Ίων Δραγούμης: Τα «κρυμμένα» ημερολόγια (μέρος Β΄)

1,8K

Ίων Δραγούμης
Τα «κρυμμένα» ημερολόγια, Οκτώβριος 1912-Αύγουστος 1913
Εισαγωγή, επιμέλεια, σχόλια: Νώντας Τσίγκας.
Πρόλογος: Μάρκος Φ. Δραγούμης, εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα Ιούνιος 2021, σελ. 447.

Μέρος 2ο

του Σπύρου Κουτρούλη

Σε μια από τις όχι ασυνήθιστες αντιφάσεις του, ο Ί. Δραγούμης γράφει στις 9 Δεκεμβρίου 1912, δηλαδή σε μια εποχή που η απελευθερωτική προσπάθεια του ελληνισμού δεν είχε ξεθυμάνει, αναγγέλλοντας το τέλος της Μεγάλης Ιδέας: «Πρέπει νά γράψω μιάν ὠδή ἤ ἕναν ὕμνο παθητικό στό θάνατο τῆς Μεγάλης Ἰδέας. Εἶχα ψάλει τό θάνατό της τρία χρόνια πρωτήτερα μέ τήν προκήρυξή μου: “Στρατός καί ἄλλα”» (σελ.118-119). Στις 15 Δεκεμβρίου 1913, επαναλαμβάνει: «Τό κύκνειο ἆσμα τῆς Μεγάλης Ἰδέας νά ψάλλω. Τοῦτο δέν πάει νά πεῖ πώς εἶναι τό κύκνειο ἆσμα τοῦ ἔθνους, γιατί τό ἔθνος θά ζήσει» (σελ. 124). Παρ’ όλα αυτά, στις 24 Δεκεμβρίου 1912 είναι εξοργισμένος με τις εδαφικές παραχωρήσεις που έκανε ο Βενιζέλος στη Βουλγαρία. Βεβαίως επρόκειτο για τακτικές και όχι στρατηγικές υποχωρήσεις, που στο επόμενο χρονικό διάστημα θ’ αναιρεθούν από τα νέα πολεμικά γεγονότα, τα οποία διεύρυναν τελικά τα όρια του ελληνικού κράτους μέχρι τον Έβρο.
Ο Δραγούμης στέκεται με σκεπτικισμό απέναντι στις εθνικές μονομέρειες και τις εθνικές αποκλειστικότητες: «Τό νά ἐνεργῶ καί νά γράφω ἐθνικά δέν εἶναι κακό, μά θά εἶναι ἴσως κακό ἄν καταντήσω νά σέρνομαι λίγο λίγο ἀπό τήν ἐθνική ἰδέα, καί μοῦ γίνει hantise, μέ στοιχειώσει καί μέ κάνει κούκλα της, ἐνῶ τώρα εἶναι κούκλα δική μου. Τό ν’ ἁπλώνω τά κλαριά μου παντοῦ δέν εἶναι ἀρρώστια, εἶναι φυσιολογική κατάσταση, μά νά μπορῶ νά τά κρατῶ πάντα ψηλά καί πάντα στέρεα ἐπάνω στόν κορμό μου τόν περήφανο εἶναι ἀπαραίτητο γιά νά εἶναι φυσιολογική καί ὄχι ἀρρωστιάρικη ἡ κατάστασή μου. Νά δίνω τόν ἑαυτό μου εἶναι πλοῦτος. Ἐκεῖνος πού ξοδεύει εἶναι πλούσιος» (σελ.148).
Στις 31 Ιανουαρίου 1913, αναφέρεται στα περιστατικά της παράδοσης της Θεσσαλονίκης από τον Ταχσίν Πασά. Γράφει: «Ἐγώ λυπόμουν τόν Τοῦρκο πού ἦταν ταπεινωμένος ἀλλά καί ἤθελα μιά φορά καί γώ στή ζωή μου νά ξεσκάσω γιά τίς τόσες ταπείνωσες πού ἔπαθε τό ἔθνος μου ἀπό τούς Τούρκους. Ἦταν εὐχάριστη στιγμή ἐκείνη πού ἐγώ (ὁ Ρωμιός) ὑπαγόρευα τούς ὅρους τῶν συμφωνιῶν μας μέ τόν Τοῦρκο» (σελ. 168).
Στις 6 Μαρτίου 1913, γράφει ότι ο Ε. Βενιζέλος αποσκοπεί στη Βαλκανική Ομοσπονδία. Παρά την κριτική διάθεση σε άλλα κείμενά του, μαζί με τον Κ. Καραβίδα, θα την υιοθετήσει: «Ἡ ὁμοσπονδία ἡ Βαλκανική πού ὀνειρεύεται ὁ κ. Βενιζέλος θά εἶναι καλή γιά μᾶς ἄν εἴμαστε τό πιό δυνατό κράτος τῆς ὁμοσπονδίας. Ἄν ὅμως ἡ Βουλγαρία εἶναι τό πιό δυνατό κράτος, τότε αὐτοί ἔχουν νά κερδίσουν ἀπό τήν ὁμοσπονδία καί ὄχι ἐμεῖς πού ὑποδουλωνόμαστε σ’ αὐτούς» (σελ. 191).
Στις 24 Μαρτίου 1913, αναφέρεται στο περιστατικό του Καστελλόριζου, άλλο ένα τεκμήριο του αντιτουρκισμού του: «Ἐπειδή ἐγώ φρόντισα καί ἔδιωξαν τούς Τούρκους οἱ Καστελλοριζιῶτες καί σήκωσαν ἑλληνική σημαία, ὁ κ. Βενιζέλος ἔστειλε πλοῖο μέ ἄνθρωπο στό Καστελλόριζο γιά νά κατεβάσουν τήν ἑλληνική σημαία, νά ἀνεβάσουν τήν τούρκικη καί φιλιώσουν μέ τούς Τούρκους. Ἀπό ἐμπάθεια γιά μένα ἔκαμε ὁ κ. Πρωθυπουργός μιάν ἀνυπολόγιστη ἀνοησία» (σελ. 203). Βέβαια, οι τακτικές υποχωρήσεις του Βενιζέλου υπηρετούσαν στρατηγικούς στόχους, ενώ η επιλογή του Δραγούμη δείχνει ότι δεν πίστευε πραγματικά στον ελληνοτουρκισμό.
Πολλές από τις σκέψεις που θα διατυπώσει ο Ί. Δραγούμης στις επόμενες ημερολογιακές σημειώσεις περιλαμβάνονται σε διάφορες μορφές ή παραλλαγές και σ’ άλλα βιβλία του, όπως η σκέψη: «Δυό παράδοσες μᾶς ἐκληροδότησε ὁ βυζαντινός πολιτισμός, τή σχολαστική λογιότατη παράδοση καί τή λαϊκή δημοτική παράδοση. Ἡ μιά πρέπει νά πολεμηθεῖ γιατί ἀποξηραίνει κάθε ζωντανάδα καί ζουμερότητα τοῦ ἔθνους, ἡ ἄλλη πρέπει νά καλλιεργηθεῖ γιατί εἶναι ἡ ἀληθινή πηγή τῆς νεοελληνικῆς ζωῆς. Γιά νά καλλιεργηθεῖ πρέπει νά γνωριστοῦμε πρῶτα μ’ αὐτήν ὅσο παίρνει περισσότερο καί καλήτερα» (σελ. 233).
Με απογοήτευση αλλά και ρεαλισμό γράφει: «Ἄν δέ μᾶς πλάκωνε ὁ Τοῦρκος ἡ ἀναγέννηση πού εἶχε ἀρχίσει στό ἔθνος ἀπό τήν ἐποχή τοῦ Παλαιολόγου θά ἔπαιρνε δρόμο καί λίγο ἀργότερα ἀπό τήν Ἰταλία θά εἴχαμε ἕνα ἄνθισμα τρανό καί στήν Ἑλληνική φυλή. Μά τό ἔπνιξε ὁ Τοῦρκος. Ὅπου πατήσει Τούρκου ποδάρι, τό εἶπαν καί ἄλλοι, ὄχι λουλούδι μά οὐδέ χορτάρι δέ φυτρώνει» (σελ. 235, 236).
Σε αντίθεση με ό,τι έγραψε σε προηγούμενα σημειώματα, επισημαίνει την αναγκαιότητα της Μεγάλης Ιδέας, η ύπαρξη της οποίας ερμηνεύεται ως προϋπόθεση για την ύπαρξη ενός έθνους: «Μπορεῖ ἡ “μεγάλη ἰδέα” ὅπως τή φαντάστηκαν οἱ Ἕλληνες τῆς Τουρκοκρατίας (δηλαδή ὁ ξαναγεννημός ἤ τό συνέχισμα τῆς Βυζαντινῆς Αὐτοκρατορίας) νά μή συνεπαίρνει πιά ἀρκετά δυνατά ὅλες τίς ψυχές ὥστε νά σηκωθεῖ σύμφωνα μ’ αὐτήν τό ἔθνος ὁλόκληρο, μά δέν μπορεῖ νά εἶναι σημαντικό ἕνα ἔθνος χωρίς κάποια μεγάλη ἰδέα πού σύμφωνά της νά ἐνεργεῖ. Τά ἔθνη, γιά νά μεγαλουργήσουν καί νά κυριαρχήσουν ἀνάμεσα στά ἔθνη σέ τόπους καί σέ χρόνους, κάτι μεγάλο πρέπει νά ἀποζητοῦν, ἀλλοιῶς εἶναι ἀνάξια γιά μεγάλα ἔργα, καί θά μείνουν δοῦλοι ἄλλων ἐθνῶν, δοῦλοι εἴτε πολιτικά εἴτε πνευματικά καί ψυχικά. Ἄν τό ἔθνος μου εἶναι ἀνάξιο γιά μεγάλα ἔργα, καλήτερα νά μήν ὑπάρχει» (σελ. 284).
Στις 20 Μαρτίου 1913, γράφει ένα σχόλιο για την ελληνική μοναρχία, εξαιρετικά αιχμηρό και ειρωνικό: «Ὁ Βασιλιάς ὁ Γεώργιος Α΄ πού ὄνειρό του ἤτανε προπάντων νά κάμει τήν Ἑλλάδα τόπο γιά διασκέδαση, θέατρα, φέστες, γιορτές, καρνάβαλους, βάλθηκε καί μέ τό θάνατό του νά μᾶς διασκεδάσει. Ἡ κηδεία του εἶναι σάν καρναβάλι-πανηγύρι» (σελ. 199). Από την άλλη πλευρά ο Ε. Βενιζέλος εμφανίζεται στα μάτια του Δραγούμη ως ο αστός, ως εκπρόσωπος της αστικής τάξης: «Ὁ κ. Βενιζέλος, ἀστός (=bourgeois) βγαλμένος ἀπό τήν ἀστική τάξη, ἔπρεπε νά κυνηγήσει καί νά ἔχει τήν ὑπόληψη τῶν ἀστῶν καί τήν ἔχει. Ἐκεῖ βασίζει τή δημοτικότητά του. Εἶναι ὁ καλήτερος, ὁ πιστότερος ἀντιπρόσωπος τῆς τάξης ὅπου βγῆκε. Ἐγώ, ἀριστοκράτης, σιχαίνομαι τήν bourgeoisie του.» (σελ.252).
Παρ’ όλα αυτά, οι διαφορές τους ήταν περιορισμένες. Ο Βενιζέλος όπως και ο Δραγούμης ήταν δημοτικιστές. Και οι δύο συμπορεύθηκαν κάποιες φορές με τη μοναρχία, αλλά τα αισθήματά τους για αυτήν δεν ήταν πολύ διαφορετικά. Ο Δραγούμης υποστήριξε να μπει η Ελλάδα στον πόλεμο στο πλευρό της Αντάντ, όπως και ο Βενιζέλος. Στο περιοδικό του, την «Πολιτική Επιθεώρηση», συνεργάστηκαν βενιζελικοί σοσιαλδημοκράτες από τον κύκλο του Αλ. Παπαναστασίου, όπως ο Αλ. Σβώλος και ο Γ. Παπανδρέου. Μάλιστα, επισημαίνει σε ένα σημείο του έργου του: «Αντιπαθώντας το βενιζελισμό δε συμπαθώ τους αντιπάλους του Βενιζέλου ούτε τους έχω για καλλίτερους τύπους Έλληνα και ανθρώπους. Συμφωνώ μόνο μαζί τους στο ότι αντιπαθούν, ασύνειδα ίσως, το βενιζελισμό. Αλλά και αυτοί έχουν στίγματα, τα κακά στίγματα της φυλής, π.χ. αρχαιομανία, λογομανία, στρεψοδικία, δικολαβία, ραδιουργία, συκοφαντία, ψευτιά. Στην ασύνειδη αντιπάθεια των λαϊκών ανθρώπων, των εργατικών, για το βενιζελισμό βρίσκω περισσότερη αλήθεια, γιατί εκεί λείπει το πολιτικό συμφέρον».

Διαβάστε και το πρώτο μέρος:

Ίων Δραγούμης, Τα «κρυμμένα» ημερολόγια (Οκτώβριος 1912-Αύγουστος 1913) – Α’ Μέρος

Ακολουθήστε το Άρδην στο Facebook

Εγγραφείτε στο κανάλι του Άρδην στο Youtube