο και αν τo κοιτάς είναι αδύνατον να το πιεις και να ξεδιψασεις. Η συνεχής αναγωγή στο ένδοξο αλλά μακρινό παρελθόν και κυρίως στην εξιδανικευμένη ελληνική κλασική αρχαιότητα, έτσι όπως αυτή εισήχθη από τη Δύση και αναμασήθηκε από την εγχώρια διανόηση, είναι προφανώς αναποτελεσματική για να δώσει απαντήσεις στις σημερινές ανάγκες, και ειδικά όταν τα ζωογόνα ρεύματα που έπλασαν αυτόν τον πολιτισμό, σήμερα ρέουν σε κοίτες που αγνοούμε ή παραβλέπουμε, περιφρονούμε ή κατασκευάζουμε Γι’ αυτό, δεν μπορούν να αντλήσουν οι περισσότεροι από αυτές τις κοίτες. Για τον ίδιο λόγο, οι γνώσεις του αρχαίου παρελθόντος δεν μπορούν να δεθούν αρμονικά με το σήμερα. Αντιθέτως, η αναδρομη -με απερίσπαστο νου και διάθεση γόνιμη- ο κι παρελθόν, αποτελεί πάντοτε αναγκαία προϋπόθεση για την κατανόηση των σύγχρονων πρόβλημα των. Για τους ίδιους λόγους η Ιστορία δεν μπορεί να ανάγεται σε ιδεολόγημα ή ιδεολογία, γιατί η τέτοια οπτική καταντά τροχοπέδη στην ορθή αντίληψη του παρελθόντος.
Αυτό το κενό ή, καλύτερα, αυτό το ελλιπές πολιτιστικό περιβάλλον δημιουργεί μια αυτοεικόνα για τον νεοέλληνα με τα ακόλουθα χαρακτηριστικά συναισθήματα: νιώθει ότι δεν αξίζει, ότι δεν έχει ικανότητες, ότι δεν μπορεί ο ίδιος να ορίσει τη μοίρα του. Τα συναισθήματα αυτά είναι εμφανή και εκδηλώνονται με έντονο άγχος, ανασφάλεια και αυτοϋποτίμηση.
Αυτά τα συναισθήματα είναι συντριπτικά για το εγώ κάθε ανθρώπου και γι’ αυτό ο ψυχικός οργανισμός αναζητά τρόπους να τα χειριστεί… και να τα θέσει υπό έλεγχο. [ ]
Μια δυσλειτουργική επιλογή αφορά στην κατασκευή ενός μύθου, ενός ονείρου, που θα το βλέπει με ανοιχτά μάτια, όπου ο μυθικός ήρωας διαθέτει όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά που λείπουν από το συγκεκριμένο ψυχικό οργανισμό, δηλαδή δύναμη, αυτοκαθορισμό, αυτοπεποίθηση κ.λπ. και που πιστεύει την ύπαρξη του ως πραγματική, τη θεωρεί βέβαιη και αντιμετωπίζει αυτό τον ήρωα ως ένα είδος “άλλου εγώ” που υφίσταται για να τον σώζει.
Αυτή η νοητική κατασκευή είναι βέβαιο ότι θα συνοδεύεται από συναισθήματα που υπεραναπληρώνουν τα προηγούμενα αρνητικά συναισθήματα που περιγράψαμε – συναισθήματα και ιδέες μεγαλείου, αισιοδοξίας, ισχύος, αλλά και φανατισμό, αδυναμία αποδοχής της πραγματικότητας, άρα και της σωστής εκτίμησής της. []
Όταν προσπαθείς να αντέξεις το φόβο και την ανασφάλεια, με το να τα εξορίσεις μέσα από ένα μύθο παντοδυναμίας, τότε προσκολλάσαι με φανατισμό, μισαλλοδοξία και ψυχική ακαμψία στο μύθο σου και τον φτιάχνεις απρόσβλητο από την “ενοχλητική” επιστημονική ή απλά λογική εξέταση, γιατί αν καταρρεύσει, καταρρέει και όλη σου η άμυνα στο άγχος, στο φόβο και στην ανασφάλεια.
Έτσι, με αυτόν τον τρόπο, το άτομο κατασκευάζει-επινοεί μια καταπληκτική εικόνα για τον εαυτό του, μόνο που είναι ιδιαίτερα τρωτή από το ελάχιστο ίχνος πραγματικότητας και λογικής ανάλυσης.
Μιλάμε, λοιπόν, για έναν ψυχικό εγκλωβισμό, που συνήθως, σιγά-σιγά, μπορεί να οδηγήσει και σε ορισμένης μορφής ψυχοπαθολογία.
Είναι δυνατόν αυτό τον μηχανισμό άμυνας, που στοχεύει στο να περισωθεί η αυτοεκτίμηοη του δυσλειτουργικού ψυχικού οργανισμού, να τον μοιράζονται και άλλα άτομα, που από κοινού μοιράζονται την πίστη στον “μύθο”. Τότε η μάζα ισχυροποιεί το κύρος του μύθου και η “ψευδής εικόνα εαυτού” που προκύπτει, είναι πιο σταθερή και γι’ αυτό δυσκολότερα μπορεί να ξεφύγει από την αυταπάτη. []
Σαν συμπέρασμα μπορούμε να πούμε ότι οι διάφοροι μύθοι, οι διάφορες πίστεις, που κατά καιρούς οι άνθρωποι φτιάχνουν, έχουν λειτουργία εξισορροπιστή του εσωτερικού τους άγχους και όσο πιο απρόσβλητοι είναι αυτοί οι μύθοι από το φως της λογικής και από την εμπειρική ψηλάφηση, για τη δυνατότητα αντικειμενικής επαλήθευσης τους, τόσο περισσότερο αποτελεσματικοί είναι στο να χρησιμοποιούνται ως ρυθμιστής της αυτοεκτίμησης των ατόμων που τους ασπάζονται, αλλά και τόσο εγκλωβιστικοί είναι για τα άτομα που προσπαθούν να ισορροπήσουν ψυχικά, ασπαζόμενοι τέτοιες πεποιθήσεις.
Η γρήγορη, άκοπη και εύκολη λύση του να οικοδομήσουμε την αυτοεκτίμηοη μας και να ελέγξουμε το άγχος μας και άλλα δυσάρεστα συναισθήματα, όπως λύπη, απογοήτευση, ανασφάλεια, στον “από μηχανής θεό”, στον “μεσσία” ή στον “καινοφανή και αναπόδειχτο μύθο”, αν και φαντάζει θελκτική και τροφοδοτείται από την τάση μας να αποποιούμαστε την ευθύνη για τα ενοχλητικά συναισθήματά μας και να τα ξεφορτωνόμαστε, έχει δυσάρεστες παρενέργειες και αυτές είναι η απώλεια επαφής, όλο και περισσότερο, με την πραγματικότητα μας, τον εαυτό μας και τέλος με τις εγγενείς δυνατότητες μας για αυτοθεραπεία και επιβίωση δημιουργική.
