Τουρκία: Πολιτική οικονομία

Στο γρα­φεί­ο του Τούρ­κου Πρω­θυ­πουρ­γού έ­φθα­σε τα­χυ­δρο­μι­κά έ­να α­πρό­σμε­νο και όχι ευ­πρόσ­δε­κτο πα­κέ­το. Το πα­κέ­το πε­ριεί­χε πέ­ντε με­τα­χει­ρι­σμέ­νες ζώ­νες και εί­χε τα­χυ­δρο­μη­θεί α­πό την πό­λη Denizli της δυ­τι­κής Τουρ­κί­ας. Κα­τά τους α­πο­στoλείς, που βρή­καν τον ευ­φά­ντα­στο αυ­τό τρό­πο να δια­μαρ­τυ­ρη­θούν προς τον Πρω­θυ­πουρ­γό για την οι­κο­νο­μι­κή τους δυ­σπρα­γί­α, οι ζώ­νες τους ή­ταν πλέ­ον ά­χρη­στες διό­τι δεν μπο­ρού­σαν να τις σφί­ξουν πε­ρισ­σό­τε­ρο. Η τουρ­κι­κή α­στυ­νο­μί­α ε­ντό­πι­σε και α­νέ­κρι­νε τους πέ­ντε Τούρ­κους, αλ­λά τους ά­φη­σε ε­λεύ­θε­ρους διό­τι δεν προ­έ­κυ­ψε ό­τι η πρά­ξη τους ή­ταν ε­πι­λή­ψι­μη.
Με τον πρω­τό­τυ­πο και συμ­βο­λι­κό αυ­τό τρό­πο, οι Τούρ­κοι βιο­πα­λαι­στές έ­δει­χναν ό­τι η οι­κο­νο­μι­κή τους κα­τά­στα­ση εί­χε φτά­σει στο α­προ­χώ­ρη­το. Και δι­καιο­λο­γη­μέ­να. Ο πλη­θω­ρι­σμός κάλ­πα­ζε γύ­ρω στο 80%, τα ε­πι­τό­κια ή­ταν φυ­σιο­λο­γι­κά ψη­λό­τε­ρα του πλη­θω­ρι­σμού και η τουρ­κι­κή λί­ρα εί­χε υ­πο­τι­μη­θεί κα­τά 80% έ­να­ντι του δο­λα­ρί­ου στη διάρ­κεια του χρό­νου. Για να τα­χυ­δρο­μή­σουν τις ζώ­νες τους στο πρω­θυ­πουρ­γι­κό γρα­φεί­ο, οι δια­μαρ­τυ­ρό­με­νοι πλή­ρω­σαν το δι­πλό τα­χυ­δρο­μι­κό τέ­λος α­πό αυ­τό που θα πλή­ρω­ναν έ­να χρό­νο πριν.
Πα­ρα­λή­πτης του πα­κέ­του, ό­μως, δεν ή­ταν ο Μπου­λέ­ντ Ε­τζε­βίτ, αλ­λά ο Τουρ­γκούτ Ο­ζάλ. Η δια­μαρ­τυ­ρί­α των πέ­ντε Τούρ­κων έ­λα­βε χώ­ρα ό­χι το 2001 αλ­λά στα τέ­λη του 1988. Και αυ­τό, πα­ρά το γε­γο­νός ό­τι η δε­κα­ε­τί­α του 1980 θε­ω­ρεί­το οι­κο­νο­μι­κά ε­πι­τυ­χη­μέ­νη για την Τουρ­κί­α με ρυθ­μούς α­νά­πτυ­ξης πά­νω α­πό 7-8%, με ε­ξα­γω­γές ρε­κόρ και με ξέ­νες ε­πεν­δύ­σεις που μό­νο το 1988 (800 εκ. δολ) α­ντι­στοι­χού­σαν στο έ­να τρί­το ό­λων των ξέ­νων ε­πεν­δύ­σε­ων της τε­λευ­ταί­ας τρια­­κο­ντα­ε­τί­ας.
Α­νε­ξάρ­τη­τα, ό­μως, α­πό τους ρυθ­μούς α­νά­πτυ­ξης της δε­κα­ε­τί­ας, το βιο­τι­κό ε­πί­πε­δο του μέ­σου Τούρ­κου δεν φαί­νε­ται να ε­πη­ρε­ά­σθη­κε θε­τι­κά. Μάλ­λον το α­ντί­θε­το συ­νέ­βη, ό­πως πο­λύ πα­ρα­στα­τι­κά έ­δει­ξε η δια­μαρ­τυ­ρί­α των πέ­ντε Τούρ­κων βιο­πα­λαι­στών.
Δέ­κα χρό­νια πριν, το 1978-1979, η Τουρ­κί­α εί­χε φθά­σει στα πρό­θυ­ρα της πτώ­χευ­σης. Το γε­γο­νός ό­τι και τό­τε, ό­πως και στην πρό­σφα­τη κρί­ση του 2001 που περ­νά η Τουρ­κί­α, Πρω­θυ­πουρ­γός της χώ­ρας ή­ταν ο Μπ. Ε­τζε­βίτ δεν ή­ταν τυ­χαί­ο και ί­σως να εί­ναι πε­ρισ­σό­τε­ρο συμ­βο­λι­κό. Χρη­σι­μο­ποιώ­ντας ε­πα­κρι­βώς την ί­δια φρα­σε­ο­λο­γί­α που χρη­σι­μο­ποιεί σή­με­ρα για να χα­ρα­κτη­ρί­σει την οι­κο­νο­μι­κή κρί­ση του 2001 στη χώ­ρα του, ο τό­τε Πρω­θυ­πουρ­γός Ε­τζε­βίτ, χα­ρα­κτή­ρι­σε την κρί­ση του 1979 ως την πιο “έ­ντο­νη κρί­ση στην ι­στο­ρί­α της [κε­μα­λι­κής] δη­μο­κρα­τί­ας”. Η ε­κτί­μη­ση του Ε­τζε­βίτ ή­ταν σω­στή. Η οι­κο­νο­μι­κή κρί­ση του 1978-1979 ή­ταν η χει­ρό­τε­ρη α­πό τη διά­λυ­ση της Ο­θω­μα­νι­κής αυ­το­κρα­το­ρί­ας. Ο χει­μώ­νας του 1979, γρά­φει ο Τούρ­κος με­γα­λο-δη­μο­σιο­γρά­φος Ali Birand,
“θα μεί­νει α­ξέ­χα­στος για ό­σους εί­χαν την τύ­χη να ε­πι­βιώ­σουν. Με κα­θη­με­ρι­νές δια­κο­πές ρεύ­μα­τος, με τα ρά­φια στα κα­τα­στή­μα­τα σχε­δόν ά­δεια, η Τουρ­κί­α πα­ρου­σί­α­ζε μια ει­κό­να α­ντί­στοι­χη της Ευ­ρώ­πης α­μέ­σως με­τά τον Β’ Π.Π. … Οι ει­σα­γω­γές πε­τρε­λαί­ου, για πα­ρά­δειγ­μα, στα­μά­τη­σαν λό­γω της μεί­ζο­νος συ­ναλ­λαγ­μα­τι­κής κρί­σης. Αυ­τό σή­μαι­νε ό­τι έ­να με­γά­λο μέ­ρος του πλη­θυ­σμού στις με­γά­λες πό­λεις ξε­πά­για­ζε στα δια­με­ρί­σμα­τά του… οι συ­γκοι­νω­νί­ες σχε­δόν στα­μά­τη­σαν λό­γω έλ­λει­ψης καυ­σί­μων… Ερ­γο­στά­σια δού­λευαν στο 30% της α­πό­δο­σής τους, οι ει­σα­γω­γές εί­χαν σχε­δόν στα­μα­τή­σει… φάρ­μα­κα α­κό­μη και χαρ­τί υ­γεί­ας δεν υ­πήρ­χε… η λί­ρα έ­πε­φτε κα­θη­με­ρι­νά έ­να­ντι του δο­λα­ρί­ου. Ο πλη­θω­ρι­σμός έ­τρε­χε α­λό­γι­στα. Η οι­κο­νο­μί­α έ­μοια­ζε με α­μά­ξι σε κα­τη­φό­ρα χω­ρίς φρέ­να. Η Τουρ­κί­α βρι­σκό­ταν τό­σο κο­ντά στο χά­ος ό­σο πο­τέ.”
Για το οι­κο­νο­μι­κό κα­τά­ντη­μα της Τουρ­κί­ας στα τέ­λη της δε­κα­ε­τί­ας του 1970, αλ­λά και για τις “ι­διαι­τε­ρό­τη­τες” της τουρ­κι­κής οι­κο­νο­μί­ας γε­νι­κό­τε­ρα, οι λό­γοι εί­ναι πολ­λοί και σύν­θε­τοι. Για να γί­νουν πλή­ρως κα­τα­νο­η­τοί πρέ­πει να α­να­τρέ­ξου­με ό­χι μό­νο στις δο­μές του κε­μα­λι­κού πει­ρά­μα­τος και της φι­λο­σο­φί­ας του κρα­τι­σμού, αλ­λά και στις ευ­διά­κρι­τες κα­τα­βο­λές του Κε­μα­λι­σμού στην Ο­θω­μα­νι­κή αυ­το­κρα­το­ρί­α, ό­πως και τις με­θό­δους και με­θο­δεύ­σεις των Ο­θω­μα­νών η­γε­τών που διε­χει­ρί­ζο­ντο τους πό­ρους της αυ­το­κρα­το­ρί­ας. Κά­τι τέ­τοιο εί­ναι α­νέ­φι­κτο στο πλαί­σιο του πα­ρό­ντος δο­κι­μί­ου.
Αν πε­ριο­ρι­σθού­με, ό­μως, στον το­μέ­α του ι­σο­ζυ­γί­ου πλη­ρω­μών, θα δού­με ό­τι, με­τα­πο­λε­μι­κά, στο τέ­λος σχε­δόν κά­θε δε­κα­ε­τί­ας, η Τουρ­κί­α α­ντι­με­τώ­πι­ζε οι­κο­νο­μι­κές κρί­σεις που ή­ταν α­πο­τέ­λε­σμα υ­ψη­λών ρυθ­μών βιο­μη­χα­νι­κής α­νά­πτυ­ξης.
Η α­νά­πτυ­ξη αυ­τή χρη­μα­το­δο­τεί­το κυ­ρί­ως με ε­ξω­τε­ρι­κό δα­νει­σμό που κα­τέ­λη­γε (με την πα­ράλ­λη­λη αύ­ξη­ση των ει­σα­γω­γών) σε ελ­λείμ­μα­τα στο ι­σο­ζύ­γιο πλη­ρω­μών και καλ­πά­ζο­ντα πλη­θω­ρι­σμό. Κα­τά κα­νό­να α­κο­λου­θού­σε πρό­γραμ­μα λι­τό­τη­τας, υ­πο­τί­μη­ση του νο­μί­σμα­τος υ­πό την ε­πο­πτεί­α του Διε­θνούς Νο­μι­σμα­τι­κού Τα­μεί­ου (ΔΝΤ) μέ­χρι να πε­ριο­ρι­σθούν τα ελ­λείμ­μα­τα, ο πλη­θω­ρι­σμός, και να ε­ξυ­πη­ρε­τη­θούν τα δά­νεια, ώ­στε να ξα­να­γί­νει δυ­να­τός ο δα­νει­σμός α­πό το ε­ξω­τε­ρι­κό. Το α­πο­τέ­λε­σμα, ό­μως, αυ­τής της ε­πα­να­λαμ­βα­νό­με­νης δια­δι­κα­σί­ας ή­ταν η συ­νε­χής αύ­ξη­ση του ε­ξω­τε­ρι­κού χρέ­ους της χώ­ρας. Στο τέ­λος της δε­κα­ε­τί­ας του 1970, το χρέ­ος αυ­τό ξε­περ­νού­σε τα 16 δις δο­λά­ρια, που α­ντι­στοι­χού­σε στο έ­να τέ­ταρ­το, πε­ρί­που, του Α­κα­θά­ρι­στου Εγ­χώ­ριου Προ­ϊ­ό­ντος. Αρ­γό­τε­ρα (δε­κα­ε­τί­ες 1980 και 1990) θα ε­κτο­ξευ­θεί στα ύ­ψη και το χρέ­ος του ε­σω­τε­ρι­κού δα­νει­σμού, το ο­ποί­ο, το 2001, θα ι­σο­δυ­να­μεί με 78% του Α­κα­θά­ρι­στου Ε­θνι­κού Προ­ϊ­ό­ντος.
Τη δε­κα­ε­τί­α του 1960 και στις αρ­χές του 1970, η Τουρ­κί­α εί­χε υ­ψη­λούς ρυθ­μούς α­νά­πτυ­ξης με ση­μα­ντι­κή ά­νο­δο στο μέ­σο ό­ρο του βιο­τι­κού ε­πι­πέ­δου πα­ρά τον ε­νυ­πάρ­χο­ντα πλη­θω­ρι­σμό. Ε­πί­σης, α­πό τα μέ­σα του 1960 άρ­χι­σε η με­τα­νά­στευ­ση Τούρ­κων ερ­γα­τών, κυ­ρί­ως στη Γερ­μα­νί­α, των ο­ποί­ων τα εμ­βά­σμα­τα το 1974 έ­φθα­σαν στο 1,5 δις δο­λά­ρια, πο­σό που ι­σο­δυ­να­μού­σε με το σύ­νο­λο των εισ­ρο­ών α­πό τις ε­μπο­ρι­κές ε­ξα­γω­γές της Τουρ­κί­ας. Ό­μως, η πα­γκό­σμια ύ­φε­ση (1972-1975), η πε­τρε­λα­ϊ­κή κρί­ση (1973-74) η ει­σβο­λή στην Κύ­προ (και το α­με­ρι­κα­νι­κό ε­μπάρ­γκο ό­πλων) και η αύ­ξη­ση του πλη­θυ­σμού (3,7% ε­τη­σί­ως) άρ­χι­σαν α­πό το 1976 την α­ντί­στρο­φή μέ­τρη­ση για την τουρ­κι­κή οι­κο­νο­μί­α που την έ­φε­ρε το 1979 στα πρό­θυ­ρα κα­τάρ­ρευ­σης.
Η χρό­νια οι­κο­νο­μι­κή κρί­ση στην Τουρ­κί­α εί­ναι κα­τά κύ­ριο λό­γο, αν ό­χι ε­ξό­χως, πο­λι­τι­κή και κα­τά δεύ­τε­ρο λό­γο οι­κο­νο­μι­κή. Μια σύ­ντο­μη σύ­γκρι­ση των δύ­ο πιο ση­μα­ντι­κών οι­κο­νο­μι­κών με­τα­πο­λε­μι­κών κρί­σε­ων στην Τουρ­κί­α, αυ­τή της πε­ριό­δου 1978-1979 και της πρό­σφα­της (2001) εύ­κο­λα τεκ­μη­ριώ­νει αυ­τή τη θέ­ση.
Το φθι­νό­πω­ρο του 1979, στην ε­πι­θε­ώ­ρη­ση Foreign Affairs, δη­μο­σιεύ­τη­κε άρ­θρο για την Τουρ­κί­α του Dankwart A. Rustow με τον χα­ρα­κτη­ρι­στι­κό τί­τλο “ Turkey’s Travails”. Ο Rustow, μέ­λος της α­με­ρι­κά­νι­κης ε­λίτ, υ­πήρ­ξε κατ’ ε­ξο­χήν θια­σώ­της του Κε­μα­λι­σμού. Στο καθ’ ό­λα ευνοϊκό για την Τουρ­κί­α άρ­θρο του, συμ­βου­λεύ­ει τους Κε­μα­λι­στές να μη δί­δουν την ε­ντύ­πω­ση ό­τι η σχέ­ση τους με τη Δύ­ση εί­ναι ερ­γα­λεια­κή και μι­σθο­φο­ρι­κή και ό­τι δεν ε­δρά­ζε­ται σε κοι­νές αρ­χές και α­ξί­ες. Α­φορ­μή για την φι­λι­κή αυ­τή ε­πί­κρι­ση ή­ταν η α­προ­κά­λυ­πτη θέ­ση πρώ­ην Τούρ­κου Πρω­θυ­πουρ­γού σε Α­με­ρι­κα­νό α­ξιω­μα­τού­χο ό­τι ε­σείς οι Δυ­τι­κοί “πρέ­πει να πλη­ρώ­νε­τε τους λο­γα­ρια­σμούς μας διό­τι μας έ­χε­τε α­νά­γκη (“you must pay our bills because you need us”). Η μι­σθο­φο­ρι­κή, ό­μως, α­ντί­λη­ψη των Τούρ­κων (που έ­χει τις κα­τα­βο­λές της στη λη­στρι­κή νο­ο­τρο­πί­α των Ο­θω­μα­νών οι ο­ποί­οι με­γα­λό­ψυ­χα “ε­πέ­τρε­παν” στους υ­πό­δου­λους να ζουν ε­φό­σον ει­σέ­πρατ­ταν απ’ αυτoύς τον ό­χι τυ­χαί­α ο­νο­μα­ζό­με­νο κε­φα­λι­κό φό­ρο) δεν ή­ταν α­δι­καιο­λό­γη­τη. Και η κρί­ση του 1978-1979 το α­πο­δει­κνύ­ει πε­ρί­τρα­να.
Εί­ναι ε­ντυ­πω­σια­κή η τα­χύ­τη­τα με την ο­ποί­α έ­δρα­σε η Δύ­ση με τις Η­ΠΑ ε­πι­κε­φα­λής το 1979-1980 για την “ε­πα­νόρ­θω­ση” της τουρ­κι­κής οι­κο­νο­μί­ας. Μέ­σα σε σύ­ντο­μο χρο­νι­κό διά­στη­μα, οι Η­ΠΑ, Δυ­τι­κή Γερ­μα­νί­α, Με­γά­λη Βρε­τα­νί­α, Γαλ­λί­α, Ια­πω­νί­α και χώ­ρες του Ο­ΠΕΚ ό­πως η Σα­ου­δι­κή Α­ρα­βί­α, ορ­γά­νω­σαν μια “ε­πι­χεί­ρη­ση διά­σω­σης” της Τουρ­κι­κής οι­κο­νο­μί­ας με έ­να πο­σό της τά­ξης των 1.6 δις. δο­λαρίων που θα πα­ρα­χω­ρεί­το στην Τουρ­κί­α σε συν­δυα­σμό μ’ έ­να στα­θε­ρο­ποι­η­τι­κό πρό­γραμ­μα του ΔΝΤ της τά­ξης των 450 εκ. δο­λα­ρί­ων. Με­τά α­πό την πα­ραί­τη­ση του Μπ. Ε­τζε­βίτ τον Ο­κτώ­βριο του 1979, ο ο­ποί­ος, με­τα­ξύ άλ­λων, ε­να­ντιώ­νε­το σ’ ο­ρι­σμέ­νους ό­ρους του ΔΝΤ, την πρω­θυ­πουρ­γί­α α­νέ­λα­βε ο Σ. Ντε­μι­ρέλ με σύμ­βου­λό του για οι­κο­νο­μι­κά θέ­μα­τα τον μέ­χρι τό­τε ά­γνω­στο Τουρ­γκούτ Ο­ζάλ, πρώ­ην υ­πάλ­λη­λο της Διε­θνούς Τρά­πε­ζας. Το και­νού­ργιο στα­θε­ρο­ποι­η­τι­κό πρό­γραμ­μα Ο­ζάλ, που συ­μπε­ρι­λάμ­βα­νε τη σχε­τι­κή “φι­λε­λευ­θε­ρο­ποί­η­ση” της οι­κο­νο­μί­ας, έ­γι­νε εν­θου­σιω­δώς δε­κτό α­πό το ΔΝΤ το ο­ποί­ο ε­πα­νήλ­θε με μια νέ­α συμ­φω­νί­α με την Τουρ­κί­α που πα­ρα­χω­ρού­σε στην τε­λευ­ταί­α έ­να πο­σό (4 δις δο­λά­ρια) που ξε­περ­νού­σε κα­τά 625% το με­ρί­διο (quota) που δι­καιού­το η Τουρ­κί­α ως μέ­λος του ΔΝΤ!
Η Δυ­τι­κή “ε­πι­χεί­ρη­ση διά­σω­σης” της τουρ­κι­κής οι­κο­νο­μί­ας ή­ταν, ό­μως, πε­ρι­στα­σια­κή και προσωρινή. Κα­τά τους ε­πα­ΐ­ο­ντες, η τουρ­κι­κή οι­κο­νο­μί­α δεν μπο­ρού­σε να ορ­θο­πο­δή­σει χω­ρίς ρι­ζο­σπα­στι­κές δο­μι­κές με­ταρ­ρυθ­μί­σεις που συ­νε­πά­γο­νταν την κα­τάρ­γη­ση του Κε­μα­λι­κού κρατισμού. Ό­μως κα­νείς, ού­τε η τουρ­κι­κή ε­λίτ αλ­λά ού­τε και η Δύ­ση εν­δια­φέ­ρο­νταν για κά­τι τέ­τοιο. Η κύ­ρια έ­γνοια και προ­τε­ραιό­τη­τά τους ή­ταν η πο­λι­τι­κή στα­θε­ρό­τη­τα της Τουρ­κί­ας και ο ρό­λος της ως “ο­πλί­του” της Δύ­σης στον στρα­τη­γι­κό και πε­ρι­φε­ρεια­κό α­ντα­γω­νι­σμό των δύ­ο κό­σμων. Το πρα­ξι­κό­πη­μα της 12ης Σε­πτεμ­βρί­ου 1980 α­κο­λού­θη­σε και ε­ντάσ­σε­το σ’ αυ­τήν α­κρι­βώς τη λο­γι­κή. Και εν­δει­κτι­κά α­να­φέ­ρε­ται ε­δώ ό­τι ο αρ­χι-caudillo Κε­νάν Ε­βρέν α­νέ­βα­λε την υ­λο­ποί­η­ση του πρα­ξι­κο­πή­μα­τος, που ε­προ­γραμ­μα­τί­ζε­το για τον Ιού­λιο του 1980, ώ­στε να μην δια­κιν­δυ­νευ­θούν οι δια­πραγ­μα­τεύ­σεις και η υ­λο­ποί­η­ση της Δυ­τι­κής “ε­πι­χεί­ρη­σης διά­σω­σης” της οι­κο­νο­μί­ας.
Την πε­ρί­ο­δο 1978-1983, η στρα­τη­γι­κή α­ξί­α της Τουρ­κί­ας για τη Δύ­ση έ­φθα­σε στο α­πό­γειό της. Εί­χε ή­δη κα­ταρ­ρεύ­σει το κα­θε­στώς του Σά­χη της Περ­σί­ας. Οι Σο­βιε­τι­κοί ει­σέ­βα­λαν στο Αφ­γα­νι­στάν, μια κί­νη­ση που ερ­μη­νεύ­θη­κε και πα­ρου­σιά­σθη­κε ως μέ­ρος της Σο­βιε­τι­κής στρα­τη­γι­κής υ­περ­φα­λαγ­γί­σε­ως των Δυ­τι­κών στον ζω­τι­κό χώ­ρο του Περ­σι­κού Κόλ­που, ε­νώ ο Πρό­ε­δρος Κάρ­τερ δια­κή­ρυτ­τε ό­τι η πε­ριο­χή του Περ­σι­κού Κόλ­που ά­πτε­ται των ζω­τι­κών συμ­φε­ρό­ντων των Η­ΠΑ και ο­ποια­δή­πο­τε ε­ξω­τε­ρι­κή ε­πέμ­βα­ση θ’ α­ντι­με­τω­πί­ζε­ται α­πό τις Η­ΠΑ α­κό­μα και με τη χρή­ση βιας (Δόγ­μα Κάρ­τερ). Η Τουρ­κί­α ε­ξε­λί­χθη­κε σε α­κρο­γω­νιαί­ο λί­θο της α­με­ρι­κα­νι­κής πο­λι­τι­κής α­σφά­λειας διό­τι, με­τα­ξύ άλ­λων, η α­να­το­λι­κή Τουρ­κί­α (Κουρ­δι­στάν) ε­πι­λέ­χθη­κε ως ο χώ­ρος στάθ­μευ­σης και α­νά­πτυ­ξης της υ­πό δη­μιουρ­γί­α αμε­ρι­κα­νι­κής δύ­να­μης τα­χεί­ας α­νά­πτυ­ξης (Δόγ­μα Ουόλ­στε­τερ).
Το πο­λι­τι­κό ζή­τη­μα λοι­πόν της α­σφά­λειας της Δύ­σης και του Δυ­τι­κού κό­σμου ή­ταν κυ­ρί­αρ­χο και ό­λα τα υ­πό­λοι­πα υ­πά­γο­νταν σ’ αυ­τό. Και ευ­λό­γως, οι Τούρ­κοι θε­ω­ρού­σαν ό­τι οι Δυ­τι­κοί έ­πρε­πε να τους “πλη­ρώ­νουν” διό­τι τους εί­χαν α­νά­γκη και οι τε­λευ­ταί­οι πλή­ρω­ναν μ’ ευ­χα­ρί­στη­ση.
Η α­μοι­βαί­α αυ­τή α­ντί­λη­ψη και ο ρό­λος της Τουρ­κί­ας ως “ιε­ρής α­γε­λά­δας” της Δυ­τι­κής α­σφά­λειας συ­νε­χί­σθη­καν μέ­χρι και τον τερ­μα­τι­σμό του Ψυ­χρού Πο­λέ­μου. Το “οι­κο­νο­μι­κό θαύ­μα” του Ο­ζάλ άρ­χι­σε α­πό τα μέ­σα της δε­κα­ε­τί­ας να βρί­σκε­ται α­ντι­μέ­τω­πο με τις α­θε­ρά­πευ­τες α­γκυ­λώ­σεις της κρατι­στι­κής κε­μα­λι­κής οι­κο­νο­μί­ας η ο­ποί­α ε­πι­βα­ρύ­νε­το, ε­πι­πλέ­ον, α­πό τις πα­ρα­σι­τι­κές οι­κο­νο­μι­κές δρα­στη­ριό­τη­τες των Ε­νό­πλων Δυ­νά­με­ων. Οι δρα­στη­ριό­τη­τες αυ­τές, που άρ­χι­σαν το 1961, ε­ξε­λί­χθη­καν στα­δια­κά σε μια οι­κο­νο­μι­κή αυ­το­κρα­το­ρί­α που λει­τουρ­γού­σε αυ­τό­νο­μα, δεν υ­πό­κειται σε ο­ποια­δή­πο­τε πει­θαρ­χί­α και λει­τουρ­γεί με τη σει­ρά της ως “ιε­ρή α­γε­λά­δα” μέ­σα στο Τουρ­κι­κό οι­κο­νο­μι­κό σύ­στη­μα. (Α­νε­ξέ­λε­γκτες εί­ναι ε­πί­σης και οι στρα­τιω­τι­κές δα­πά­νες ε­νώ ο δε­κα­πε­ντα­ε­τής πό­λε­μος κα­τά των Κούρ­δων στοί­χι­σε του­λά­χι­στον 100 δισ. δο­λά­ρια).
Η ό­ποια “φι­λε­λευ­θε­ρο­ποί­η­ση” της τουρ­κι­κής οι­κο­νο­μί­ας, ε­πί Ο­ζάλ και των δια­δό­χων του, ή­ταν πε­ριο­ρι­σμέ­νης έ­κτα­σης ε­νώ σε ο­ρι­σμέ­νους το­μείς, ό­πως π.χ. αυ­τόν της ι­διω­τι­κο­ποί­η­σης του χρη­μα­το-τρα­πε­ζι­κού συ­στή­μα­τος, εί­χε ως α­πο­τέ­λε­σμα την κα­τα­κό­ρυ­φη αύ­ξη­ση της δια­φθο­ράς, που άρ­χι­σε να α­πλώ­νε­ται σαν γάγ­γραι­να σ’ ό­λους τους το­μείς της τουρ­κι­κής οι­κο­νο­μί­ας. Με 4-5 ε­ξαι­ρέ­σεις, οι 80 πε­ρί­που ι­διω­τι­κές τρά­πε­ζες που δρα­στη­ριο­ποι­ή­θη­καν και που κα­τέρ­ρευ­σαν με την κρί­ση του 2001 (με ο­φει­λές σε ξέ­νους της τά­ξης των 24 δισ. δο­λα­ρί­ων), λει­τουρ­γού­σαν ως κομ­μα­τι­κά ερ­γα­λεί­α, ή ως ερ­γα­λεί­α του ορ­γα­νω­μέ­νου ε­γκλή­μα­τος για ξέ­πλυ­μα μαύ­ρου χρή­μα­τος. (Το 2001, το μαύ­ρο χρή­μα ε­κτι­μά­ται σε 100 δις δο­λά­ρια, δη­λα­δή το μι­σό Α­ΕΠ). Λει­τουρ­γού­σαν ε­πί­σης και ως φο­ρείς για ε­σω­τε­ρι­κό δα­νει­σμό του κρά­τους α­πο­κο­μί­ζο­ντας εκ­πλη­κτι­κά κέρ­δη. Οι τρά­πε­ζες αυ­τές δα­νεί­ζο­νταν ξέ­νο συ­νάλ­λαγ­μα α­πό τις διε­θνείς α­γο­ρές και δά­νει­ζαν με τη σει­ρά τους το κρά­τος σε τουρ­κι­κές λί­ρες, εκ­με­ταλ­λευό­με­νες τα υ­ψη­λά ε­πι­τό­κια λό­γω του πλη­θω­ρι­σμού και με τη “βε­βαιό­τη­τα” ό­τι η Τουρ­κι­κή Κε­ντρι­κή Τρά­πε­ζα εγ­γυά­το τη συ­ναλ­λαγ­μα­τι­κή α­ξί­α της τουρ­κι­κής λί­ρας.
Ε­πι­πλέ­ον, και πα­ρά το γε­γο­νός ό­τι, με διά­φο­ρους λό­γους και προ­φά­σεις, δια­δο­χι­κές τουρ­κι­κές κυ­βερ­νή­σεις δεν υ­λο­ποιού­σαν τα στα­θε­ρο­ποι­η­τι­κά προ­γράμ­μα­τα του ΔΝΤ, το τε­λευ­ταί­ο, για πο­λι­τι­κούς πά­ντο­τε λό­γους, λει­τουρ­γού­σε πυ­ρο­σβε­στι­κά ε­πι­τρέ­πο­ντας έ­τσι στην τουρ­κι­κή οι­κο­νο­μί­α να λει­τουρ­γεί πα­ρά τις πρό­σφα­τες πε­ριο­δι­κές κρί­σεις (1989,1994,1997,1999-2000). Συ­νο­λι­κά, και μέ­χρι την κρί­ση του 2001, ε­φαρ­μό­σθη­καν 17 στα­θε­ρο­ποι­η­τι­κά προ­γράμ­μα­τα του ΔΝΤ στην Τουρ­κί­α. Και μό­νο το ε­ξω­τε­ρι­κό χρέ­ος της Τουρ­κί­ας α­νήλ­θε σε 50 δις δο­λά­ρια το 1991 και σε 104 το 2001, ε­πί συ­νο­λι­κού Α­κα­θά­ρι­στου Ε­θνι­κού Προ­ϊ­ό­ντος 200 δισ. δο­λα­ρί­ων!
Ο τερ­μα­τι­σμός του Ψυ­χρού Πο­λέ­μου, ό­μως, άρ­χι­σε την α­ντί­στρο­φη μέ­τρη­ση για τη “στιγ­μή της α­λή­θειας” της α­γκυ­λω­μέ­νης τουρ­κι­κής οι­κο­νο­μί­ας. Χρειά­σθη­κε να πε­ρά­σουν δέ­κα ο­λό­κλη­ρα χρό­νια για τη με­γά­λη οι­κο­νο­μι­κή κρί­ση του 2001 διό­τι στο μέ­σο-διά­στη­μα ο πό­λε­μος στον Περ­σι­κό Κόλ­πο, η εμ­φά­νι­ση της α­πει­λής του Μου­σουλ­μα­νι­κού φο­ντα­με­ντα­λι­σμού και οι δια­δο­χι­κές κρί­σεις στα Βαλ­κά­νια, δη­μιούρ­γη­σαν την ψευ­δαί­σθη­ση ό­τι ο στρα­τη­γι­κός ρό­λος της Τουρ­κί­ας για τις Η­ΠΑ, συ­γκε­κρι­μέ­να, αλ­λά και για τη Δύ­ση, α­να­βαθ­μί­στη­κε. Αυ­τό, ό­μως, ή­ταν μια πλά­νη διό­τι ο τερ­μα­τι­σμός του Ψυ­χρού Πο­λέ­μου α­πέ­κο­ψε τον ομ­φά­λιο λώ­ρο της Τουρ­κί­ας με τις Η­ΠΑ. Ή­ταν θέ­μα χρό­νου προ­τού αυ­τό δια­πι­στω­θεί στην πρά­ξη και εί­ναι αυ­τό που α­πο­δει­κνύ­ε­ται με την κρί­ση του 2001. Η ση­μα­σί­α της κρί­σης του 2001 εί­ναι ό­τι, για πρώ­τη φο­ρά, η Δύ­ση, με τις Η­ΠΑ ε­πι­κε­φα­λής, αρ­νή­θη­κε να λει­τουρ­γή­σει ως οι­κο­νο­μι­κός α­ρω­γός της Ά­γκυ­ρας με κυ­ρί­αρ­χο στοι­χεί­ο τη “στρα­τη­γι­κή α­ξί­α της”.
Ε­γκρί­θη­κε μεν το 18ο στα­θε­ρο­ποι­η­τι­κό πρό­γραμ­μα του ΔΝΤ της τά­ξε­ως των 10 δισ. δο­λα­ρί­ων αλ­λά (α) χω­ρίς ε­πι­πρό­σθε­τη δι­με­ρή βο­ή­θεια α­πό τις Η­ΠΑ και άλ­λες δυ­τι­κές χώ­ρες και πα­ρά τις ε­πα­νει­λημ­μέ­νες εκ­κλή­σεις της Τουρ­κί­ας για ε­πι­πρό­σθε­τη βο­ή­θεια της τά­ξης των 25 δισ. δο­λα­ρί­ων (β) με πο­λύ αυ­στη­ρά κρι­τή­ρια ε­κτα­μί­ευ­σης της βο­ή­θειας που συ­νε­πά­γο­νται συ­γκε­κρι­μέ­νες υ­λο­ποι­ή­σι­μες υ­πο­χρε­ώ­σεις της Τουρ­κί­ας (γ) την ε­νυ­πό­γρα­φη δέ­σμευ­ση των αρ­χη­γών των κομ­μά­των που συ­να­πο­τε­λούν τον συ­να­σπι­σμό Ε­τζε­βίτ ό­τι θα υ­λο­ποι­ή­σουν το πρό­γραμ­μα του ΔΝΤ και (δ) την αυ­στη­ρή δη­μό­σια προ­ει­δο­ποί­η­ση προς την Τουρ­κί­α α­πό τις Η­ΠΑ και το ΔΝΤ ό­τι η ε­πό­με­νη κρί­ση, ε­άν υ­πάρ­ξει, θα πρέ­πει ν’ α­ντι­με­τω­πι­σθεί εξ ο­λο­κλή­ρου και α­πο­τε­λε­σμα­τι­κά α­πό την Τουρ­κί­α χω­ρίς Δυ­τι­κή οι­κο­νο­μι­κή α­ρω­γή. Το πο­λι­τι­κό μή­νυ­μα εί­ναι πλέ­ον ξε­κά­θα­ρο. Α­ντί­θε­τα με την πε­ρί­ο­δο του Ψυ­χρού Πο­λέ­μου, η Δύ­ση δεν πλη­ρώ­νει τους λο­γα­ρια­σμούς της Ά­γκυ­ρας διό­τι δεν την έ­χει πλέ­ον α­νά­γκη. Το α­να­πό­δρα­στο συ­μπέ­ρα­σμα εί­ναι ό­τι η Τουρ­κί­α έ­χει πά­ψει να α­ντι­με­τω­πί­ζε­ται πλέ­ον ως η “ιε­ρή α­γε­λά­δα” της α­σφά­λειας του Δυ­τι­κού κό­σμου.
Πηγές
Aliriza, Bulent. “Turkey’s Crisis: Corruption at the Core”. Turkey Update, March 5, 2001). (Center for the Strategic and International Studies).
“A Quick Fix for Turkey” (Editorial). The New York Times, January 22, 1979, σελ. A20.
“A Rescue Operation for Turkey”. (Editorial). The New York Times, January 3, 1979, σελ. A 18.
Birand, Mehmed Ali. The General’s Coup in Turkey. London: Brassey’s 1987.
Blustein, Paul. “Turkish Crisis Weakness Case for Intervention”. The Washington Post, March 2, 2001, σελ. E01 (Internet version).
Evriviades, Euripides L. U.S-Turkey Contingency Planning and Soviet Reaction, 1978-1983, Athens: Defense Analyses Institute, 2001. (Themata: Policy and Defense Series No.8).
Fidler, Stephen. “U.S. Faces Turkish Dilemma”. Financial Times, March 2, 2001 (Internet version).
Frantz, Douglas. “Bush Team Getting Initiation in Turkey’s Ailing Economy”, The New York Times, March 18, 2001 (Internet version).
Frantz, Douglas. “Deepening Political Crisis Rocks Markets in Turkey”. The New York Times, February 22, 2001 (Internet version).
Galen, Justin. “Turkey As a Self – Inflicted Wound: The Narrowing Options of US Defense Policy”. Armed Forces Journal, Vol.117, No 10 (June 1980).
Habernman, Glyde. “Turkey Economy at Turning Point”. The New York Times, January 16, 1989, σελ. D4.
Harris, George. Turkey: Coping with Crisis. Boulder, Codrado: Westview Press, 1985.
Hovey, Graham. “4 Western Nations Meeting on Turkey”. The New York Times, January 18, 1979, σελ. A9.
Hulsman, John C. and Schaefer, Brett D. “The Right Way to Stabilize Turkey”, The Heritage Foundation, No. 743 (May 3, 2001).
Makovski, Alan. “Step Up US Involvement in Turkey’s Economic Crisis”. Policy Watch, No 521, March 2001. (The Washington Institute for the Near East Policy).
Milveston, Demian. “Turkey Rescue Package Looms But US Money Will Be Absent”, Dow Jones Newswires, April 27, 2001 (Internet version).
Pitman, Paul M. III. Turkey: A Country Study. Washington, D.C: Department of the Army, 1987.
Rustow, Dankwart A. “Turkey’s Travails”. Foreign Affairs,. Vol. 58, No. 1 (Fall 1979).
“Turkey’s Economic Troubles”. (Editorial). The New York Times, March 4, 2001 (Internet version).
Yalpat, Altan. “Turkey’s Economy Under the Generals”. Merip Reports, Vol 14., No. 3 (March – April, 1984).

*Ο Μά­ριος Λ. Ευ­ρυ­βιά­δης δι­δά­σκει διε­θνείς σχέ­σεις και εί­ναι Υ­πεύ­θυ­νος Τεκ­μη­ρί­ω­σης στο Ιν­στι­τού­το Διε­θνών Σχέ­σε­ων, Πά­ντειο Πα­νε­πι­στή­μιο.