του Νικόλα Δημητριάδη, απόσπασμα από το εισαγωγικό κείμενο του αφιερώματος του Άρδην (τ. 130-131), Επ-ανακαλύπτoντας το Βυζάντιο.
Κομνηνοί και Παλαιολόγοι στα …σόσιαλ μήντια
Ο Andrew είναι ένας νέος στις Η.Π.Α. που έχει δημιουργήσει μία σειρά ιστοσελίδων στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης με στόχο την προβολή της βυζαντινής ιστορίας. Η μητέρα του είναι ελληνικής καταγωγής και ο ίδιος διηγείται πώς γνώρισε το Βυζάντιο στην παιδική του ηλικία: «Θυμάμαι να ρωτάω τη μητέρα μου: Αφού υπήρχανε αρχαίοι Έλληνες και υπάρχουν και σήμερα Έλληνες, τί απέγιναν οι Έλληνες στο ενδιάμεσο; Ήξερα ότι οι Αρχαίοι είχαν κατακτηθεί από τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, αλλά μπερδεύτηκα λίγο όταν έλαβα μία αόριστη απάντηση που περιελάμβανε κάποια «βυζαντινή» αυτοκρατορία. Δεν φανταζόμουν τότε ότι αυτή θα γινόταν το μεγαλύτερό μου πάθος. Δεν μπορούσα να καταλάβω το πώς ένας τέτοιος πολιτισμός ήταν αγνοημένος και το γιατί πολλοί άνθρωποι, ακόμη και εκπαιδευτικοί, υποτιμούν τον ιστορικό ρόλο του Βυζαντίου. Γιατί, στο μάθημα της μεσαιωνικής Ιστορίας, διδασκόμουν για το κάθε τυχαίο χωριουδάκι της Σκωτίας και όχι για την Κωνσταντινούπολη;»
Ο Andrew δεν είναι ο μόνος. Ο Γάλλος σχεδιαστής και γραφίστας Antoine Helbert γνώρισε το Βυζάντιο σε ηλικία 7 ετών, όταν η μητέρα του τού αγόρασε ένα σχετικό βιβλίο. Έκτοτε το Βυζάντιο έγινε το πάθος του και μέχρι σήμερα κλέβει χρόνο από τις διαφημίσεις, τις αφίσες και τα εξώφυλλα περιοδικών που σχεδιάζει, για να φτιάξει εκπληκτικής ποιότητας ψηφιακές αναπαραστάσεις των κτιρίων της βυζαντινής Κωνσταντινούπολης[1]. Το ίδιο «μικρόβιο» θα κολλήσει και ο Αμερικανός Eric Chauvin, ο οποίος, αφού πέρασε 20 χρόνια φτιάχνοντας ψηφιακά εφέ για το Χόλυγουντ, επέλεξε τα τελευταία χρόνια να αφιερώσει τον χρόνο του στη ζωγραφική πινάκων με θέμα την Κωνσταντινούπολη του 6ου αιώνα[2].
Στην άλλη άκρη της υφηλίου, η Γιαπωνέζα Sato Futaba δημιούργησε μία σειρά κόμικ manga με πρωταγωνίστρια την Άννα Κομνηνή, ενώ, στις Φιλιππίνες, ένας αυτοδίδακτος 20άρης, ο Powee Celdran, δημιούργησε την ιστοσελίδα Byzantine Time Traveller για να μοιραστεί και αυτός το πάθος του με το διαδικτυακό κοινό. Παράλληλα με την παρουσίαση κειμένων και εικόνων για τη βυζαντινή τέχνη και ιστορία, και τα ταξίδια του σε χώρες της άλλοτε Αυτοκρατορίας, ο Powee έχει ήδη φτιάξει και πουλάει το επιτραπέζιο παιχνίδι «Battle for Byzantium» και μία σειρά από τράπουλες, εικονογραφημένες με προσωπικότητες της βυζαντινής ιστορίας.
Οι «βυζαντινολάτρες» αυτοί, και πολλοί άλλοι όμοιοί τους, στην Ελλάδα και το εξωτερικό, έχουν δύο κοινά σημεία: Πρώτον, δεν προέρχονται από τον ακαδημαϊκό χώρο και δεύτερον κυκλοφορούν το μεράκι τους στο διαδίκτυο και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, συγκροτώντας ομάδες και δίκτυα με χιλιάδες άλλους ομοϊδεάτες τους.
Τρεις φίλοι, υποψήφιοι διδάκτορες, οι Γ. Μπουτζιόπουλος, Π. Μέρμηγκας, Δ. Μπογδάντσαλης, έφτιαξαν μία σειρά podcast, το «Βυζάντιο explained», το οποίο, όπως λένε, είναι «ένα κανάλι για τη Βυζαντινή Ιστορία όπως θα έπρεπε να την μαθαίνουμε».
Στο τουίτερ, ανώνυμοι λογαριασμοί αναδεικνύουν πτυχές του Βυζαντίου με συνεχείς, σύντομες –ή και εκτενέστερες– αναρτήσεις: Ο «Chrysoloras» αναρτά χαρακτηριστικά αποσπάσματα της βυζαντινής γραμματείας, ο «Varangian Chronicler» αναρτά πτυχές της στρατιωτικής ιστορίας, ενώ ο χρήστης «The Byzantine Legacy» παρουσιάζει στους 88 χιλιάδες ακολούθους του τη βυζαντινή τέχνη και αρχιτεκτονική.
Στο Φέησμπουκ και το Ρέντιτ, ανώνυμοι φιλίστορες χρήστες συζητούν και ενίοτε διαπληκτίζονται με εκτενείς αναρτήσεις για κάθε πτυχή της βυζαντινής ιστορίας, ενώ στο Ίνσταγκραμ νέοι ζωγράφοι αναδεικνύουν τα εμπνευσμένα από τη βυζαντινή τέχνη έργα τους. Ειδικά στην Ελλάδα, βλέπουμε τη βυζαντινή ζωγραφική να μπλέκεται, πότε με το γκράφιτι (όπως στο έργο του «Φίκου») και πότε με τα χαρακτικά (όπως στο έργο του Φώτη Βάρθη), πότε με τις τοιχογραφίες του Ντιέγκο Ριβέρα (όπως στο έργο του πρόωρα χαμένου Φαϊτάκη) και τον Τσε Γκεβάρα (όπως στα πορτραίτα του Γιάννη Γίγα) και πότε με την ποπ κουλτούρα (όπως στα έργα του Κώστα Λάβδα),
Η ψηφιακή τεχνολογία επιτρέπει την εύκολη αναπαραγωγή και κυκλοφορία εικόνων και κειμένων. Όμως, ο εθισμός των νεωτέρων στην ευκολία και τη δομή των Μέσων Κοινωνικής Δικτύωσης δυσχεραίνει τη δυνατότητά τους να διαβάζουν εκτενέστερα κείμενα. Έτσι, μικρά αποσπάσματα, εικόνες και χιουμοριστικά «meme» έχουν αντικαταστήσει τα άρθρα, τις μελέτες και τα βιβλία, στα οποία κατέφευγε άλλοτε όποιος ενδιαφερόταν για κάποιο θέμα. Από την άλλη, η διάχυση της πληροφορίας γίνεται πλέον από τον κάθε ενδιαφερόμενο, φθηνά και γρήγορα, απέναντι σε ένα ευρύ και ετερόκλητο ακροατήριο. Και αυτό μπορεί να μην φέρνει απαραιτήτως γνώση, φέρνει όμως εξοικείωση, γεγονός από μόνο του σημαντικό.
Κι αυτό γιατί η σχέση μας με τη βυζαντινή περίοδο της Ιστορίας μας παραμένει προβληματική. Το βυζαντινό παρελθόν θάφτηκε τον 19ο αιώνα, καθώς το σύγχρονο ελληνικό κράτος πάλευε να σταθεί στα πόδια του, με την ελπίδα να γίνει «εφάμιλλο των Ευρωπαίων». Άργησε να επανεκτιμηθεί (μαζί με τον λαϊκό πολιτισμό), σε μία μακρά πορεία, από τα τέλη του 19ου αιώνα και σε ολόκληρο τον 20ό, με πολλούς σταθμούς ποικίλων κοινωνικών και ιδεολογικών προελεύσεων.
……………………………………………………………………………………….
Το λιμάνι και το παλάτι του Βουκολέοντος στην Κωνσταντινούπολη. Ψηφιακή αναπαράσταση του Antoine Helbert
Αναζητώντας μια θέση στον ήλιο
Φτάνουμε, λοιπόν, σήμερα και διαπιστώνουμε ότι η επαφή μας με το Βυζάντιο εξακολουθεί συχνά να περιορίζεται στις εκκλησιές και τις πανεπιστημιακές αίθουσες. Εάν ζητήσουμε από έναν σημερινό νέο να φανταστεί μία σκηνή της μεσαιωνικής περιόδου, αυτός θα αντλήσει εικόνες και παραστάσεις κυρίως από την ευρωπαϊκή παραγωγή, από ταινίες ιπποτικές και φαντασίας. Δεν έχει τα ερεθίσματα που θα του δώσουν τη δυνατότητα να φανταστεί μία σκηνή στον Μυστρά ή στην Κωνσταντινούπολη. Αντιθέτως, η Αρχαιότητα είναι σαφώς καλύτερα εγγεγραμμένη στο συλλογικό μας «φαντασιακό».
Και αυτό γιατί η εξοικείωση με μία ιστορική περίοδο δεν απαιτεί απλώς εγκυκλοπαιδικές γνώσεις. Ας αναλογιστούμε μόνον τη δημοφιλία που έχουν σήμερα τα ιστορικά τηλεοπτικά σήριαλ, και το πώς συμβάλλουν, με τον τρόπο τους, στο να εξοικειωθεί το κοινό με τον ελληνικό κόσμο του 19ου ή των αρχών του 20ού αιώνα: από τον τρόπο ζωής, τις συμπεριφορές και τις νοοτροπίες, ως το ντύσιμο, τη γλώσσα, την τέχνη. Είναι αυτό ακριβώς το είδος εξοικείωσης που στερείται η βυζαντινή περίοδος. Εδώ, λοιπόν, έγκειται η συμβολή που έχουν οι μη ακαδημαϊκές απόπειρες παρουσίασης της βυζαντινής ιστορίας, κοινωνίας και τέχνης. Κάνουν πτυχές του Βυζαντίου προσιτές στο ευρύ κοινό, προσφέροντας το κάτι παραπάνω από την –πάντα ελλιπή– σχολική γνώση.
Στη μικρό αυτό αφιέρωμα, παρουσιάζουμε δημιουργούς που έχουν συμβάλει με το έργο τους στην κατεύθυνση αυτή. Ο βυζαντινολόγος Παναγιώτης Αγαπητός θα εισαγάγει το Βυζάντιο στο σύγχρονο αστυνομικό μυθιστόρημα, επιλέγοντας την ιστορική αυτή περίοδο για να αφηγηθεί στα βιβλία του τις περιπέτειες του πρωτοσπαθάριου Λέοντα. Ο «Φίκος», αν και σπούδασε αγιογραφία, είναι σήμερα γνωστός για τα τεράστια γκράφιτι που σχεδιάζει, τόσο στην Αθήνα όσο και σε κάθε γωνιά του πλανήτη, ενώ η Χρύσα Σακελλαροπούλου έχει εισαγάγει τη βυζαντινή ιστορία στον ιδιαίτερο χώρο των κόμικ. Και οι τρεις μάς κατέθεσαν την εμπειρία τους για τη σημερινή τάση επανακάλυψης του Βυζαντίου. Επίσης, ο Μάριος Νοβακόπουλος, μέλος της διαδικτυακής ομάδας «Cognosco», μας παρουσιάζει συνοπτικά το… ονοματολογικό ζήτημα του Βυζαντίου, σε μία προσπάθεια να υπερβούμε, επιτέλους, τον νομιναλισμό που επικρατεί σήμερα στον δημόσιο διάλογο, ενώ, τέλος, ο Γιώργος Καραμπελιάς μας υπενθυμίζει τις λιγότερο γνωστές πτυχές της βυζαντινής λογοτεχνίας, που μας αποκαλύπτουν πόσο λανθασμένη είναι η μονοδιάστατη αντίληψη που έχουμε συχνά για το Βυζάντιο, όταν το αντιλαμβανόμαστε ως ένα απέραντο… θρησκόληπτο ησυχαστήριο.
[1] Εκτενής παρουσίαση του έργου του Helbert στο τεύχος 95 του Άρδην (Ιαν.-Φεβ. 2015)
[2] Το ως τώρα έργο του παρουσιάζει στην ιστοσελίδα www.chauvinart.com.
