Της Σύνταξης
Ο ανιμισμός χαρακτηρίζει τις απαρχές του ανθρώπινου πολιτισμού, όταν η φύση είναι ακόμα “ζωντανή” στο σύνολό της, ο κόσμος –ακόμα και ο ανόργανος– είναι γεμάτος πνεύματα, και αρχίζει η ταφή των νεκρών και η διαφοροποίηση ύλης–πνεύματος.
Η εποχή του μύθου, η οποία ακολουθεί, αποτέλεσε ένα τεράστιο βήμα, ο κόσμος οργανώνεται, οι φυσικές δυνάμεις εξιδανικεύονται και ιδεοποιούνται, μεταβάλλονται σε θεούς, ημιθέους, ακόμα και σε ιδέες. Η κοσμολογία και η αστρονομία αναπτύσσονται, η τάξη των πλανητών γίνεται το ακλόνητο κυκλικό πρότυπο της ανθρώπινης ιστορίας. Η μυθική εποχή χαρακτηρίζεται από την αίσθηση της αιώνιας επιστροφής· όλα επιστρέφουν, η ιστορία δεν είναι παρά συμβεβηκότα, χωρίς κανένα ιδιαίτερο νόημα και φιλοσοφία. Η διαφοροποίηση ύλης-πνεύματος οδηγείται στην αναγνώριση της αθανασίας της ψυχής.
Ο μεσσιανισμός θα ακολουθήσει. Τώρα τίποτε δεν θα είναι ίδιο με πριν. Η ιστορία αποκτά “νόημα” και κατεύθυνση. Το “μυστήριο” του ανθρώπου θα λυθεί στο μέλλον. Γεννιέται η “φιλοσοφία της ιστορίας” και ο εξελικτισμός και η έννοια της απρόσκοπτης προόδου ηγεμονεύουν στην ανθρώπινη σκέψη· η “λύση” του ανθρώπινου μυστηρίου θα πραγματοποιηθεί στον ιστορικό χρόνο. Από τον μονοθεϊσμό και την αθανασία της ψυχής, περνώντας από τον κοινωνικό μεσσιανισμό του εγελο-μαρξισμού μέχρι τον τεχνολογικό μεσσιανισμό του μετανθρώπου. Το τέλος της ιστορίας θα έλθει είτε μέσα από την αποκάλυψη είτε μέσα από το εγελειανό κράτος, είτε τέλος από την τεχνολογική οιονεί αθανασία. Ο άνθρωπος απομακρύνεται από τη φυσική κατάσταση για να εισέλθει στην ιστορία και την τεχνολογική ύβρη.
Ωστόσο, στο δεύτερο ήμισυ του 20ού αιώνα, ο μεσσιανισμός οδηγείται σε κρίση, τουλάχιστον στον δυτικό κόσμο. Η μεταβολή της τεχνολογίας σε Φρανκεστάιν με την πυρηνική βόμβα και το Τσερνομπίλ, η ιστορική αποτυχία των κοινωνιοκεντρικών μεσσιανισμών (κομμουνισμός) ή ακόμα και των εθνοκεντρικών-ρατσιστικών (ναζισμός), και η διάλυση της νεωτερικότητας σε έναν καταναλωτικό ήπιο εφιάλτη, σηματοδοτούν την εξάντληση της μεσσιανικής προσδοκίας συνολικά. Και η προσδοκία του μετανθρώπου δεν έχει την ισχύ και την καθολικότητα μιας νέας μεσσιανικής προφητείας.
Σήμερα έχουμε εισέλθει σε μια νέα ιστορική εποχή. Η περιβόητη μεταμοντέρνα κατάσταση (condition mιtamoderne) του Λυοτάρ ίσως θα μπορούσε να μας βοηθήσει στην σκιαγράφησή της. Ο μεσσιανισμός εξαντλείται· αφ’ ενός επανεμφανίζεται η έννοια της φύσης του ανθρώπου αφ’ ετέρου απορρίπτεται η λογική μιας γραμμικής και αδιάκοπης προόδου. Βιώνουμε την αποτυχία των κοινωνικών ουτοπιών –από το Μύνστερ μέχρι τα φαλανστήρια του Πολ Ποτ– καθώς και τα όρια της τεχνολογικής ύβρεως απέναντι στα οικολογικά όρια της ανάπτυξης. Η ιστορία δεν θα τελειώσει ποτέ, όσο υπάρχουν άνθρωποι, και προφανώς δεν έχει κάποιο κρυμμένο ή φανερό μεταφυσικό νόημα. (It’s a tale talked by a fool, signifying nothing.) H ανθρώπινη ιστορία θα είναι μια διαρκής πάλη με τις δυνάμεις της εντροπίας, με το δεύτερο θερμοδυναμικό αξίωμα και το μόνο νόημα της θα είναι η διαρκής αναζήτηση της ελευθερίας και της “αθανασίας”, αναζήτηση η οποία είναι επίσης χωρίς τέλος.
Προφανώς δεν θα γυρίσουμε πίσω στον μυθικό κόσμο όπως επαγγέλθηκε η ναζιστική απόπειρα, υιοθετώντας τη νιτσεϊκή λογική της αιώνιας επιστροφής, ούτε στον αρχαιο-ελληνικό κυκλικό χρόνο, όπως φαντάζεται ο σύγχρονος νέο-παγανισμός. Παράλληλα όμως δεν μπορούμε να επιστρέψουμε στις μεσσιανικές κατασκευές που με τη σειρά τους έχουν ξεπεραστεί. Το ζητούμενο είναι μια σύνθεση κατευθυντικότητας και επανάληψης, μια σπειροειδής κίνηση που δεν γνωρίζει ούτε τέλος ούτε τελείωση. Το όραμα είναι ένα ορόσημο, είναι μια ιστορική κατασκευή, δεν είναι ποτέ μια μεσσιανική υπέρβαση. Πάντα θα απειλείται από τον άνθρωπο και τη φύση του, ή από τη φύση αυτή καθεαυτή, που θα απειλεί να επιστρέψει με ένα νέο πλανητικό ή κοσμικό bing bang. Σ’ αυτές τις νέες συνθήκες δεν μπορεί να υπάρξει νεκρανάσταση του μεσσιανισμού, παρά μόνο για λαούς που πιθανόν δεν έχουν ολοκληρώσει την έξοδο από την εποχή του (π.χ. πολιτικό Ισλάμ κλπ).
Διότι ο ιστορικός χρόνος είναι άνισος και διαφορικός ως προς τα στάδια που περιγράψαμε. Οι δυτικοί αποικιοκράτες θα συναντήσουν σε όλο τον πλανήτη κοινωνίες που βρίσκονταν ακόμα στο ανιμιστικό η το μυθολογικό στάδιο και θα τις ανασκάψουν βίαια. Ο μεσσιανισμός θα εξακολουθεί να εμφανίζεται ως μία λύση στις ισλαμικές κοινωνίες. Μόνον σήμερα και σταδιακώς ο πλανητικός ιστορικός χρόνος οδηγείται σε μια σχετική –πάντα– ενοποίηση. Αυτή η διαφοροποίηση όμως ισχύει και αντιστρόφως. Υπάρχουν κοινωνίες και πολιτισμοί που δεν ήταν ποτέ επιρρεπείς στο μεσσιανισμό, όπως ο κινεζικός και ο αρχαίος ελληνικός. Ο μεσσιανισμός τους επιβλήθηκε εν πολλοίς “από τα έξω”.
Ο ελληνικός κόσμος εξήλθε από τη μυθολογική εποχή με τη φιλοσοφία και όχι με τον μεσσιανισμό, τον οποίο ποτέ δεν αποδέχτηκε οργανικά. Ακόμα και η επικράτηση του χριστιανισμού στον ελληνικό κόσμο θα οδηγήσει στη λιγότερο ισχυρή μεσσιανική εκδοχή. Η εβραϊκή παράδοση, εκεί δηλαδή όπου ο Μεσσίας δεν έχει ακόμα έλθει, συνιστά την κατ’ εξοχήν μεσσιανική θρησκεία, και ακολουθεί ο ισλαμισμός.
Στο Χριστιανισμό, όπου ο Μεσσίας έχει ήδη έλθει (παρόλο που αναμένεται και η Δευτέρα Παρουσία) το μεσσιανικό στοιχείο είναι ασθενέστερο. Και ανάμεσα στις τρεις μεγάλες μορφές χριστιανισμού, την ορθοδοξία, και μάλιστα την ελληνική, τον καθολικισμό και τον προτεσταντισμό, η πρώτη είναι η λιγότερο σφραγισμένη από τον μεσσιανισμό. Πράγματι, η προσδοκία της Δευτέρας Παρουσίας και το βάρος της είναι η πλέον ασθενής, ενώ είναι κυρίαρχο το “κατ’ αλήθειαν ζειν”, η κοινοτική καθημερινότητα του βίου (την οποία θα επιδιώξει να αναδείξει και το λεγόμενο ρεύμα της νεο-ορθοδοξίας), ενώ ακόμα και ο ορθόδοξος “μυστικισμός”, ο ησυχασμός, θα στρέφεται προς την “εδώ και τώρα” συνάντηση με το θείο μέσα από την εν-όραση του “ακτίστου φωτός”.
Στον Καθολικισμό και τον Προτεσταντισμό, οι αναρίθμητες χιλιαστικές αιρέσεις, η επιμονή στον προφητισμό της Παλαιάς Διαθήκης, καταδεικνύουν το μεγαλύτερο βάρος που καταλαμβάνει ο Μεσσιανισμός (από τους Χιλιαστές και τους Αναβαπτιστές, μέχρι τους βραζιλιάνους “Αγίους”). Ο δυτικός μεσσιανισμός θα μεταλλαχθεί στη συνέχεια στον αποικιοκρατικό “εκχριστιανισμό των βαρβάρων”, στην Ιερά Εξέταση και τέλος στη λογική της γραμμικής προόδου και της καπιταλιστικής ανάπτυξης, από κοινού με τον εβραϊκό. Ακόμα και στο εσωτερικό του ορθόδοξου κόσμου, η ρωσική εκκλησία θα διακρίνεται για τον μεσσιανισμό της σε σχέση με την ελληνική παράδοση. Στον νεώτερο ελληνισμό μόνο οι ευσεβιστικές οργανώσεις, επηρεασμένες από τον προτεσταντισμό και τον Απόστολο Μακράκη, θα προσπαθήσουν να ενοφθαλμίσουν στην ελληνική ορθοδοξία μεσσιανικά στοιχεία.
Σήμερα λοιπόν η κρίση και το αδιέξοδο του νεώτερου ιουδαιο-δυτικού πολιτισμού δίνει τη δυνατότητα να αναδυθεί η διαφορετικότητα της ελληνικής μη-μεσσιανικής –κατά βάσιν– παράδοσης .
Ακόμα και η ελληνική επανάσταση του ’21, ή η αντίσταση κατά των Γερμανών, θα διεξαχθούν από κινήματα μη-μεσσιανικά, περισσότερο πραγματιστικά και σε μεγαλύτερη επαφή με το μέτρον και την καθημερινότητα. Ο ελληνισμός δεν θα έχει νεώτερους προφήτες. Ο Ρήγας Φεραίος ή ο Άρης Βελουχιώτης δεν υπήρξαν προφήτες. Ο Διονύσιος Σολωμός και ο Κωνσταντίνος Καβάφης δεν θα γράψουν τον Απολεσθέντα Παράδεισο του Μίλτωνα, ούτε θα ζωγραφίσουν τις μορφές του Γουίλιαμ Μπλέικ. Τα ποιήματα του νεώτερου ελληνισμού θα είναι “Οι Ελεύθερη Πολιορκημένοι”, το ποίημα της αιώνιας αντίστασης, και η “Ιθάκη”, το ταξίδι του ανθρώπου στον κόσμο.
Στην Ιθάκη υπάρχει ο σκοπός, υπάρχει και το ταξίδι. Ωστόσο, μας λεει ο ποιητής, το σημαντικό παραμένει το ταξίδι. Το ταξίδι δεν θα πραγματοποιούνταν ίσως χωρίς τον σκοπό, αλλά η πραγματοποίησή του σχετικοποιεί , “ιστορικοποιεί” το σκοπό, “η Ιθάκη σε έδωσε τ’ ωραίο ταξίδι – ήδη θα το κατάλαβες οι Ιθάκες τι σημαίνουν”.
