από το Άρδην, τ. 36, Μάιος-Ιούνιος 2002
Θα ήταν ομολογουμένως ριψοκίνδυνο να δώσουμε έναν ορισμό του Φιλοσοφείου, γιατί πρόκειται για πολλά ζητήματα μαζί, σύγχρονα και πολύ παλιά ταυτόχρονα. Πριν από όλα όμως θα έλεγα πως πρόκειται για ένα βιβλίο που αγγίζει τους προβληματισμούς κάθε Νεοέλληνα ο οποίος επιθυμεί να παίζει πρωταγωνιστικό ρόλο στο κοινωνικό, πολιτικό, πολιτιστικό ή όποιο άλλο σύστημα τον αυτοκαθορίζει. Ή, να το πω αλλιώς, το βιβλίο αυτό είναι γραμμένο για όποιον δε φοβάται να σκέφτεται πέρα από τα όρια που του θέτουν: “Σε κάθε περίπτωση το ερώτημα παραμένει: Άραγε νάχε φτάσει, όπως λέγανε, το τέλος των συστημάτων ή να ‘ταν κι αυτό μια επινόηση ενός συστήματος του τέλους;”, διαβάζουμε στη σ. 43 του Φιλοσοφείου. 0 συγγραφέας τολμά άλλωστε μια πρώτη υπέρβαση ορίων, τουλάχιστον των πιο καθοριστικών, αν πιστέψουμε τη γνωστή άποψη ενός φτασμένου ειδικού επιστήμονα ότι τα όρια της γλώσσας μου είναι τα όρια του κόσμου μου. Όπως ομολογεί στην εισαγωγή του βιβλίου αυτού ο Π. Νούτσος, το Φιλοσοφείον είναι ένας νεωτερισμός, ένας όρος που πρωτοχρησιμοποίησε σε ένα ποίημα για πρώτη φορά και έρχεται να δραστηριοποιήσει στο πεδίο της φιλοσοφίας με τη συλλογή των εργασιών του που δημοσιεύονται στο βιβλίο του. Γραμμένο, λοιπόν, το βιβλίο αυτό σύμφωνα με τους κανόνες ενός επιστημονικού συγγράμματος, καταφέρνει αιφνιδίως, χάρη στο ύφος του, να κρατά ζωντανό το ενδιαφέρον του αναγνώστη χωρίς να κουράζει ή να αποκοιμίζει, όπως δηλαδή ένα λογοτεχνικό έργο αξιώσεων. Θα έλεγε κανείς πως το Φιλοσοφείον αποδεικνύει δια του ύφους του τις ιδέες στις οποίες μας εισάγει. Και η ανάγνωσή του καθιστά τον αναγνώστη κοινωνό μιας αναλυτικής προσπάθειας αυτογνωσίας και ετερογνωσί-ας σε σχέση με τα κοινά, υπόθεση δική μου η οποία ωστόσο παραπέμπει στη σ. 20 του βιβλίου: “Το συμπέρασμα μιας τέτοιας αναλυτικής προσπάθειας θα μπορούσε να αποτυπωθεί ως εξής: η δυναμική της ατομικότητας συνίσταται στην ανεύρεση της διόδου (επι)στροφής στην κοινότητα”.
Τα θέματα στα οποία μας μυεί το Φιλοσοφείον βρίσκονται αρχιτεκτονικά δομημένα στο λόγο τους και αριστοτεχνικά ενταγμένα στις λέξεις τους μέσα σε ποικίλους δρόμους προσέλευσης προς το σκέπτεσθαι με μια άλλη ματιά. Σκέψεις για την παγκοσμιοποίηση, το Aids, τη ραδιενέργεια και πολλά άλλα με ποικίλες διαστάσεις και εντάσεις, που ανταπαντούν στις απαντήσεις του κοινού νου. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το κεφάλαιο για την Πολιτική της Αγοραφοβίας, (σ. 31, ο. 115). Εκεί χαρακτηριστικά ο συγγραφέας εξηγεί το φαινόμενο: “Στη γλώσσα της κλινικής ψυχολογίας, ως αγοραφοβία συνήθως ορίζεται ο αναιτιολόγητος φόβος που καταλαμβάνει ορισμένα άτομα, όταν προτίθενται να διασχίσουν ένα δρόμο ή να περπατήσουν σε μια πλατεία. Ο φόβος αυτός κλείνει τον ασθενή στο σπίτι του και συνάμα τον οδηγεί στην ιδέα ότι χρειάζεται κάποιον συμπαραστάτη, όταν πρόκειται να διασκελίσει το κατώφλι του. Ως πολιτική της αγοραφοβίας εννοώ τη χειραγώγηση της προσωπικής ζωής που υποβάλλουν οι θεσμοί του σημερινού κράτους: απ’ τη μια εγχαράσ-σεται η αδυναμία να βγούμε (ή να βρούμε) μόνοι μας στο δρόμο, και από την άλλη προβάλλεται η ανάγκη, εφόσον ο απόλυτος εγκλεισμός εγκυμονεί απροσμέτρητους κινδύνους…”.
Τι άλλο είναι όμως το Φιλοσοφείον εκτός από ένα καλογραμμένο βιβλίο; 0α έλεγα ότι το τελευταίο μας κάνει να υποψιαστούμε ότι αποτελεί κάτι πολύ ευρύτερο από μια συλλογή άρθρων που ωρίμασαν μέσα στον χρόνο ως εκδοτική πλάση και πλάνη. Το Φιλοσοφείον θα μπορούσε να φέρνει στη σκέψη μας ένα πρωτότυπο Σχολείο, που για αρχάριους μελετητές της φιλοσοφίας, όπως εγώ, δε θα επέτρεπε η παρούσα παρουσίαση, παρά να κατονομάσω απλώς την απόπειρα διαφορετικής θεώρησης περί απόρριψης της μπουχαρινικής αντίληψης του ατόμου (ένα λουκάνικο παραγεμισμένο από τις επιδράσεις του περιβάλλοντος του, 1921:117) ή έστω αυτής για τη διαλεκτική προσέγγιση του Λένιν από τον Γκράμσι και τον Λούκατς για τη δύναμη της υποκειμενικότητας στη σκηνή της ιστορίας, σ. 72.
Πρόκειται ίσως για ένα σχολείο-βιβλίο για λίγους, αν ο αναγνώστης δεν αποφασίσει να ξεπεράσει τον φόβο του για τη δυσκολία των όρων και τη συμπυκνωμένη γλώσσα που δίκαια φέρει το βιβλίο αυτό, αφού καταπιάνεται με την πολυπλοκότητα του αρχέγονου στον σύγχρονο βίο μας. Με μια άλλη θεώρηση, κάθε δυσκολία αποτελεί προφανώς πρόκληση. Κάπως έτσι, ως πρόκληση, κλείνει και το πρώτο μέρος του Φιλοοοφείου.
Στο δεύτερο μέρος του Φιλοσοφείου-σχολείου, ο αναγνώστης-μαθη-τής γνωρίζει ιστορικές αναλογίες, όπως για παράδειγμα εκείνες που σχετίζονται με την αρχαία σοφιστική. Το ψηφιδωτό της κριτικής για τους Σοφιστές σκιαγραφείται μέσα από τις τέσσερις ενότητες: Θρησκεία, Εκπαίδευση, Πολιτική Εξουσία και Γλώσσα, σ. 108-109.
Για όσους μάλιστα ενδιαφέρονται ιδιαιτέρως για τα εκπαιδευτικά ζητήματα στη διαλεκτική σχέση φιλοσοφί-ας-επιστήμης, το Φιλοσοφείον προσφέρεται ως διεγερτικόν της συνείδησης μέσω του κεφαλαίου για τον Επίκτητο, στο οποίο αποκαλύπτεται ο σύγχρονος κληρονόμος της αρωγής του. “Ο Επίκτητος εμφανίζεται ως ένας έξοχος ανατόμος των μορφών α-νελευθερίας ή αγοραφοβίας… Σήμερα βέβαια οι ψυχίατροι δεν αποφεύγουν να συστήσουν ως δραστική θεραπευτική αγωγή της αγοραφοβίας τον παρατεταμένο ύπνο”. Τι προτείνει ο Επίκτητος με την παιδευτική του φύση για το φαινόμενο; Όπως αναφέρεται στο Φιλοσοφείον, σ. 123, το φάρμακο στην περίπτωση αυτή είναι ο διαρκής αυτοέλεγχος ακόμη και για όσους κατατάσσονται στους προκύπτοντες. Πολλά περισσότερα έχει να συνδράμει το Φιλοσοφείον στον αναγνώστη του με την παρουσίαση του λιγότερου γνωστού Κώου Φιλοσόφου Ευημερου. Εκεί γίνεται λόγος για την απομυθοποίηση της θείας δύναμης με το πρόσταγμα κοινωνικής ευταξίας. Ο εύτακτος κοινωνικός βίος θέτει σε αποστρατεία τους θεούς και ο άτακτος τους αποθεώνει.
Διόλου ανεπίκαιρη η παραπάνω ρήση του Ευήμερου! Εξίσου κοντά στην επικαιρότητα στέκονται τα κεφάλαια-προσπελαστικά άρθρα του Φιλοοοφείου για τον Γαλλικό Μάη, την Οικολογία σε σχέση με την Αριστερά, τη Νεωτερική Αριστερά, για να οδηγηθούμε, με πιο ειδικά άρθρα σχετικά με τον ρόλο του Πανεπιστημίου και της Διανόησης, στη σύγχρονη κοινωνία και της Ευρώπης, στην επιτέλεση του οντολογικού έργου του Φιλοοοφείου, αυτού της χειραφέτησης των δικών του φίλων-αναγνωστών, ώστε να μη γίνει στο τέλος ο ποιητής προφήτης. Έτσι, όπως αναφέρει ο συγγραφέας στη σ. 296 με τους στίχους του εν Καβάφη μεγάλη Ελληνική Αποικία 200π.Χ.:
Κι όταν με το καλό, τελειώσουνε την εργασία,
Κι ορίσαντες και περικόψαντες το παν λεπτομερώς, Απέλθουν, παίρνοντας και την δίκαια μισθοδοσία, Να δούμε τι απομένει πια, μετά Τόση δεινότητα χειρουργική. Από το 200 π. Χ. ως το 2000. και επέκεινα αυτού του έτους, τα αναγνωστικά μέλη του Φιλοοοφείου ενδέχεται να δουν, άνευ δέους, πολλά ακόμη.
Κι αν μάλιστα η αλήθεια έπαυε να ανιχνεύεται μόνο μέσω ορού πια στις μέρες μας, αυτή είναι ίσως άλλη μια αισιόδοξη προοπτική της καθιέρωσ-c του όρου “Φιλοσοφείον” ως θεσμοί χειραφέτησης.
Σμαράγδα Παπαδοπούλου
