«Για να αντισταθεί στον κόσμο που έρχεται, η Γηραιά Ήπειρος θα χρειαστεί τα πάντα εκτός από τον σημερινό ναρκισσιστικό ατομικισμό»
του Luc Ferry, καθ. φιλοσοφίας, τ. υπουργός Εθνικής Παιδείας της Γαλλίας, από τον νέο Λόγιο Ερμή τ. 27
Τόσο εντός των δημοκρατιών μας όσο και εκτός, εννοώ τους εχθρούς τους, με επικεφαλής τον Πούτιν, η διάγνωση είναι βασικά η ίδια. Παρακμιολόγοι, απαισιόδοξοι και καταστροφολόγοι μοιράζονται όλοι την ίδια διαπίστωση: μας διαβεβαιώνουν ότι η γηραιά μας Ευρώπη, και μαζί της ολόκληρη η Δύση, έχουν εισέλθει σε παρακμή, ότι ήταν «καλύτερα πριν», ότι βρισκόμαστε σε παρακμή, αν όχι και σε διαδικασία εξαφάνισης, και ότι ο αυριανός κόσμος θα είναι κινεζικός, ινδικός και ρωσικός. Πέρασα δεκαετίες να υπερασπίζομαι την αντίθετη άποψη, να παραθέτω τα έργα εκείνων που υποστήριζαν τη νίκη της κληρονομιάς του Διαφωτισμού και της ιδέας της προόδου, που καταδείκνυαν, με γεγονότα και επιχειρήματα, ότι ο κόσμος ήταν απείρως καλύτερος απ’ ό,τι ήταν στη δεκαετία του 1930 ή ακόμη και στη δεκαετία του 1950.
Ωστόσο, οφείλω να παραδεχτώ ότι με καταλαμβάνει η αμφιβολία όταν βρίσκομαι μπροστά στα χιλιάδες άρθρα, βιβλία, σεμινάρια, εφαρμογές και περιοδικά που ανάγουν την αναζήτηση της προσωπικής ευτυχίας στον έναν και μοναδικό στόχο της ανθρώπινης ύπαρξης. Δεν μπορώ πλέον να αποκλείσω την υπόθεση ότι μια ηθική κρίση είναι έτοιμη να μας παραδώσει δεμένους χειροπόδαρα σε ολοκληρωτικές χώρες που εργάζονται για να ανασυνθέσουν έναν κόσμο του οποίου η βιαιότητα και η σκληρότητα θα περιφρονούν τον μαλθακό ναρκισσισμό που έχει κυριεύσει πλέον τον homo democraticus. Έχοντας προσχωρήσει στο ιδεώδες μιας «αποδόμησης» των παραδοσιακών αξιών και αρχών που «μας ακύρωναν το δικαίωμά μας στην ευτυχία», τα βιβλία για τη θετική ψυχολογία και την προσωπική ανάπτυξη υπερασπίζονται ασταμάτητα την ιδέα να «μας αφήσουν στην ησυχία μας», να απαλλαγούμε επιτέλους από την αξία της εργασίας, την αναζήτηση της αριστείας στο σχολείο, καθώς και από το πνεύμα της θυσίας σε όλες τις μορφές της. Ίσως η πιο απογοητευτική πτυχή αυτής της φιλολογίας είναι η αποδόμηση της αλήθειας στο όνομα της χρησιμότητας. Στο βιβλίο Antisèches du bonheur (Σκονάκια για την ευτυχία) του Τζόναθαν Λήμαν (Jonathan Lehmann), που θεωρείται το βιβλίο που θεμελίωσε τη θετική ψυχολογία, υπάρχει ένα κεφάλαιο με τίτλο: «Προτιμώ τη χρησιμότητα έναντι της αλήθειας».
Στόχος του συγγραφέα είναι να μας βοηθήσει να απελευθερωθούμε επιτέλους από την «τυραννία της αλήθειας»: «Το θαύμα συμβαίνει», μας διαβεβαιώνει, «όταν μια μέρα, όπως συμβαίνει στα καρτούν, μια λάμπα ανάβει πάνω από το κεφάλι μας: Εύρηκα! Ξαφνικά, συνειδητοποιούμε ότι οι περισσότερες από τις ιδέες που θεωρούσαμε αληθινές δεν είναι παρά προοπτικές και ότι είμαστε ελεύθεροι να αποφασίσουμε ποια θα επιλέξουμε… Αντί να αξιολογώ μια σκέψη σε συνάρτηση με την αλήθεια ή το ψέμα της, εφαρμόζω ένα νέο πρίσμα, αναρωτιέμαι αν η τάδε σκέψη είναι χρήσιμη ή όχι…». Έχω το δικαίωμα να επιλέξω ελεύθερα ανάμεσα στην πρόταση 2 + 2 = 4 και εκείνη την άλλη σύμφωνα με την οποία 2 + 2 = 5, όπως ακριβώς μπορώ να επιλέξω εξίσου ελεύθερα ανάμεσα στη θέση του αρνητισμού, σύμφωνα με την οποία οι θάλαμοι αερίων δεν υπήρξαν, και τη θέση που ισχυρίζεται ότι χρησιμοποιήθηκαν για τη δολοφονία εκατομμυρίων Εβραίων. Όλα εξαρτώνται από το πλαίσιο, από τους ανθρώπους με τους οποίους μιλάω, τους οποίους δεν θα ήθελα να πληγώσω· ο ίδιος ο Λήμαν αναφέρει το παράδειγμα ενός αντισημίτη ταξιτζή στον οποίο επιλέγει, αν και Εβραίος ο ίδιος, να μην απαντήσει προκειμένου να αποφύγει μια επώδυνη σύγκρουση που θα χάλαγε την ημέρα και των δύο. Το ζήτημα, επομένως, είναι η χρησιμότητα και όχι η αλήθεια.
Ο «ευτυχισμός» του κόσμου
Ευτυχώς, «αν θέσουμε ως αξίωμα το ότι η νοητική λειτουργία σκοπεύει να μας επιτρέπει να ζούμε ευτυχισμένοι και να μοιραζόμαστε αυτή την ευτυχία με σεβασμό προς τους άλλους, μπορούμε να θεωρήσουμε a priori πως οτιδήποτε μπορεί να δημιουργήσει, μέσα μας και γύρω μας, σύγκρουση και θλίψη είναι άχρηστο και πως, αντίθετα, μπορούμε να ονομάσουμε χρήσιμες όλες τις σκέψεις που μας επιτρέπουν να κάνουμε καλό στον εαυτό μας και στους γύρω μας». Να χαλαρώσουμε στο όνομα της ευτυχίας μπροστά στο ψέμα, το μίσος και τη συκοφαντία; Φαίνεται πως αυτό είναι το νέο ιδεώδες για να γίνει ο κόσμος ευτυχισμένος.
Φανταστείτε για ένα δευτερόλεπτο ότι ζούμε σε έναν κόσμο όπου όλοι οι γείτονές μας, όλοι οι φίλοι μας, όλοι οι συμπολίτες μας εφαρμόζουν αυτή τη θεμελιώδη αρχή της θετικής ψυχολογίας και της προσωπικής ανάπτυξης: δεν βλέπουμε ότι κάτι τέτοιο θα ήταν ο ορισμός της κόλασης; Διότι, για να αντισταθούμε στον κόσμο που έρχεται, τον κόσμο της καταπίεσης των γυναικών που έχουν το θάρρος να βγάλουν τη μαντίλα τους στο Ιράν, τον κόσμο της συμμαχίας μεταξύ των ανελεύθερων τεράτων της Κίνας, της Ινδίας, της Ρωσίας, της Βόρειας Κορέας και του Ιράν, η γηραιά μας Ευρώπη θα χρειαστεί τα πάντα εκτός από αυτόν τον ναρκισσιστικό ατομικισμό. Θα χρειαστεί, όσο ποτέ άλλοτε, ένα πνεύμα θυσίας, ευφυΐας και θάρρους για να υπερασπιστεί τις ελευθερίες που απειλούνται από ολοκληρωτικές αυτοκρατορίες και φανατικές θρησκείες. Δεν είμαι σίγουρος ότι έχουμε κάνει καλή αρχή…
μετάφραση: Χριστίνα Σταματοπούλου,δημοσιεύθηκε στη Le Figaro (5 Οκτωβρίου 2022).
