Βιβλιοκρισία: Βασίλειος Σύρος, Μεσαιωνική Ισλαμική Πολιτική Σκέψη και Σύγχρονη Ηγεσία, πρόλογος Cary J. Nederman, μτφ. Νίκος Ταγκούλης, Αθήνα: Εκδόσεις Παπαζήση, 2020.
του Κωνσταντίνου Μπαλατσού*
Η πολιτική εξουσία, ο ρόλος της ισχυρής ηγεσίας, η φύση του πολιτικού σύμπαντος και οι ιδιάζοντες κανόνες που το διέπουν είναι θέματα που απασχολούν στοχαστές και πολιτικούς φιλοσόφους ήδη από την κλασική αρχαιότητα. Πιο συγκεκριμένα, οι ρίζες τους εντοπίζονται στην Ιστορία του Θουκυδίδη, όπου μέσα από τις συσσωρευμένες εμπειρίες της εποχής του σχετικά με τον πόλεμο, τις διακρατικές σχέσεις και την ανθρώπινη φύση, επιχείρησε να αποκρυσταλλώσει τη γνώση του για τον ιδιαίτερο, αλλά ενίοτε στυγνό και σκληρό, κόσμο της πολιτικής. Εκ τότε πλειάδα στοχαστών αποπειράθηκε να αναλύσει, να ερμηνεύσει και να επανακαθορίσει την πολιτική σφαίρα και τον διακριτό ρόλο της πολιτικής ηγεσίας, άλλοτε εντάσσοντας αυτές τις θεματικές σε ένα ενιαίο φιλοσοφικό σύστημα, όπως έκαναν ο Πλάτωνας, ο Αριστοτέλης και ο Κικέρωνας, ενώ άλλοτε, μέσα από την εμβριθή μελέτη της ιστορίας και συγκεκριμένων ιστορικών γεγονότων, επιχείρησαν να εξάγουν καθολικά και διαχρονικά συμπεράσματα, όπως έκαναν επί παραδείγματι ο Θουκυδίδης, ο Πολύβιος, ο Σαλλούστιος και ο Μακιαβέλλι.
Ο παρατηρητικός και υποψιασμένος αναγνώστης αντιλαμβάνεται ότι η ιστορία της πολιτικής σκέψης, έτσι όπως σκιαγραφήθηκε ακροθιγώς στις παραπάνω γραμμές, απαντάται μονάχα μέσα στα όρια του Δυτικού Πολιτισμού· ελλείψει μιας αναφοράς για τη σημασία της πολιτικής, και πιο συγκεκριμένα της πολιτικής ηγεσίας, στην ισλαμική παράδοση, ο κ. Βασίλειος Σύρος ανέλαβε και διεκπεραίωσε αυτό το εγχείρημα, επιδεικνύοντας εξαιρετική σπουδή και επιμέλεια μέσα από το αριστοτεχνικά γραμμένο βιβλίο του Μεσαιωνική Ισλαμική Πολιτική Σκέψη και Σύγχρονη Ηγεσία. Πιο συγκεκριμένα, το έργο του κ. Σύρου εντάσσεται στο πεδίο της συγκριτικής πολιτικής θεωρίας (Comparative Political Theory), το οποίο αποτελεί ένα αναδυόμενο, ελπιδοφόρο και πολυεπίπεδο ρεύμα σκέψης, ιχνηλατώντας και διαυγάζοντας τον τρόπο αντίληψης διαφορετικών πολιτισμών σε διαφορετικές περιόδους και σε ποικίλα κοινωνικά συγκείμενα.
Σε αυτό το πλαίσιο, το παρόν πόνημα διαρθρώνεται σε δύο μέρη, συγκρίνοντας τους κοινούς τόπους της αναγεννησιακής παράδοσης και της μεσαιωνικής ισλαμικής πολιτικής σκέψης. Για αυτό τον σκοπό επιστρατεύονται σύγχρονα εννοιολογικά εργαλεία, όπως η διάκριση μεταξύ ήπιας και σκληρής ισχύος, ένα θεωρητικό εργαλείο αντλημένο από το έργο The Powers to Lead, του καθηγητή Nye[1]. Τούτη η διάκριση, αν και σύγχρονη και από πολλές απόψεις συμβατική, ιχνηλατείται από τον κ. Σύρο στο έργο Kitab al Adab al-kabir, του στοχαστή Ibn al-Muqaffa, ένα από τα θεμελιώδη κείμενα του ισλαμικού συμβουλευτικού corpus, παράδοση ανάλογη με τα κάτοπτρα των ηγεμόνων. Οι ιδέες του Ibn al-Muqaffa απηχούνται από τον Ibn al-Tiqtaqa (1262-1310) στο έργο του al-Fakhri, όπου ο Άραβας ιστορικός ανατέμνει τα στοιχεία της ορθής και αποτελεσματικής ηγεσίας και προσπαθεί να εντοπίσει τη χρυσή τομή ανάμεσα στην σκληρή και ήπια ισχύ. Προϊδεάζοντας τον Μακιαβέλλι, ο οποίος έζησε περίπου ενάμιση αιώνα αργότερα, Ibn al-Tiqtaqa ενστερνίζεται έναν πρακτικό ρεαλισμό που απορρέει από τη στενή ενασχόληση με την ιστορία. Όπως ο φλωρεντινός στοχαστής, με παρόμοιο τρόπο και ο Ibn al-Tiqtaqa, υπογραμμίζει τον ηθικοπλαστικό χαρακτήρα της ιστορίας, η οποία μέσω παραδειγμάτων χρηστής και αποτυχημένης ηγεσίας προσφέρει στους επίδοξους ηγεμόνες πρότυπα μετριοπαθούς δράσης, την οποία οφείλουν να υιοθετήσουν, ανάλογα πάντα με τις κλίσεις και τις προδιαθέσεις τους, τόσο για να θωρακίσουν την ασφάλεια της επικράτειάς τους τους όσο και για να βελτιώσουν τη συμπεριφορά των υπηκόων τους. Επιπλέον, ο Άραβας θεωρητικός προτάσσει και προτείνει σε κάθε μελλοντικό ηγέτη μια ισορροπημένη και ήπια πολιτική, εναρμονισμένη με τις ιδιαίτερες ιστορικές και κοινωνικές περιστάσεις, ούτως ώστε να μην γίνεται ανυπόφορη για τους υπηκόους, χωρίς βέβαια να τους αφήνει τα περιθώρια να επηρεάζουν άμεσα την πολιτική του ηγεμόνα. Κάτι τέτοιο μπορεί να πραγματωθεί όσο ο ηγεμόνας επιδεικνύει πρόνοια, φροντίδα και έγνοια για τις ανάγκες των υπηκόων του και επιλέγει το κατάλληλο σώμα συμβούλων στο οποίο θα μπορεί να βασιστεί για να λάβει ορθές και χρήσιμες αποφάσεις. Με αυτόν τον τρόπο ο μουσουλμάνος στοχαστής παρουσιάζεται ως προάγγελος όσων θα συζητηθούν στην Αναγέννηση, πιο συγκεκριμένα των ιδεών θα παρουσιάσει ο Μακιαβέλλι στον Ηγεμόνα και τις Διατριβές του, γεγονός που επισημαίνεται με τον πλέον χαρακτηριστικό τρόπο από τον κ. Σύρο, ο οποίος και αναδεικνύει τους αθέατους και, εν πολλοίς, παράλληλους δρόμους μεταξύ δυτικής και ισλαμικής πολιτικής σκέψης.
Στο δεύτερο μέρος ο συγγραφέας στρέφει το ενδιαφέρον του στη Μεσαιωνική Ινδία και την Αναγεννησιακή Ιταλία, αποτολμώντας αυτή τη φορά μια σύγκριση της εικόνας του ισχυρού ηγέτη, όπως παρουσιάστηκε από τον Ιταλό ουμανιστή Leonardo Bruni (περ. 1370-1444) και τον Ινδό ιστορικό Ziya al-Din Barani (περ. 1285-1357). Αμφότεροι αναψηλαφούν τα γεγονότα γύρω από την ανάδυση και, τελικά, τον εκφυλισμό της εξουσίας δύο ισχυρών ηγεμόνων της εποχής τους, εξετάζοντας τις εσωτερικές αιτίες που οδήγησαν στην αποτυχία τους. Ο Bruni εστιάζει στον Walter IV de Brienne (περ. 1304-1356), ηγεμόνα της Φλωρεντίας, ο οποίος παρότι στο πεδίο της εξωτερικής πολιτικής λειτούργησε μεθοδευμένα και αποτελεσματικά, άντεξε μονάχα 10 μήνες στην εξουσία ένεκα των λανθασμένων χειρισμών του σε ζητήματα εσωτερικής πολιτικής· αντίστοιχα, ο Barani βολιδοσκοπεί και αξιολογεί την ηγεσία του Muhammad b. Tughluq (περ. 1290-1351), σουλτάνου του Δελχί για 26 συναπτά έτη. O Muhammad b. Tughluq πυροδότησε ένα κρεσέντο επεκτατικών πολέμων, εφάρμοσε πολιτικές στο εσωτερικό της επικράτειάς του που δεν είχαν εξασφαλίσει την λαϊκή συναίνεση και προκάλεσε τελικά εσωτερικές αναταραχές και τον κλυδωνισμό της εξουσίας του. Κοινός τόπος τόσο του Bruni όσο και του Barani είναι η ευμεταβλητότητα αλλά και η μεθυστική επίδραση της υπέρμετρης ισχύος που μπορεί να κατέχει ένας ηγεμόνας, οδηγώντας τον σε σκληρές και στυγνές πολιτικές. Αντίδοτο για την διαβρωτική επίδραση της ισχύος, που ευνοεί τη νηφάλια και ήπια διαχείρισή της, αποτελεί και για τους δύο στοχαστές η ενασχόληση με την ιστορία, η οποία οξύνει την ορθή κρίση και αποκαλύπτει τα τρωτά σημεία της ανθρώπινης φύσης. Μπορεί ο Bruni kai o Barani να έζησαν σε διαφορετικά πολιτισμικά περιβάλλοντα και με χρονική απόσταση περίπου ενός αιώνα, ωστόσο μέσα από την συγκριτική εξέταση ο κ. Σύρος καταφέρνει να παρουσιάσει τα διαχρονικά ζητήματα που εγείρονται αναφορικά με την πολιτική εξουσία και την ισχυρή ηγεσία ανεξάρτητα από το πολιτισμικό υπόβαθρο.
Η έρευνα του κ. Σύρου εγγράφεται, όπως επισημάνθηκε παραπάνω, στο πεδίο της συγκριτικής πολιτικής θεωρίας η οποία αποσκοπεί στη μελέτη, σύγκριση και εντοπισμό κοινών στοιχείων σε στοχαστές από διαφορετικούς πολιτισμούς. Υπό αυτή την έννοια, το παρόν έργο συνιστά μια ουσιαστική και γόνιμη συνεισφορά τόσο στην ελληνική όσο και στην ξενόγλωσση βιβλιογραφία[2], καθώς πραγματεύεται τις συνάφειες μεταξύ μεσαιωνικής ισλαμικής παράδοσης και δυτικής αναγέννησης. Όμως, παρά τους νέους δρόμους που διανοίγει η εν λόγω έρευνα, αποκτά ακόμα μεγαλύτερη βαρύτητα γιατί αναδεικνύει τη σύνδεση του παρελθόντος με το παρόν, δηλαδή πόσο σημαντικοί παραμένουν για εμάς σήμερα παράγοντες όπως το προφίλ ενός ισχυρού ηγέτη.
*Ο Κωνσταντίνος Μπαλατσός είναι απόφοιτος της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Κρήτης. Είναι κάτοχος Μεταπτυχιακού Διπλώματος Εξειδίκευσης στη Νεότερη Φιλοσοφία, το οποίο απέκτησε επίσης από την Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Κρήτης. Εκπονεί την διδακτορική του διατριβή στο τμήμα Φιλοσοφικών και Κοινωνικών Σπουδών σε συνεργασία με την Νομική Σχολή Αθηνών με θέμα: “Η συμβολή του πολιτικού ρεαλισμού στη φιλοσοφία των διεθνών σχέσεων”. Στα άμεσα ερευνητικά του ενδιαφέροντα συγκαταλέγονται κυρίως η σχέση ηθικής – πολιτικής (Θουκυδίδης, Αριστοτέλης, Μακιαβέλι, Χομπς), η κριτική της ηθικής από νιτσεϊκή σκοπιά, η καντιανή ηθική και η επανερμηνεία της από τον Σίλλερ και, τέλος, η πολιτική φιλοσοφία της Hannah Arendt.
[1] Joseph S. Nye Jr, The Powers to Lead, Oxford: Oxford University Press, 2008
[2] Τα δύο μέρη που συναποτελούν το έργο Μεσαιωνική Ισλαμική Πολιτική Σκέψη και Σύγχρονη Ηγεσία κυκλοφόρησαν αρχικώς ως ξεχωριστά δοκίμια στη ξενόγλωσση βιβλιογραφία. Βλ. “‘Soft’ and ‘Hard’ Power in Islamic Political Advice Literature”, Violence in Islamic Thought from the Mongols to European Imperialism, ed. R. Gleave και I. Kristo-Nagy, Edinburgh University Press: Edinburgh 2018, 165-190. “Evil Lords, Benign Historians Strongman Politics in Medieval India and Renaissance Florence”, Intellectual History Review 29:1 [From Ancient Theology to Civic Religion], 2019, 11-34.
1 ΣΧΟΛΙΟ
.