Εγκαινιάζουμε ένα νέο αφιέρωμα με κείμενα του Γιώργου Καραμπελιά από το βιβλίο του Εκκλησία και Γένος εν αιχμαλωσία, Εναλλακτικές Εκδόσεις.
Η αντίσταση στους έξι αιώνες της ξένης κατοχής δεν περιορίστηκε μόνο στο στρατιωτικό πεδίο (όπως είδαμε στο προηγούμενο αφιέρωμα μας, Η αντίσταση των Ελλήνων μετά το 1453), αλλά εξίσου σημαντική ήταν και στο πνευματικό πεδίο (Ορθοδοξία, γλώσσα, ιστορική συνείδηση και λαϊκή παράδοση).
του Γιώργου Καραμπελιά
Αν, για τους λογίους και τους πεπαιδευμένους Έλληνες, συστατικό και ενισχυτικό της ταυτότητάς τους, εκτός από τη θρησκεία, ήταν η γλώσσα και η ιστορία, για τον λαό, ιδιαίτερα για τα κατώτερα κοινωνικά στρώματα, η ορθόδοξη πίστη αποτελούσε το μοναδικό ανάχωμα στην απώλεια της ταυτότητας και τους εξισλαμισμούς. Εξ ου και η τεράστια σημασία των νεομαρτύρων και η ευρύτατη διάδοση των «Μαρτυρολογίων» και των «Συναξαριστών». Ο Νεκτάριος Τέρπος, προς παραδειγματισμό των λιποψυχούντων, αναφέρεται ιδιαίτερα στην περίπτωση του «νεομάρτυρα» της Β. Ηπείρου, άγιου Νικόδημου του Ελβασάν, που μαρτύρησε το 1722 και η μνήμη του τιμάται στις 11 Ιουλίου:
«Καὶ ἀκούσατε. Ἐτοῦτος ὁ ἅγιος ἦτον ἀπὸ τὰ Βελάγραδα [ ] φθόνῳ τοῦ διαβόλου, ἀρνήθη τὸν Χριστὸν παῤῥησία, καὶ ἔγινεν Ἀγαρηνός[ ]. Ἡ δὲ γυνὴ αὐτοῦ ἐλυπᾶτο πολλὰ δι’ αὐτόν, καὶ ἐπαρακάλει… διὰ νὰ ἐπιστρέψῃ πάλιν πρὸς Κύριον. Τέλος ὑπῆγε εἰς τὸ Ἅγιον Ὅρος καὶ ἐξομολογήθη, [ ] ἔλαβε τὸ Ἅγιον Σχῆμα καὶ ἔγινε καλόγερος. (Τρία χρόνια μετά) ἐβουλήθη νὰ ἐπιστρέψῃ εἰς τὰ Βελάγραδα, νὰ μαρτυρήσῃ διὰ τὸ ὄνομα τοῦ Χριστοῦ. [ ] … ἐπαῤῥησιάσθη εἰς τοὺς ἀσεβεῖς. …τὸν ἐπῆγαν εἰς τὸν ἡγεμόνα λεγόμενον Χουσὲν πασιᾶς. Ὁ δὲ ἅγιος τοῦ ἀπηλογήθη· μὴ γένοιτο, ὦ ἡγεμὼν νὰ ἀρνηθῶ ποτὲ τὸν (Μωάμεθ) πιστεύω πῶς εἶναι προφήτης τοῦ σατανᾶ, καὶ κάθεται μέσα εἰς τὸ πῦρ τὸ αἰώνιον, αὐτὸς καὶ ὅσοι τὸν πιστεύουν διὰ προφήτην. Ταῦτα εἰπὼν ὁ ἅγιος, ὁ ἡγεμὼν ἐθυμώθη καὶ ἐν τῷ ἅμα τὸν ἀποφάσισε νὰ τὸν ἀποκεφαλίσουν. Καὶ ἡ μὲν ἁγία του ψυχὴ ἀνέβη στεφηφόρος εἰς τὸν χορὸν τῶν ἁγίων μαρτύρων, τὸ δὲ ἅγιον αὐτοῦ λείψανον, λαβόντες οἱ χριστιανοὶ κατέθεσαν αὐτὸ εἰς τὸν ναὸν τῆς Θεοτόκου λεγόμενον Σουρούμπουλη, εἰς δόξαν Θεοῦ[1].»
Ο Νικόδημος Αγιορείτης πρώτος εξέδωσε, το 1799, μαρτυρίες με τους βίους και ορισμένες ακολουθίες νεομαρτύρων, καταγράφει δε 86 τον αριθμό. Ο Κ. Σάθας τους ανεβάζει σε 101, ο Χρυσόστομος Παπαδόπουλος σε 124, ο δε Ιωάννης Περαντώνης, βιογραφεί 162[2]. Για τους νεομάρτυρες διατηρείται ακόμα και σήμερα μια προφορική παράδοση, χαμένη σε θρύλους και μύθους πολλών τοπικών κοινωνιών, και μια γραπτή παράδοση μαρτυρολογίων και λειτουργιών.
«… τα Μαρτύρια των αιώνων 15ου-17ου, είναι της λόγιας βυζαντινής παράδοσης, ενώ αυτά που γράφηκαν κατά τους 18ο-19ο αι., είναι της δημοτικής παράδοσης. Της λόγιας παράδοσης, ανήκουν σε συγγραφείς, όπως ο Ανώνυμος του 15ου αι., συγγραφέας του μαρτυρίου του νεομάρτυρα αγίου Γεωργίου, που άθλησε στην Αδριανούπολη (+1437, Μαρτίου 26), οι Ιωάννης Μόσχος, Παχώμιος Ρουσάνος, Νικόλαος Μαλαξός, Δαμασκηνός Στουδίτης, Μελέτιος Συρίγος και Ιωάννης Καρυοφύλλης, κ.ά. Τα Μαρτύρια της δεύτερης περιόδου, ήτοι της δημοτικής παράδοσης, προέρχονται από συγγραφείς, όπως οι Ιωνάς Καυσοκαλυβίτης, Νικόδημος Αγιορείτης, Μακάριος Νοταράς, Νικηφόρος Χίος, Αθανάσιος Πάριος κ.α».[3]
Καθόλου τυχαία, από τα μέσα του 18ου αιώνα, πολλαπλασιάζονται οι νεομάρτυρες, ιδιαίτερα στις περιοχές της Δυτικής Μικράς Ασίας, της Θράκης, της Μακεδονίας. Η Κων/πολη, η Χίος, η Μυτιλήνη, η Θεσ/νίκη, η Δυτική Μ. Ασία, είναι τα μεγάλα κέντρα της δράσης και του μαρτυρίου των νεομαρτύρων. Η επίταση της εμφάνισης νεομαρτύρων κατά τον 18ο αι. και η γεωγραφική επικέντρωσή τους μαρτυρεί είτε μια σκλήρυνση των τουρκικών αντιδράσεων, καθώς το ελληνικό στοιχείο ενισχύεται, είτε μια αυξανόμενη αντίσταση των ραγιάδων στους εξισλαμισμούς, είτε όλα μαζί. Πάντως, ούτως ή άλλως, καταρρίπτει το σχήμα μιας απάλυνσης της οθωμανικής θηριωδίας, ή της εξασθένισης της θρησκευτικής αντιπαράθεσης: Από τους 140 νεομάρτυρες της Τουρκοκρατίας, τους οποίους τιμά η Εκκλησία, οι 58 μαρτύρησαν κατά την περίοδο 1780-1830[4].
Παράλληλα με την ενίσχυση των επαναστατικών κινήσεων του ελληνισμού, [ ]ίσως, σε περιοχές όπου η αντίθεση δεν μπορούσε να πάρει τη μορφή επαναστατικών κινήσεων, σε λαϊκά στρώματα που είχαν μικρότερη επαφή με την εκπαίδευση και ήταν περισσότερο εκτεθειμένα στις καταφρονητικές συμπεριφορές των Τούρκων, εκεί θα ακολουθήσει μάλλον τον δρόμο των νεομαρτύρων.
«Από τούς διαφόρους επαγγελματίες σημαντικός είναι ο αριθμός των ραπτών και των κηπουρών. [Ράπται ήσαν] ο Ιωάννης από τα Ιωάννινα, ο Δούκας ο Μυτιληναίος, ὁ Ιωάννης από την Θάσον, ο Δαμασκηνός από την Κωνσταντινούπολιν, ο Γεώργιος από την Μυτιλήνην, ο Μύρων από την Κρήτην. Ενώ κηπουροί καταγράφονται ο Χρίστος από την Αλβανίαν, ο Μιχαήλ από τας Αθήνας, ο Γεώργιος από την Κωνσταντινούπολιν.
Επίσης καταγράφονται πραγματευταί, ο Ιωάννης από το Ασπρόκαστρον, ο Πολύδωρος από την Λευκωσίαν, ο Γεώργιος από την Σερβίαν, ο Συμεών από την Τραπεζούντα, ο Αγγελής από την Κων/πολιν, χρυσοχόοι… ναύται, ο Αναστάσιος από το Ναύπλιον, ο Θεόδωρος ο νέος ο Βυζαντιεύς, ζωγράφοι·… ο Αυξέντιος από τα Ιωάννινα, ο Ζαχαρίας από την Άρταν, γουναράδες·… ο Χριστόδουλος από την Κασσάνδραν, ο Χατζή Γεώργιος από την Φιλαδέλφειαν, αμπατζήδες…»[5].
Χαρακτηριστική για τη νέα διάσταση που αποκτά, λίγο πριν την Επανάσταση, το κίνημα των νεομαρτύρων υπήρξε η περίπτωση του οσίου Νικήτα, που μαρτύρησε στις Σέρρες, στις 4 Απριλίου 1808, ανήμερα του Πάσχα. Όπως επισημαίνει ο Χρυσόστομος Παπαδόπουλος, «Σπανιώτατα ήταν τα παραδείγματα νεομαρτύρων προκαλεσάντων το μαρτύριον εκ θρησκευτικού ενθουσιασμού και ακατασχέτου πόθου», δεδομένου μάλιστα ότι «η εκκλησία δεν ενέκρινε το εκ προκλήσεως μαρτύριον»[6]. Τωόντι, η συντριπτική πλειοψηφία αφορούσε εξισλαμισθέντες, οι οποίοι διεκδικούσαν ανοικτά την επιστροφή στην ορθοδοξία και υφίσταντο μαρτυρικό θάνατο. Ο νεομάρτυρας Άγιος Νικήτας, όμως, ο οποίος δεν είχε αλλαξοπιστήσει ο ίδιος αλλά οι γονείς του, ήταν κρυπτοχριστιανοί του Πόντου έδειξε έναν «ακατάσχετο πόθο» για τον θάνατό του. Πήγε σε ένα τζαμί και προκάλεσε έναν ανάπηρο μουσουλμάνο να ασπαστεί τον χριστιανισμό για να θεραπευτεί! Το αποτέλεσμα ήταν να συλληφθεί, να βασανιστεί και εν τέλει να κρεμαστεί. Ο Δ. Μιχαλόπουλος, με αφορμή αυτό το γεγονός, επισημαίνει την εθνική διάσταση που αποκτά το κίνημα των Νεομαρτύρων:
«…Το αποφασιστικό βήμα προς την Επανάσταση δεν έγινε ούτε το 1806 στην Πελοπόννησο, με την εξέγερση του Κολοκοτρώνη, ούτε το 1814, οπότε σχηματίστηκε ο πυρήνας της Φιλικής Εταιρείας, αλλά το 1808 στη Μακεδονία, συγκεκριμένα στις Σέρρες. Εκεί, πράγματι, εμφανίστηκε, τη Μεγάλη Δευτέρα ο ιερομόναχος Νικήτας, από τη Σκήτη της Αγίας Άννης, στο Άγιον Όρος… Διότι οι γονείς του ήταν κρυπτοχριστιανοί από τον Πόντο και ο Νικήτας έφερε βαρύτατα το γεγονός ότι είχαν κάνει έστω και ψεύτικα σουνέτι. Υπήρχε όμως και άλλη αιτία, σπουδαιότερη: Ο Νικήτας αναζητούσε ενδομύχως να αποδείξει ότι η –όποια– συμβίωση Ελλήνων και Τούρκων αποτελούσε πια παρελθόν. Είχε ήδη έλθει ο καιρός να φτιάξουν οι Έλληνες, Χριστιανοί Ορθόδοξοι, δικό τους Κράτος»[7].
Ένας νεώτερος μελετητής, ο Μ.Γ. Βαρβούνης, επισημαίνει και αυτός την αντιστασιακή υφή του φαινομένου των νεομαρτύρων:
«Σε τελική ανάλυση, ο νεομάρτυρας αντιπροσωπεύει ένα πρότυπο δρώντος ανθρώπου της τουρκοκρατίας. Υπάρχει και ένα δεύτερο υπόδειγμα δράσης κατά την ίδια ιστορική περίοδο που αντιπροσωπεύεται από τις μορφές του κλέφτη και του αρματωλού. [ ] Και οι δύο αντιστέκονται στη βία, την υποδούλωση και την καταπίεση, με διαφορετικά όμως όπλα και με άλλους τρόπους. Μέσα όμως στον υπόδουλο ελληνισμό είναι η μεταφυσική προοπτική των νεομαρτύρων και η αγωνιστική οπτική των κλεφταρματωλών, που δίνουν τον τόνο στην προσπάθεια για την αναγέννηση του δούλου Γένους»[8].
Δηλαδή, η πλέον ανυποχώρητη αντίσταση θα πάρει δύο μορφές – την ένοπλη αντιπαράθεση και τη ριζική απόρριψη της ιδεολογίας και του κόσμου του κατακτητή, την απόρριψη του ισλάμ και την μαρτυρία υπέρ της ορθοδοξίας.
Νεομάρτυρες στη Σμύρνη
Στη Σμύρνη, την 1η Μαΐου 1819, θα καρατομηθεί, μετά από φρικτά βασανιστήρια, ο νεομάρτυς Αγαθάγγελος (κατά κόσμον Αθανάσιος). Σύμφωνα με τον εφημέριο Γουίλιαμσον , ιδρυτή της Αγγλικής Βιβλικής Εταιρείας, ο Αθανάσιος, γιος βαρκάρη, πείστηκε σε μια νύχτα μέθης να αλλαξοπιστήσει, αλλά δώδεκα μήνες μετά, γεμάτος τύψεις, έφυγε για τη Μονή Εσφιγμένου και προετοιμάστηκε πνευματικά για τη θυσία. Με το ένδυμα του μοναχού, επισκέφτηκε τον καδή της Σμύρνης και του δήλωσε πως αποκηρύσσει το ισλάμ· οι Τούρκοι τον φυλάκισαν και, με βασανιστήρια, συνοδευόμενα από υποσχέσεις, προσπάθησαν μάταια να τον μεταπείσουν:
Την ημέρα της εκτέλεσης, ο Αθανάσιος οδηγήθηκε έξω από τη φυλακή με τα χέρια δεμένα πισθάγκωνα, περπάτησε αγέρωχα στην πλατεία, μπροστά από το μεγάλο τέμενος: εκεί για μία ακόμα φορά του προσέφεραν την σωτηρία αν έμενε Τούρκος, με αντάλλαγμα, πλούτη, γυναίκες, άλογα και σπίτια, αλλά τίποτε δεν μπόρεσε να τον μεταπείσει… Τελικώς, ένας Τούρκος σιδεράς πήρε εντολή… να του κόψει το κεφάλι. Ο εκτελεστής, του έκοψε ένα μέρος από το δέρμα του λαιμού του [ ], ώστε να φοβηθεί και να υποχωρήσει· ενώ ο Αθανάσιος γονατιστός διακήρυσσε με ηρεμία και αξιοπρέπεια πως γεννήθηκε με τον Χριστό και θα πεθάνει με αυτόν, η τρομακτική πράξη ολοκληρώθηκε με ένα και μόνο κτύπημα. Η τουρκική φρουρά έριξε αμέσως κουβάδες με νερό στο λαιμό του νεκρού και στην καρατομημένη κεφαλή, ώστε να εμποδίσει το πλήθος των Ελλήνων να βουτήξουν τα μαντήλια τους στο αίμα του, ως ενθύμιο του μεγάλου γεγονότος. Το πτώμα παρέμεινε φρουρούμενο για τρεις μέρες, με το στήθος και το στομάχι στραμμένα στο έδαφος και την κεφαλή τοποθετημένη ανάμεσα στους μηρούς, πάνω στον πρωκτό. Στη συνέχεια το παρέδωσαν στους Έλληνες και το έθαψαν στο κεντρικό νεκροταφείο»[9].
Ο Αθανάσιος μαρτύρησε σε ηλικία μόλις 19 ετών και ο Κωνσταντίνος Οικονόμος, συνέθεσε τροπάριο, αντί του «Δεῦτε τελευταῖον ἀσπασμόν»[10]:
«Πληθὺς ἡ τῶν Σμυρναίων ἐν ᾠδαῖς εὐφημήσωμεν ἡμῶν τὸν πολιοῦχον καὶ τῆς Αἴνου τὸ βλάστημα, πρόμαχον θερμὸν Ἀγαθάγγελον ἱερομάρτυρα ἐσθλόν· ἐπλάκη γὰρ γενναίως τῷ δυσμενεῖ καὶ τοῦτον κατεπόνησε· διὸ καὶ ἐν οὐρανομάρτυσι συναγάλλεται ὑπὲρ ἡμῶν ἐξευμενίζων τὸν μόνον φιλάνθρωπον.»
Ο Αγαθάγγελος δεν ήταν παρά ο τελευταίος νεομάρτυρας της Σμύρνης – αναφέρονται οκτώ περιπτώσεις, οι έξι εκ των οποίων κατά την περίοδο 1763-1819. Στις 10-4-1763, αποκεφαλίστηκε ο ψαράς «Δήμος εν Σμύρνη», οι δε Σμυρναίοι θεωρούσαν τον τάφο του θαυματουργό. Ο «Μιχαήλ ο Βουρλιώτης», γανωματής, μαρτύρησε στις 16-4-1772, το δε πτώμα του το περισυνέλλεξαν από τη θάλασσα και το έθαψαν με τιμές στην Αγία Φωτεινή. Στις 26-5-1794, θα πάρει τον δρόμο του μαρτυρίου ο «Αλέξανδρος Θεσσαλονικεύς ο Δερβίσης»· ο τσαγκάρης «Ιωάννης εκ Θεσσαλονίκης ο Νάννος» αποκεφαλίστηκε, στις 29-5-1802, και οι Έλληνες μπόρεσαν να τον θάψουν καταβάλλοντας 3.000 γρόσια στους Τούρκους· ο Προκόπιος Βάρνης θα αποκεφαλιστεί την 25η Ιουνίου 1810, για να ακολουθήσει ο Αγαθάγγελος το 1819[11].
Οι Κολλυβάδες πατέρες προβάλλουν τους Νεομάρτυρες ως την πρωταρχική μορφή αντίστασης. Ο Νικόδημος Αγιορείτης (1749-1809) θα εκδώσει το Νέο Μαρτυρολόγιον και θα συγγράψει τον Συναξαριστή[12], καθώς και πλήθος ακολουθιών. Ο Αθανάσιος Πάριος (1722-1813), θα γράψει την «Ακολουθία του νεομάρτυρος Δημητρίου του Χίου», που αποκεφαλίστηκε στην Πόλη το 1802, καθώς και το «Μαρτύριον του Ιωάννου του Κρητός»[13], που μαρτύρησε στη Νέα Έφεσο, το 1811 τονίζοντας πως «οἱ νέοι μάρτυρες εἰσὶν ἅγιοι καὶ πρέπει νὰ τιμῶνται ὡς τοιοῦτοι καὶ ἄνευ κανονικῆς διατυπώσεως τῆς Μ. Ἐκκλησίας»[14].
Την ίδια όμως στιγμή, στο απέναντι στρατόπεδο, του εκδυτικισμένου Διαφωτισμού, ο Ανώνυμος συγγραφέας του Λιβέλλου κατά των Αρχιερέων, που είχε εκδοθεί στη Σμύρνη, επιτίθεται στην εκκλησιαστική παράδοση:
Δυσχεραίνουσιν οἱ Ἅγιοι ὅταν βλέπουσι ἐκδιδόμενα βιβλία ἐπιστημονικὰ καὶ φιλολογικά, τὰ ὁποῖα φωτίζουσι τὸ γένος. Ὡς φαίνεται, δὲν ἐχόρτασαν οὗτοι ἀπὸ Συναξάρια καὶ Μαρτυρολόγια, Νέους Παραδείσους καὶ Ὅρμους σωτηρίους, Ὀρθοδοξίας Πηδάλια, Λαυσαϊκά, Ἀσκητικὰ καὶ ἄλλας σαπρολογίας, μὲ τὰ ὁποῖα οἱ μελανοφόροι καὶ μελανόψυχοι ἀπεζόφωσαν τὸ γένος… ποίαν ὠφέλειαν προξενοῦσιν εἰς τὸν πεπολισμένον καὶ κοσμικὸν ἄνθρωπον τὰ Λαυσαϊκὰ τοῦ Ἀββᾶ Ἰσαάκ, τὰ Ἀσκητικὰ τοῦ Ἐφραὶμ τοῦ Σύρου καὶ ἄλλων τῆς Θηβαΐδος ἀσκητῶν λαχανοφάγων, οἵτινες ἔζησαν εἰς τὰς ἐρήμους μαχόμενοι μὲ τοὺς δαίμονας; Εἰς τὶ συντείνουσιν αἱ ὀπτασίαι καὶ τὰ τερατώδη ὀνείρατα τοῦ Μακαρίου τοῦ Αἰγυπτίου, τὰ ὁποῖα εὐνοοῦσι μᾶλλον τὸν ἐμετὸν ἢ τὸν γέλωτα»[15];
Επρόκειτο για δύο κόσμους που αδυνατούσαν να επικοινωνήσουν. Ο «Προκόπιος Βάρνης» οδηγείται στο μαρτύριο, εμπνεόμενος από αυτούς τους «Νέους Παραδείσους», που «εὐνοοῦσι μᾶλλον τὸν ἐμετὸν ἢ τὸν γέλωτα» στον «πεπολισμένον καὶ κοσμικὸν ἄνθρωπον»,. Ενδεικτική εξ άλλου της αδυναμίας τους να κατανοήσουν το ιερό πάθος των νέων Αγίων, είναι η τελευταία αποστροφή της επιστολής του Γουίλιαμσον, αυτόπτη μάρτυρα του αποκεφαλισμού του Αθανασίου:
…Εν συνεχεία (το πτώμα) δόθηκε στους Έλληνες και κηδεύτηκε στο κεντρικό νεκροταφείο. Πανάκριβα εξαγορασμένη ταφή!!! … είναι δύσκολο να πει κανείς ποιοι είναι οι περισσότερο ένοχοι, οι Τούρκοι ή οι Έλληνες; Οι Τούρκοι είναι άγριοι, πάντα έτοιμοι να χύσουν το αίμα ενός Χριστιανού. Αλλά πόσο απαίσιο είναι το γεγονός ότι μια Εκκλησία, μια Χριστιανική Εκκλησία, θα αρνούνταν τη συγγνώμη της σε ένα εκπεσόν μέλος της!»[16].
Ο προτεστάντης πάστορας αδυνατούσε να κατανοήσει την ενέργεια του μάρτυρα, που θυσιάστηκε για την πίστη του, και μάλιστα έφθασε να πιστέψει πως η θυσία του είχε προκληθεί από «πίεση» της ορθόδοξης Εκκλησίας, ενώ πολύ συχνά, οι νεομάρτυρες προχωρούσαν στο διάβημά τους παρά τις προσπάθειες των μοναχών να τους αποτρέψουν. Η αντίληψή του είναι συνέπεια της τεράστιας απόστασης που χώριζε έναν λαό που πάλευε απεγνωσμένα για την πίστη και την ελευθερία του από τους λαούς της Δύσης. Όμως, το γεγονός ότι και ένας Έλληνας, ο «Ανώνυμος», αδυνατούσε να κατανοήσει τη σημασία των «Συναξαρίων» καταδεικνύει το εύρος του χάσματος που είχε δημιουργηθεί ανάμεσα στις διαφορετικές πτέρυγες του ελληνισμού.
[1] Κωνσταντίνος Γαρίτσης. Ο Νεκτάριος Τέρπος και το έργο του: εισαγωγή, σχόλια, κριτική έκδοση του έργου του Πίστις, εκδ. «Ο Θεσβίτης», Θήρα 2002, σσ. 265-267.
[2] Χρ. Παπαδόπουλος, Οι νεομάρτυρες,21934· Otto F. A. Meinardus, The Saints of Greece, George Scouras, 1970· I. Περαντώνης, Λεξικόν των νεομαρτύρων, ΕΕΕΕ, 1972· Πρακτικά Διορθόδοξου Συνεδρίου, «Κωνσταντίνος ο Υδραίος-Νεομάρτυρες προάγγελοι της αναστάσεως του γένους», Ύδρα, 10-14/11/2000, Μητρόπολις Ύδρας, Σπετσών, Αιγίνης, Ερμιονίδος και Τροιζηνίας, Ύδρα 2007· Έλληνες Νεομάρτυρες, 1453-1821, Πρακτ. Συνεδρίου, Λιδωρίκι 29-30 Μαΐου 1997· Μ.Γ. Βαρβούνης, Λαογραφικά των νεομαρτύρων, ΔΠΘ, Κομοτηνή 1998. Για τη σχέση εθνομαρτύρων και νεομαρτύρων, βλ. Γ. Τζεδόπουλος, «Εθνική ομολογία και συμβολική στην Ελλάδα του 19ου αιώνα, οι εθνομάρτυρες», Μνήμων, τ. 24, 2002, σσ. 107-143· Π. Γ. Νικολόπουλος, «Νεομάρτυρες: Καυχήματα τοῦ σκλαβωμένου Γένους», εφ. Εστία, 1.4.2005 –7.4.2005.
[3] Βασίλειος Ψευτογκάς, «Η νεομαρτυρολογική γραμματεία και τα είδη της»,στο Έλληνες νεομάρτυρες…, ό.π., σσ. 83.
[4]http://www.apostoliki-diakonia.gr/GR_MAIN/catehism/theologia_zoi/themata.asp?cat= hist&contents= contents_Genos.asp&main=ecclesia_history&file=8/8.2.htm.
[5] Π. Γ. Νικολόπουλος, «Νεομάρτυρες…», ό.π., Εστία, 1.4.2005 έως 7.4.2005.
[6] Χρυσόστομος Παπαδόπουλος, Οι νεομάρτυρες, Αθήνα 21934, σ. 9.
[7] Δημήτρης Μιχαλόπουλος, «Η εθνική και γενικότερη σημασία της στάσης των νεομαρτύρων» στο, Έλληνες νεομάρτυρες, ό.π., σσ. 83.
[8] Μ.Γ. Βαρβούνης, Λαογραφικά…, ό.π.,σσ. 71-73.
[9] Charles Williamson, επιστολή στον Joseph Tarn· βλ. R. Clogg, «A little-known Orthodox Neo-Martyr, Athanasios of Smyrna (1819)», Anatolica, Studies in the Greek East in the 18h and 19th Centuries, Variorum, σσ. XV, 28-36. και στο βιβλίο μου, Κοινωνικές συγκρούσεις και διαφωτισμός στην Προεπαναστατική Σμύρνη, (1788-1820). ΕΕ, Αθήνα 2009, Γ.Κ. , II.
[10] Ν.Κ. Χατζηκωστής, Σμυρναϊκά Ανάλεκτα, Mélanges Smyrnéens2, Αθήνα 1906, σ. 7.
[11] Ι. Περαντώνης, ό.π., τ. Α΄, σσ. 171-172, 58-59, τ. Β΄, σσ. 259-261, τ. Γ΄, σσ. 439-441.
[12] Νέον Μαρτυρολόγιον, Βενετία, 1799· Συναξαριστής, Βενετία 1819, Δόμος, Αθήνα 2005.
[13] Νέον Λειμωνάριον, ΙΙ, Βενετία 1819, σσ. 101-114, 328-331.
[14] Χρ. Παπαδοπούλου, Οι νεομάρτυρες, ό.π., σ. 10.
[15] Βλ. Π. Κιτρομηλίδης, «Ιδεολογικές συνέπειες της κοινωνικής διαμάχης στη Σμύρνη (1809-1810)», Δελτίο ΚΜΣ, 3, Αθήνα 1982, σσ. 32-33.
[16] Στο R. Clogg, «A little-known…», ό.π., σ. XV, 35.
Ενισχύστε την προσπάθειά μας κάνοντας μια δωρεά στο Άρδην πατώντας ΕΔΩ.
Γνωρίστε τα βιβλία των Εναλλακτικών Εκδόσεων
Ακολουθήστε το Άρδην στο Facebook
Εγγραφείτε στο κανάλι του Άρδην στο Youtube
Διαβάστε και το πρώτο μέρος του αφιερώματος, Εκκλησία και Γένος εν αιχμαλωσία:
1 ΣΧΟΛΙΟ
[…] Του Γιώργου Καραμπελιά ΠΗΓΗ ardin-rixi.gr […]