Η έννοια της Ευρασίας και η περιφερειακή στρατηγική της Τουρκίας
Μάριους Γκέραλντ Σταμάτε* δημοσιεύτηκε στον νέο Ερμή τον Λόγιο τ. 21
Για τη Μόσχα, η ύπαρξη μιας διχασμένης εθνικής παράδοσης κι ενός γεωπολιτικού προσανατολισμού που τείνει προς τα ανατολικά, καθιστά δύσκολο τον καθορισμό μιας σταθερής και εύρυθμης εξωτερικής πολιτικής έναντι της Τουρκίας. Όπως και η Ρωσία, η Τουρκία συμπεριλαμβάνει καυκάσιες, βαλκανικές, μεσανατολικές και ευρωπαϊκές ταυτότητες και έχει πολλά συμφέροντα που διακυβεύονται σε όλες αυτές τις περιοχές. Ένας άλλος σημαντικός παράγοντας είναι ότι και στις δύο χώρες υπάρχουν εσωτερικοί και οικονομικοί μετασχηματισμοί σε εξέλιξη.
Η έννοια της Ευρασίας κατέχει σημαντική θέση στις πολιτικές συζητήσεις στην Τουρκία από τις αρχές της δεκαετίας του 1990. Θεωρείται μία από τις κεντρικότερες έννοιες που αντικατοπτρίζουν τη γεωπολιτική στρατηγική της Τουρκίας, τις διεθνείς σχέσεις και την εθνική ασφάλεια. Η περιφερειακή πολιτική της Τουρκίας επηρεάζεται επίσης εν μέρει από αυτήν την έννοια.
Ο όρος Ευρασία στον πολιτικό και ιδεολογικό διάλογο της σύγχρονης Τουρκίας προσλαμβάνει μάλλον πολιτική διάσταση και δεν συνιστά επιστημονικό ορισμό. Ορισμένοι πολιτικοί μελετητές και ερευνητές θεωρούν την Ευρασία ως την περιοχή όπου εγκαταστάθηκαν κυρίως τουρκικά φύλα, περιλαμβανομένης της Τουρκίας, των Βαλκανίων και μέρους του Καυκάσου, των πρώην Σοβιετικών Δημοκρατιών της Κεντρικής Ασίας, της περιοχής του Βόλγα στη Ρωσία, και του Βόρειου Αφγανιστάν. Τέτοιες προσεγγίσεις, που δεν είναι παρά «εκσυγχρονισμένες» μορφές της παν-τουρκικής ιδεολογίας, διαδόθηκαν ευρέως σε διάφορους κύκλους της τουρκικής ελίτ, ειδικά στις αρχές της δεκαετίας του 1990. Ωστόσο, ο ορισμός που βασίζεται σε αυτήν την εθνοτική και γλωσσική αρχή έχασε την προτεραιότητά του κατά τα μέσα εκείνης της δεκαετίας και έγινε λιγότερο διαδεδομένος από άλλες εκδοχές της «Ευρασίας», βασισμένες αποκλειστικά σε γεωγραφικές ή πολιτικές αντιλήψεις[1].
Οι ορισμοί που δίνονται από εκπροσώπους των διαφόρων πτερύγων της τουρκικής πολιτικής ελίτ είναι πιο λεπτομερείς και πολιτικοποιημένοι. Επί παραδείγματι, ο πρώην πρόεδρος Σουλεϊμάν Ντεμιρέλ θεωρεί τα Βαλκάνια, τον Καύκασο, την Κεντρική Ασία, τη Μέση Ανατολή, την Τουρκία, το Ιράν και το Ιράκ ως τμήματα αυτής της περιοχής. Ο πρώην Αντιπρόεδρος της Κυβέρνησης και Πρόεδρος του Παντουρκικού Κόμματος Εθνικιστικής Δράσης (PNA) Ντεβλέτ Μπαχτσελί θεωρεί τα Βαλκάνια, τον Καύκασο και τη Μέση Ανατολή ως τμήματα της Ευρασίας.
Η έννοια της Ευρασίας, η οποία είναι μία από τις κεντρικές έννοιες της γεωπολιτικής, άρχισε να μελετάται σχετικά πρόσφατα στην Τουρκία ως αποτέλεσμα απτών αλλαγών στο περιφερειακό γεωπολιτικό περιβάλλον. Χρησιμοποιώντας τις δυτικές κλασικές γεωπολιτικές προσεγγίσεις που αφορούν στην Ευρασία (από τους Χ. Τ. Μακίντερ και Ν. Τ. Σπύκμαν ώς τον Ζ. Μπρεζίνσκι), οι Τούρκοι θεωρητικοί προσπάθησαν να επεξεργαστούν τις δικές τους έννοιες. Λειτουργούν με τέτοιες βασικές έννοιες της κλασικής γεωπολιτικής, όπως η Ενδοχώρα, η Εσωτερική Ημισέληνος ή η Εξωτερική Ημισέληνος[2]. Αλλά τα συμπεράσματά τους είναι πολύ διαφορετικά από εκείνα της Δύσης.
Την πιο αξιοσημείωτη και ολοκληρωμένη γεωπολιτική σύνθεση υπ’ αυτή τη θεώρηση επεξεργάστηκε ο Ραμαζάν Όζεϋ (Καθηγητής του Πανεπιστημίου του Μαρμαρά). Έχει τίτλο «Η Θεωρία της Τουρκικής Κυριαρχίας επί του Κέντρου». Τα κύρια σημεία της πρότασης του Όζεϋ μπορούν να συνοψιστούν ως εξής: Η Ανατολία είναι το «Παγκόσμιο Οχυρό» (Dunyakalesi στα τουρκικά, ή η Ενδοχώρα –Heartland– με την κλασική έννοια), και η κυρίαρχη χώρα στην Ανατολία, η Τουρκία, που κατέχει αυτήν την ακρόπολη, έχει τη δυνατότητα να αποκτήσει τον έλεγχο των περιοχών του «Εσωτερικού Κύκλου» (Ic Cember στα τουρκικά – συγκρίνεται με την Εσωτερική Ημισέληνο του Μακίντερ). Σύμφωνα με τον Τούρκο επιστήμονα, ο «Εσωτερικός Κύκλος» περιλαμβάνει τα Βαλκάνια και την Ευρασία. Η Τουρκία θα κυβερνήσει τον κόσμο (Dis Cember στα τουρκικά, που σημαίνει «Εξωτερική Ημισέληνος» στη θεωρία του Μακίντερ) αργά ή γρήγορα, υποστηρίζει ο συγγραφέας στο συμπέρασμά του[3]. Έτσι, ο Όζεϋ νομιμοποιεί την κυριαρχία της Τουρκίας στα Βαλκάνια και την Ευρασία, θεωρώντας τη φυσικό αποτέλεσμα της γεωγραφίας αυτής της χώρας. Μετά, θεωρεί ότι η κυριαρχία της Τουρκίας στην Ευρασία δεν είναι αυτοσκοπός, αλλά μέθοδος επίτευξης ενός ευρύτερου στόχου – της Παγκόσμιας Κυριαρχίας.
Άλλες δημοσιεύσεις Τούρκων εμπειρογνωμόνων της γεωπολιτικής δεν είναι τόσο ειλικρινείς ούτε πάνε τόσο μακριά, αν και η πλειοψηφία τους υποστηρίζει τις ιδέες της ηγεμονίας ή της προτεραιότητας της Τουρκίας στην Ευρασία, χρησιμοποιώντας «πιο ήπιες» διατυπώσεις. Έτσι, για παράδειγμα, ο Μουσταφά Γιλμάζ (Καθηγητής του Πανεπιστημίου Χατσετεπέ) περιγράφει επίσης την Τουρκία ως μια «φυσική ακρόπολη» που βρίσκεται στη μέση των Βαλκανίων, του Καυκάσου και της Μέσης Ανατολής, πράγμα που της επιτρέπει να εφαρμόζει μια σειρά εναλλακτικών οικονομικών, πολιτικών και στρατιωτικών προσεγγίσεων[4].
Στη δεκαετία του 1990, Τούρκοι αριστεροί και δεξιοί αναλυτές και πολιτικοί, καθώς και εκπρόσωποι ορισμένων φιλο-ισλαμικών και παν-τουρκικών πολιτικών δυνάμεων, επεξεργάστηκαν ένα μοντέλο τουρκικής ευρασιανικής πολιτικής ως μια ολοκληρωμένη εναλλακτική πρόταση απέναντι στην «παραδοσιακά» φιλοδυτική στρατηγική της εξωτερικής πολιτικής. Αυτή η προσέγγιση βασίζεται στην ιδέα της συνεργασίας των σημαντικότερων δυνάμεων της Ευρασίας, της Τουρκίας, του Ιράν και της Ρωσίας, ενάντια στον «δυτικό ιμπεριαλισμό». Οι συγγραφείς της καταδικάζουν την εξωτερική πολιτική της Τουρκίας –που αγνοεί τα βασικά συμφέροντα της χώρας– για την υποταγή της στη Δύση. Συγκεκριμένα, μία από τις εξέχουσες δεξιές πολιτικές προσωπικότητες της χώρας, ο Χουσνού Ντογκάν, έκανε ακόμη και προκαταρκτικές κινήσεις για την ίδρυση του κόμματος «Avrasya» («Ευρασία»)[5]. Ένας άλλος υποστηρικτής της παραπάνω άποψης, ο βετεράνος του τουρκικού Σοσιαλιστικού Κινήματος, Ντογκού Περιντσέκ, έδωσε σε ένα από τα βιβλία του έναν πολύ συμβολικό τίτλο: Η επιλογή της Ευρασίας – ανεξάρτητη εξωτερική πολιτική για την Τουρκία[6]. Ο Τούρκος πρωθυπουργός Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν προσέφερε ένα παράδειγμα αυτής της ρητορικής λέγοντας πως «Η Κωνσταντινούπολη δεν είναι μόνο ένα κέντρο που ενώνει ηπείρους αλλά και ένα κεντρικό σύμβολο που συνδυάζει και συνθέτει πολιτισμούς»[7].
Μέχρι σήμερα, η πολιτική και η πνευματική ελίτ της Τουρκίας παραμένουν κατά βάση προσκολλημένες στη στρατηγική αντίληψη του Ατατούρκ. Οι εκπρόσωποι αυτής της άποψης είναι ρεαλιστές και γνωρίζουν καλά ότι η Τουρκία δεν είναι έτοιμη να γίνει η πολιτικά κυρίαρχη δύναμη στην Ευρασία χωρίς την υποστήριξη της Δύσης, είτε οικονομικά είτε πολιτικά. Γι’ αυτό, θεωρούν ότι η ευρασιανική κατεύθυνση της εξωτερικής πολιτικής της Τουρκίας πρέπει να υποτάσσεται στις σχέσεις Τουρκίας-Δύσης και προσπαθούν να συντονίσουν την πολιτική τους με τους στόχους της Δύσης, και ιδιαίτερα των ΗΠΑ. Ταυτόχρονα, θεωρούν την επέκταση της επιρροής της Τουρκίας στην ευρασιατική περιοχή ως σημαντικό ατού στη διαπραγμάτευση με τη Δύση, σε θέματα όπως η ένταξη της Τουρκίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση ή το Κυπριακό.
Η μελέτη των γεωπολιτικών και γεωστρατηγικών απόψεων των σύγχρονων υψηλόβαθμων ισχυρών Τούρκων στρατιωτικών σχετικά με την Ευρασία δείχνει ότι οι προσεγγίσεις τους μετατοπίζονται από έναν σκληροπυρηνικό φιλοδυτικό κεμαλισμό σε περισσότερο διαφοροποιημένες προσεγγίσεις και έχουν πολλά κοινά με τις απόψεις της προαναφερθείσας δυτικόφιλης πολιτικής ελίτ. Ακόμα και επίσημα στρατιωτικά έγγραφα μιλούν τώρα για την Τουρκία ως μια «χώρα της Ευρασίας», δεσμευμένη «στη διατήρηση και ενίσχυση των δεσμών με τη Δύση αλλά και την Ανατολή»[8].
Οι στρατιωτικοί παραδοσιακά θεωρούν την Ευρασία και, πρώτα απ’ όλα, τον Νότιο Καύκασο ως μια ασταθή περιοχή που απειλεί την ασφάλεια της Τουρκίας[9]. Είναι πεπεισμένοι ότι η επιρροή και η στρατιωτική παρουσία της Ρωσίας σε αυτήν την περιοχή είναι η κύρια πηγή κινδύνου. Είναι λοιπόν προφανές ότι η προσοχή του στρατού εστιάζεται κυρίως στις τρεις χώρες του Νότιου Καυκάσου[10]. Παράλληλα όμως, μαζί με πολλούς Τούρκους πολιτικούς, πιστεύουν ότι «η Τουρκία βρίσκεται στο κέντρο του κόσμου»[11].
Ο ηγέτης του αριστερού Δημοκρατικού Κόμματος (DLP) Μπουλέντ Ετσεβίτ επέμενε σε μια «εξωτερική πολιτική στραμμένη στην περιοχή». Πίστευε ότι η χρήση ευρωπαϊκών και ασιατικών στοιχείων θα επιτρέψει τη διασφάλιση της ακεραιότητας των χωρών που βρίσκονται στην ευρύτερη ευρασιατική υπερ-περιοχή, κάτω από την αδιαμφισβήτητη ηγεσία της Τουρκίας. Χρησιμοποιεί ακόμη και τον όρο «ευρασιανισμός» («Avrupalasma» στα τουρκικά) – για να υποδηλώσει τη διαδικασία ενοποίησης μεταξύ Ευρώπης και Ασίας. Σύμφωνα με τον ίδιο, η Τουρκία κατέχει κεντρική θέση σε αυτή τη διαδικασία[12].
Διαφορετικές ερμηνείες της ευρασιανικής έννοιας υπάρχουν επίσης σε επίσημα έγγραφα άλλων τουρκικών πολιτικών κομμάτων. Συγκεκριμένα, το Πρόγραμμα του Σοσιαλδημοκρατικού Λαϊκού Κόμματος (SPP), το οποίο έπαιζε σημαντικό ρόλο στην τουρκική πολιτική κατά το πρώτο μισό της δεκαετίας του 1990, περιγράφει την «Ευρεία Ευρασιατική» περιοχή ως το «πεδίο της ζωής μας, τη δύναμή μας, την κόρη του ματιού» της Τουρκίας[13]. Επιπλέον, το Κόμμα της Νέας Τουρκίας (PNT) θεωρεί την Τουρκία ως το «Κέντρο Ισχύος» της αναδυόμενης «Ευρασιατικής Ολότητας».
Συναφώς, η έννοια της Ευρασίας έχει ευρέως διαδοθεί σε διάφορους κύκλους της σύγχρονης τουρκικής κοινωνίας. Υπάρχουν πολλά ερευνητικά κέντρα, δεξαμενές σκέψης, ΜΚΟ, ιδρύματα και περιοδικά, οι τίτλοι των οποίων περιλαμβάνουν τη λέξη «Avrasya» («Ευρασία»). Οι περισσότεροι από αυτούς στοχεύουν στην ενίσχυση της ευρασιανικής τάσης στην τουρκική πολιτική, οικονομική και πολιτιστική ζωή. Αρκεί ένα παράδειγμα: Η μη-κυβερνητική «Ένωση Πολιτιστικής και Κοινωνικής Ανάπτυξης της Ευρασίας» επιδιώκει την ενίσχυση των κάθε είδους σχέσεων μεταξύ της Ευρώπης, της Τουρκίας και άλλων χωρών της Ευρασίας, ιδίως των χωρών της Κεντρικής Ευρώπης. Οι επικεφαλής της υποστηρίζουν τη χρησιμοποίηση της ευρασιανικής συνιστώσας στην εξωτερική πολιτική της Τουρκίας ως ατού στις διαπραγματεύσεις προσχώρησης στην Ε.Ε. Σύμφωνα με το καταστατικό αυτής της ΜΚΟ, η Τουρκία πρέπει να διαδραματίσει «πρωτεύοντα ρόλο» στην Ευρασία.
Η νέα γεωγραφική φαντασία των Τούρκων υπευθύνων χάραξης πολιτικής ενίσχυσε την πολιτική βούληση για ανάπτυξη σχέσεων με τη Ρωσία. Η γεωγραφική φαντασία των Τούρκων υπευθύνων διαμόρφωσης πολιτικής που αφορά τη Ρωσία είναι μέρος της γενικότερης προτεραιότητάς τους για την υιοθέτηση πολιτικών καλής γειτονίας και μηδενικών προβλημάτων με τις γειτονικές περιοχές. Οι Τούρκοι πολιτικοί έχουν αναγάγει σε προτεραιότητα την ανάπτυξη διμερών πολιτικών και οικονομικών σχέσεων με τη Ρωσία και τη θεωρούν απαραίτητο εταίρο για την περιφερειακή ειρήνη και σταθερότητα στην Ευρασία. Ο πρωθυπουργός Ερντογάν την αναφέρει ως «σημαντική χώρα από την άποψη του εμπορίου, των επενδύσεων, του τουρισμού και της ενεργειακής ασφάλειας».
Και οι δύο χώρες έχουν αυτοκρατορική κληρονομιά και έχουν βιώσει ένα μετα-αυτοκρατορικό τραύμα. Οι μεγάλες αυτοκρατορικές κληρονομιές και τα συναισθήματα απομόνωσης μετά την κατάρρευση των αντίστοιχων αυτοκρατοριών είναι σημαντικοί παράγοντες διαμόρφωσης της εθνικής μνήμης και των δύο χωρών.
Η επίσκεψη του τότε πρωθυπουργού της Τουρκίας Μπουλέντ Ετσεβίτ στη Μόσχα, τον Νοέμβριο του 1999, αποτέλεσε ένα σημείο καμπής στις σχέσεις Τουρκίας και Ρωσίας. Η επίσκεψη του Ετσεβίτ είχε ως αποτέλεσμα την αλλαγή στάσης της Τουρκίας στο ζήτημα της Τσετσενίας, που θεωρήθηκε εσωτερικό πρόβλημα της Ρωσίας, με αντάλλαγμα την υιοθέτηση από τη Ρωσία μιας πολιτικής μη-εμπλοκής στο κουρδικό πρόβλημα.
Η αμοιβαία ατζέντα Ρωσίας και Τουρκίας είναι εκτενέστατη. Σε ό,τι αφορά στη Ρωσία, περιστρέφεται γύρω από την ενεργειακή και εξωτερική της πολιτική, την κρίση Ρωσίας-Γεωργίας, το μέλλον της Αμπχαζίας και της Νότιας Οσετίας, τα ανταγωνιστικά τουρκικά σχέδια αγωγών, τα εθνικά αποσχιστικά κινήματα στον Καύκασο, την ομαλοποίηση των τουρκο-αρμενικών σχέσεων, την εξεύρεση λύσης στο πρόβλημα του Καραμπάχ, τη μείωση των ρωσικών στρατιωτικών δυνάμεων στην περιοχή και την τήρηση των διεθνών συμφωνιών, το ζήτημα της Τσετσενίας και τις ενέργειες των Κούρδων αυτονομιστών σε ρωσικό έδαφος.
Όσον αφορά στην Τουρκία, πρέπει να αναφερθεί ότι υπάρχουν εκτεταμένες κοινωνικές και πολιτιστικές επαφές μεταξύ Τουρκίας και Ρωσίας. Η επίσκεψη του Πούτιν στην Άγκυρα τον Αύγουστο του 2009 οδήγησε σε ορισμένες συμφωνίες επιστημονικής, εκπαιδευτικής και πολιτιστικής συνεργασίας. Περίπου τρία εκατομμύρια Ρώσοι τουρίστες κάνουν διακοπές στην Τουρκία κάθε χρόνο. Υπήρξαν επίσης προσπάθειες να ενισχυθούν οι δεσμοί μεταξύ εκείνων των ομάδων στην Τουρκία και τη Ρωσία που ενδιαφέρονται να προωθήσουν μια Ευρασιατική Ένωση[14].
Επιστρέφοντας στην ιδεολογία, ο Αλεξάντρ Ντούγκιν και το Διεθνές Ευρασιανικό Κίνημά του έχουν δημιουργήσει επαφές στην Τουρκία. Φαίνεται ότι οι υποστηρικτές του Ντούγκιν έχουν αναπτύξει δεσμούς με ένα δίκτυο υπερεθνικιστών γραφειοκρατών και απόστρατων στρατιωτικών στην Τουρκία, γνωστού ως Εργκένεκον, το οποίο κατηγορήθηκε ότι σχεδιάζει να καταλάβει την εξουσία μέσω πραξικοπήματος[15].
Όταν η δεύτερη έκδοση του βιβλίου του Ντούγκιν (2003) μεταφράστηκε στα τουρκικά, προσέλκυσε μεγάλο ενδιαφέρον και γρήγορα κέρδισε σε δημοτικότητα. Το 2010, βγήκε μια έβδομη έκδοση και, σε αυτήν, το σκεπτικό του Ντούγκιν ως προς τους φυσικούς συμμάχους της Ρωσίας στο πείραμα της Ευρασίας εμπεριείχε μια σημαντική στροφή.
Αυτή αφορούσε την προκλητική έκκληση του Ντούγκιν προς την Τουρκία στον πρόλογό του, η οποία και έκανε την τελευταία έκδοση να ξεχωρίζει: «Ως εθνικό κράτος και μέλος του ΝΑΤΟ, η Τουρκία είναι εχθρική προς το πρόταγμα της Ευρασίας… Η επιλεκτική της βοήθεια προς τους Τσετσένους αυτονομιστές, η μόνιμη παλιά τουρκο-αρμενική διαμάχη, η υποστήριξη της αντιρωσικής ατμόσφαιρας στο Μπακού, και όλα τα ζητήματα που συνδέονται με την κατασκευή του πετρελαιαγωγού Μπακού-Τιφλίδας-Τσεϊχάν, ταιριάζουν προφανώς με τις φιλο-ατλαντικές και αντι-ευρασιανικές στρατηγικές της Άγκυρας. Εντούτοις, εμείς οι Σλάβοι κατανοούμε την παρόρμηση του συντρόφου τουρκικού λαού να αναδειχθεί σε αυτοκρατορία και είμαστε έτοιμοι να απλώσουμε χείρα φιλίας. Η Ευρασία είναι πολύ μεγάλη και τα τεράστια όριά της θα είναι αρκετά για όλους. Αλλά αν πραγματοποιηθεί η δυσοίωνη ιδέα ότι ο 21ος αιώνας θα γίνει ο “αμερικανικός αιώνας” τότε θα χάσουμε την κοινή μας πατρίδα».
Σε άρθρα που δημοσίευσε ο Ντούγκιν επιγενέστερα και τα οποία μεταφράστηκαν στα τουρκικά, επισήμαινε την αυξανόμενη επιρροή της ιδέας της Ευρασίας στους Τούρκους: «Η ιδέα του ευρασιανισμού στην Τουρκία ρίζωσε πρώτα στην Αριστερά… Το Εργατικό Κόμμα της Τουρκίας, υπό την ηγεσία του κ. Ντογκού Περιντσέκ, το όργανό του, η επιθεώρηση Aydinlik, και άλλα φιλικά προς αυτόν ιδρύματα, δέχτηκαν τον ευρασιανισμό… Αλλά και εθνικιστές δεξιοί, κεντρώοι, μερικοί θρησκευτικοί κύκλοι, μερικοί ηγέτες του τουρκικού στρατού, πνευματικά ιδρύματα όπως το Ίδρυμα Ahmed Yesevi και το ASAM (Κέντρο Ευρασιατικής Στρατηγικής Έρευνας), το κίνημα «Πλατφόρμα Διαλόγου για την Ευρασία», το οποίο προσπαθεί να φέρει κοντά μέλη της Κοινοπολιτείας Ανεξαρτήτων Κρατών και Τούρκους διανοούμενους, καθώς και άλλα θεσμικά όργανα ή κινήματα έδειξαν ενδιαφέρον για την έννοια της Ευρασίας»[16].
Ο πρόεδρος της Τουρκίας εκείνη την εποχή, ο Σουλεϊμάν Ντεμιρέλ, μιλούσε συχνά για έναν τουρκικό κόσμο από την Αδριατική Θάλασσα ώς το Σινικό Τείχος της Κίνας. Με αυτό, εννοούσε σχεδόν όλα τα εδάφη των τουρκικών κρατών στον Καύκασο και την Κεντρική Ασία, αλλά και τα πρώην οθωμανικά εδάφη στα Βαλκάνια, και πιθανώς ακόμη και την Αραβική Χερσόνησο. Πριν από το 1991, ο όρος «Ευρασία» σπάνια χρησιμοποιούνταν, αλλά μετά την κατάρρευση της ΕΣΣΔ, διανοούμενοι, επιχειρηματίες, μελετητές και ιδρύματα άρχισαν να τον χρησιμοποιούν αντί για το «τουρκικός κόσμος», επειδή ακουγόταν πιο ουδέτερος πολιτικά. Αλλά πολλοί Τούρκοι υιοθέτησαν την «Ευρασία» χωρίς να γνωρίζουν την ευρύτερη ιδεολογική διάσταση της αρχικής ρωσικής κατασκευής. Βιβλία, άρθρα και περιοδικά, σχεδόν όλοι, χρησιμοποίησαν αυτόν τον όρο, από τα αριστερά ώς τα δεξιά. Οι εθνικιστές, οι νεο-κεμαλιστές, οι νεο-οθωμανιστές και οι παν-τουρκιστές υιοθέτησαν τον όρο «Ευρασία» για τις δικές τους ανάγκες. Τα τελευταία πέντε-έξι χρόνια, τουλάχιστον 40 βιβλία για το θέμα έχουν εκδοθεί στην Τουρκία, αλλά μόνο μερικά από αυτά ασχολούνται με τη ρωσική ευρασιανική θεωρία ή σχέδιο.
Επιπλέον, το 2002, ιδρύθηκε στην Τουρκία το εξαιρετικά βραχύβιο κόμμα Ευρασία και σήμερα στην Τουρκία υπάρχουν πολλές κατασκευαστικές ή κλωστοϋφαντουργικές εταιρείες, ξενοδοχεία, ακόμη και νοσοκομεία με το ίδιο όνομα. Στον πολιτιστικό χώρο, υπάρχει ένας ραδιοφωνικός σταθμός, αρκετά ερευνητικά κέντρα, ένα ερευνητικό ινστιτούτο που συνδέεται με το Πανεπιστήμιο της Κωνσταντινούπολης, ένα ερευνητικό ίδρυμα, μια Ένωση Συγγραφέων, ακόμη κι ένα ιδιωτικό πανεπιστήμιο στην Τραπεζούντα (2011) με τον όρο «Ευρασία» στον τίτλο τους[17].
Συμπερασματικά, είναι αρκετά πιθανό η Τουρκία να βρεθεί μεταξύ δύο περιφερειακών οργανώσεων: την Ευρωπαϊκή Ένωση στα δυτικά, και την Ευρασιατική Ένωση στα βόρεια και ανατολικά της. Στην τρέχουσα κατάσταση, η Τουρκία είναι υποψήφια χώρα της Ευρωπαϊκής Ένωσης και μέλος της Τελωνειακής Ένωσης της Ευρώπης, ωστόσο δεν έχει ακόμη δικαίωμα πρόσβασης σε χώρες της Ε.Ε. χωρίς βίζα. Από την άλλη, αν και η Τουρκία έχει στενή σχέση με τη Ρωσία και η Άγκυρα δεν έχει καμία πρόθεση να γίνει μέλος της Ευρασιατικής Ένωσης ή της Τελωνειακής Ένωσης της Ρωσίας, της Λευκορωσίας και του Καζακστάν, ωστόσο από πέρυσι οι δύο χώρες έχουν άρει την απαίτηση βίζας μεταξύ τους, προκειμένου να απλοποιήσουν την κίνηση του εμπορίου, του τουρισμού και άλλων τομέων. Η δημοφιλία της Ευρωπαϊκής Ένωσης υποχωρεί και δεν είναι πια η ίδια όπως πριν από δέκα χρόνια, ενώ η Ευρασιατική Ένωση φαίνεται γοητευτική με τις νέες ευκαιρίες και τους πόρους που μπορεί να προσφέρει στην Τουρκία. Λόγω του ότι η Τουρκία είναι μέλος της Τελωνειακής Ένωσης της Ευρώπης, δεν της επιτρέπεται να συμμετάσχει σε άλλη οικονομική εταιρική σχέση, αλλά αν η Ευρασιατική Ένωση υποσχεθεί πολύ περισσότερα στην Τουρκία από την Τελωνειακή Ένωση με την Ευρώπη, όπως οι χαμηλές τιμές φυσικού αερίου στην περίπτωση της Ουκρανίας; Είναι τώρα η αρχή της τρίτης θητείας του Πούτιν στη ρωσική προεδρία, με έξι χρόνια διάρκεια, και τόσο οι ευρωπαϊκές χώρες όσο και η Τουρκία θα πρέπει να είναι έτοιμες για τη ρωσική οικονομική επέκταση και την εξέλιξη της Ευρασιατικής Ένωσης ακριβώς δίπλα στην πόρτα τους.
Δεδομένου ότι η Τουρκία απέτυχε να ευθυγραμμιστεί με την Ευρώπη με επίσημο τρόπο, η ιδέα της Τουρκίας ως κυρίαρχου παράγοντα στην Ευρασία ενισχύεται διαρκώς. Είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς ότι αυτές οι δύο επιρροές είναι άσχετες. Η Ευρασία γίνεται, τουλάχιστον, ένα σημείο αναφοράς για πολλούς στην τουρκική καθημερινότητα, συμπεριλαμβανομένων πολιτικών, επιχειρηματιών, δημοσιογράφων, διανοούμενων, μελετητών, ακόμη και κληρικών, ως της καταλληλότερης πολιτιστικής βάσης.
Έχουν ήδη προκύψει ιδέες για τη δημιουργία μιας τουρκικής πολιτικής και οικονομικής Ένωσης ή για την οικοδόμηση μιας κοινής ευρασιατικής αγοράς, και έχουν αποκτήσει επιρροή σε κάποιους «χώρους». Η Τουρκία μόλις ενέκρινε μια τρίτη ρωσική ενεργειακή οδό κάτω από τη Μαύρη Θάλασσα, τον αγωγό South Stream, ο οποίος θα μπορούσε να καταστρέψει τον αντίπαλο Nabucco των ΗΠΑ-Ευρώπης, που παρακάμπτει το ρωσικό αέριο υπέρ άλλων ευρασιανικών προμηθευτών, ως ένας τρόπος για να μειωθεί η ενεργειακή εξάρτηση της Ευρώπης από τη Ρωσία.
Η επιλογή της Τουρκίας είναι ξεκάθαρη. Αυτό υποδηλώνει ότι, από οικονομική άποψη, έχει ήδη προχωρήσει στη σκέψη ενός διαφορετικού είδους Ευρασίας, και ότι το όραμά της εκτείνεται πέρα από τον απλό οικονομικό ντετερμινισμό.
Συμπεράσματα
Εν κατακλείδι, η Ρωσία έχει ένα περιφερειακό προφίλ που θα πρέπει να διατηρήσει και δείχνει ιδιαίτερη ευαισθησία στην πιθανότητα να χάσει την επιρροή της σε πρώην σοβιετικά εδάφη. Στο μεταξύ, από το 1991, η Τουρκία έχει αναδειχθεί σε σημαντικό περιφερειακό παράγοντα, επιδιώκοντας μια ειδική σχέση με την Ε.Ε. και δίνοντας βάρος στην οικοδόμηση καλών σχέσεων στον Καύκασο και την Κεντρική Ασία. Αφού έλαβε ημερομηνία διαπραγμάτευσης για ένταξη στην Ε.Ε., η Τουρκία έχει αναδειχθεί σε «ευρωπαϊκό» παράγοντα στην περιοχή. Δεν υπάρχει καμία εγγύηση ότι η διάθεση των Τούρκων πολιτικών για ενίσχυση των σχέσεων με τη Ρωσία θα γίνει δυνατή χωρίς να τίθενται σε κίνδυνο οι σχέσεις της χώρας με την Ε.Ε. και τις ΗΠΑ. Χάρη στη δυναμική φύση της περιφερειακής πολιτικής, ο νέος προσανατολισμός της Τουρκίας δοκιμάστηκε κατά τη διάρκεια των μεταγενέστερων εσωτερικών μετασχηματισμών στη Γεωργία και την Ουκρανία. Η Τουρκία υιοθέτησε μια στάση χαμηλού προφίλ έναντι της ρωσικής πολιτικής σ’ αυτές τις χώρες και επέδειξε μια ευαίσθητη εποικοδομητική αντίληψη επισημαίνοντας τους σχετικούς διεθνείς κανόνες και συμφωνίες ως τον τρόπο επίλυσης των κρίσεων. Υπό την ισχυρή επιρροή της νέας γεωγραφικής αντίληψής της για τη Ρωσία, η Άγκυρα προσπαθεί να αποφεύγει την επιλογή πλευράς σε οποιεσδήποτε διαμάχες του τύπου «Ρωσία εναντίον Δύσης», ενώ αναπτύσσει τις δικές της σχέσεις με τη Μόσχα. Η Τουρκία ακολούθησε αυτήν την πολιτική και κατά τη διάρκεια της κρίσης Ρωσίας-Γεωργίας τον Αύγουστο του 2008. Οι Τούρκοι υπεύθυνοι ενήργησαν προσεκτικά προκειμένου να ελαχιστοποιήσουν την ένταση κατά τη διάρκεια της κρίσης και προώθησαν την ιδέα μιας πλατφόρμας για την επίλυση των περιφερειακών προβλημάτων. Το Αζερμπαϊτζάν και η Γεωργία βασίζονται στο ΝΑΤΟ και τις Δυτικές Δυνάμεις και αναζητούν περιφερειακές συμμαχίες με την Ουκρανία, τη Μολδαβία και την Τουρκία. Η Αρμενία βασίζεται στη Ρωσία. Η Ρωσία καλεί τον Οργανισμό Συνεργασίας της Σαγκάης (SCO) να υποστηρίξει τις ρωσικές θέσεις στον Καύκασο. Αντίθετα, η Τουρκία πρότεινε μια Πλατφόρμα Σταθερότητας του Καυκάσου για τη διαμόρφωση ενός διαλόγου μεταξύ των τριών κρατών του Καυκάσου αφενός, και της Ρωσίας και της Τουρκίας αφετέρου, προκειμένου να αποτρέψει τυχόν κρίσεις στην περιοχή.
«Ρωσία, Τουρκία, Ευρασία»: Για τα τελευταία 400 χρόνια τουλάχιστον, καθώς οι Τούρκοι και οι Ρώσοι έκαναν πολέμους και αντιμετώπισαν επανειλημμένα ο ένας τον άλλον, μια τέτοια γεωστρατηγική σύνθεση θα ήταν αδιανόητη. Σήμερα φαίνεται πολύ πιο κοντά στην πραγματικότητα. Αυτό θέτει το ερώτημα: Μπορεί η Ευρασία της Τουρκίας να αγκαλιάσει τον ρωσικό ευρασιανισμό; Αυτή τη στιγμή, αποτελούν παράλληλες αλλά δυνητικά συγκλίνουσες ιδέες, οι οποίες αντιπροσωπεύουν ισχυρές και ενισχυόμενες δυνάμεις στις κοινωνίες τους. Οι άλλοι ισχυροί παράγοντες, ειδικά η ενέργεια και οι οικονομικές σχέσεις, που εμπλέκονται ολοένα και περισσότερο στις αναπτυσσόμενες ρωσοτουρκικές σχέσεις, θα συνδράμουν σε κάποιο είδος ιδεολογικής σύνθεσης, όπως την οραματίστηκε ο Ντούγκιν; Είναι δυνατόν τα ένστικτα της Άγκυρας για έναν πιο ολοκληρωμένο τουρκικό κόσμο να ταιριάζουν με τη ρωσική έννοια μιας εθνικής ιδιαιτερότητας που συμπεριλαμβάνει ένα ισχυρό τουρκικό στοιχείο; Ή μήπως ο ανταγωνισμός εξακολουθεί να είναι το πιο πιθανό σενάριο, ειδικά καθώς οι Ρώσοι χάνουν το δημογραφικό τους πλεονέκτημα απέναντι στους μουσουλμάνους της Ρωσικής Ομοσπονδίας; Είναι η Ευρασία η ιδέα που αντικαθιστά την Ευρώπη στο τουρκικό φαντασιακό;
Οι σχέσεις Ρωσίας-Τουρκίας δεν είναι απαλλαγμένες από ορισμένα σοβαρά προβλήματα που θα μπορούσαν να απειλήσουν με εκτροχιασμό τους ενισχυόμενους δεσμούς τους· και οι δύο χώρες έχουν συγκλίνοντα αλλά και συγκρουόμενα συμφέροντα σε γειτονικές περιοχές. Αυτό το γεγονός, σε συνδυασμό με το υψηλό κύρος των δύο χωρών, καθιστά τις ρωσοτουρκικές σχέσεις πολλά υποσχόμενες, αλλά δύσκολες. Η Τουρκία και η Ρωσία είναι δύο σημαντικοί παράγοντες στη γεωπολιτική της Ευρασίας και οι σχέσεις τους έχουν επιπτώσεις σε ολόκληρη την περιοχή. Γι’ αυτό τον λόγο, αν επιτύχει η νέα προσέγγιση της Τουρκίας για την ανάπτυξη πολυδιάστατων σχέσεων με τη Ρωσία, ίσως αυτή η πολιτική να έχει ευρύτερες θετικές συνέπειες για την ευρασιατική περιοχή.
Βιβλιογραφία
Aras, Bülent, «Turkey’s Policy in the Former Soviet South: Assets and Options» Turkish Studies, τχ. 1 (2000), σσ. 36-58.
Atlı, Altay, «Turkey and Georgia: Opening the Roads for Trade.» Eurasianet, 8 Φεβρουαρίου 2006.
Bal, İdris, «Turkish Model and the Turkic Republics.» Perceptions, τχ. 3 (Σεπτέμβριος-Νοέμβριος 1998), σσ. 105-129.
Dalby, Simon, Gearóid Ó. Tuathail, «The Critical Geopolitics Constellation: Problematizing Fusions of Geographical Knowledge and Power.», Political Geography 15, τχ. 6-7 (1998), σσ. 451-456.
Davutoğlu, Ahmet, «Turkey’s New Foreign Policy Vision.», Insight Turkey 10, τχ. 1 (2008), σσ. 77-96.
Fidan Hakan, Rahman Nurdun, «Turkey’s Role in the Global Development Assistance Community: the Case of TIKA (Turkish International Cooperation and Development Agency)», Journal of Southern Europe and the Balkans 10, τχ. 1 (2008), σσ. 93-111.
«Georgia Crisis», International Debates 6, τχ. 6 (2008), σσ. 1-25.
«Georgia: Hopeful President Pays First Official Visit to Turkey», RFE/RL Report, 20 Μαΐου 2004.
İşeri, Emre, «Geopolitics of Oil and Pipelines in the Eurasian Heartland», στο The Politics of Oil, επιμ. Bulent Gökay, Routledge, Λονδίνο 2006.
Kalın, İbrahim, «From History to Realpolitik in Armenian-Turkish Relations», Today’s Zaman, 11 Σεπτεμβρίου 2008.
Karagiannis, Manos, «The Turkish-Georgian Relationship and the Transportation of Azerbaijani Oil», Caspian Crossroads Magazine 4, no. 1 (1998).
Kardaş, Şaban, «Armenian Foreign Minister Visits Turkey, Reaffirms Determination for Dialogue», Eurasia Daily Monitor 5, τχ. 228 (2008).
Kirişçi, Kemal, «The End of the Cold War and Changes in Turkish Foreign Policy Behavior», Foreign Policy 17, τχ. 3-4 (1993).
«Turkey’s Foreign Policy in Turbulent Times», Chaillot Paper 92, EU-ISS, Παρίσι, 2006.
Nikoghosyan, Hovhannes, «Fair Dialogue, the Best Way Forward», Turkish Daily News, 26 Αυγούστου 2008.
Ogan, Sinan, «Rusyaile Gümrük Krizinin Gerçek Sebebive Alınacak Önlemler», Turkish forum, 2 Σεπτεμβρίου 2008.
Papazian, Taline, «From Ter-Petrossian to Kocharian: Explaining Continuity in Armenian Foreign Policy, 1991-2003», Demokratizatsiya 14, τχ. 2 (2006).
Saribrahimoğlu, Lale, «Turkey, Russia Begin to Overcome Military Distrust», Today’s Zaman, 15 Απριλίου 2008.
Scaliger, Charles, «Fanning the Flames in Georgia», New American, 13 Οκτωβρίου 2008, 21-23.
Taşpınar Ömer, και Fiona Hill, «Turkey and Russia: Axis of the Excluded?», Survival 48, τχ. 1 (2006), σσ. 81-92.
Tsygankov, Andrei P., «Finding a Civilizational Idea: West, Eurasia, and Euro-East in Russia’s Foreign Policy», Geopolitics 12, τχ. 3 (2007).
Tuathail, Gearóid Ó., «Geopolitical Structures and Geopolitical Cultures: Towards Conceptual Clarity in the Critical Study of Geopolitics», στο Geopolitics: Global Problems and Regional Concerns, Bison paper 4, επιμ. L. Tchantouridze, Centre for Defense and Security Studies, Γουίνιπεγκ 2003 σσ. 75-102.
«Turkey-Russia Relations», EurActiv, 9 Νοεμβρίου 2006.
«Turkey Spearheads Creation of Caucasian Union», Global Insight, 18 Αυγούστου 2008.
«The World of Business Now Spearheads Foreign Policy: An Interview with Ahmet Davutoğlu», Turkish Time, 15 Απριλίου-15 Μαΐου 2004.
[1] Για παράδειγμα, ο ιστότοπος του τουρκικού υπουργείου Εξωτερικών παρουσίασε έναν γεωγραφικό ορισμό της Ευρασίας ως «ένα μεγάλο πεδίο, που εκτείνεται από την Ευρώπη ώς την Κεντρική Ασία». Ο υπουργός Εξωτερικών Αμπντουλάχ Γκιουλ χαρακτήρισε την Ευρασία ως «ήπειρο που αποτελείται από την Ευρώπη και την Ασία». Στην πραγματικότητα, είναι μια προσπάθεια να αποφευχθούν πιθανές κατηγορίες για πολιτικοποίηση της έννοιας.
[2] Donald W. Meinig, «Heartland and Rimland in Eurasian History», The Western Political Quarterly, 1956, τ. 9, τχ 3, σσ. 553-569.
[3] Ramazan Ozey, Jeopolitikve Jeostratejik Acidan Turkiye, Marifet Yayinlari, Κωνσταντινούπολη 1998, σσ. 57-59.
[4] Ruben Safrastyan, «The Concept of Eurasia and Turkey’s Regional Strategies», www.globalpolitician.com.
[5] Turkish Probe, 12 Μαΐου 2002.
[6] Dogu Perincek, Avrasya Secenegi: TurkiyeIcin Bagimsiz Dis Politika, Kaynak Yayinlari, Κωνσταντινούπολη1996.
[7] Ρετσέπ Ταγίπ Ερντογάν, Ομιλία στην 38η Ετήσια Συνάντηση του Συμβουλίου των Διευθυντών της Ασιατικής Τράπεζας Αναπτύξεως, 5 Μαΐου 2005, www.adb.org.
[8] Υπουργείο Εθνικής Άμυνας: Λευκή Βίβλος – Άμυνα 1998. Άγκυρα: Υπουργείο Εθνικής Άμυνας, 1998, σ. 5.
[9] Οι παρατηρήσεις του γενικού γραμματέα του πανίσχυρου Τουρκικού Συμβουλίου Εθνικής Ασφάλειας (MGK), Τουνσέρ Κιλίντς, αποκαλύπτουν έναν εντυπωσιακό παραλληλισμό ανάμεσα στις πολιτικές αντιλήψεις μεταξύ ενός συγκεκριμένου τμήματος της ελίτ που χαράζει την πολιτική τόσο στην Τουρκία όσο και στη Ρωσία. Μιλώντας στο συνέδριο «Πώς να επιτευχθεί μια ζώνη ειρήνης γύρω από την Τουρκία», που διοργάνωσε η Διοίκηση Στρατιωτικών Ακαδημιών, ο στρατηγός Κιλίντς εξέφρασε την απογοήτευσή του για τις πολιτικές της Ε.Ε. απέναντι στην Τουρκία και υποστήριξε ότι η Άγκυρα πρέπει να αρχίσει να αναζητά νέους συμμάχους προς τα ανατολικά. Ξεχώρισε δε τη Ρωσία ως πιθανό στρατηγικό εταίρο. «Eurasian Idea Could Bring Together Ertswhile Enemies Turkey and Russia», στο www.eurasianet.org.
[10] Για τις «παραδοσιακές» προσεγγίσεις υψηλά ισταμένων Τούρκων στρατιωτικών, βλ. Degisen Stratejilerin Odaginda Turkiye. AD Yayincilik, Κωνσταντινούπολη 1996, γραμμένο από τον Νετσίπ Τορουμτάυ, απόστρατο Διοικητή του Γενικού Επιτελείου.
[11] Sadi Erguvenc, «Turkey’s Strategic Importance in Military Dimension: A Regional Balance Holder», στο Turkey at the Threshold of the 21st Century: Global Encounters and/vs Regional Alternatives, επιμ. Mustafa Aydin, Άγκυρα 1998, σ. 63.
[12] Avrasya Dergisi, II (www.avrasya-tr.org).
[13] http://www.belgenet.com.
[14] Gareth Winrow, «Turkey, Russia and the Caucasus: Common and Diverging Interests», Russia and Eurasia Programme/Europe Programme, Νοέμβριος 2009, REP/EP BP 2009/01, www.chathamhouse.org.uk
[15] Emrullah Uslu, «Ergenekon’s Alliance with the Eurasia Movement in Russia», Eurasia Daily Monitor (Jamestown Foundation), τ. 5, τχ. 229, 2 Δεκεμβρίου 2008.
[16] Nadir Devlet, «When Russian Eurasianism Meets Turkey’s Eurasia», The German Marshall Fund of the United States (GMF) Analysis, 8 Μαρτίου 2012.
[17] Αυτό μπορεί να αλλάζει. Συνηθίζεται πια ο όρος «Ευρασία» να αναφέρεται στη γεωγραφική πραγματικότητα. Για παράδειγμα, ένας Μαραθώνιος που οργανώθηκε για πρώτη φορά το 1979 στη Γέφυρα της Κωνσταντινούπολης ονομάζεται τώρα «Ευρασιατικός Μαραθώνιος», καθώς η γέφυρα συνδέει τις δύο ηπείρους. Μια υποθαλάσσια σήραγγα, η οποία θα συνδέσει τις δύο ηπείρους σε λίγα χρόνια, ονομάζεται «Σήραγγα Ευρασίας».
*Ph.D., MA, DEA
Μετάφραση: Μαριάννα Δεσύπρη
