του Ουμπέρτο Έκο
Η σκέψη της Λύτρωσης αλλάζει τους συσχετισμούς: τώρα η ιστορία των ανθρώπων έχει μιαν αρχή, τη Δημιουργία, ένα ατυχές συμβάν, το Προπατορικό Αμάρτημα, ένα επίκεντρο, την Ενσάρκωση και τη Λύτρωση, και μια προοπτική: το δρόμο προς τη δεύτερη επιστροφή του θριαμβευτή Ιησού, τη Δευτέρα Παρουσία, τη Γενική Κρίση και το πλήρωμα των χρόνων.
Η έννοια της ιστορίας γεννιέται και παίρνει μορφή με τα συγγράμματα των Πατέρων. [ ] Είναι αναμφίβολο ότι το περιεχόμενο και η αίσθηση της ιστορίας, σαν μια εξελισσόμενη υπόθεση της ανθρωπότητας από μιαν αρχή προς ένα τέλος (υπόθεση είτε ανοιχτή, είτε κλειστή, είτε εξαρτώμενη από τη θεία βούληση, είτε όχι) γεννιέται με την παράδοση των πρώτων χριστιανικών αιώνων. Μέσα σ’ αυτό το πλαίσιο η Αποκάλυψη παίζει έναν βασικό ρόλο. Επειδή, όντας προφητική και οραματική, είναι διαποτισμένη από την αίσθηση της ιστορίας. Την διατρέχει ολόκληρη η έννοια του χρόνου: οι αγγελίες της αφορούν πάντοτε κάτι που πρόκειται να συμβεί, κι ο τρόπος με τον οποίο αναγγέλλονται τα μελλούμενα είναι τέτοιος ώστε, ο,τιδήποτε κι αν συμβεί, η Αποκάλυψη θα συνεχίσει να μιλάει πάντοτε για κάτι άλλο. Εξάλλου, όπως είπαν, κανένας δεν είναι τόσο αναίσθητος στην έμπρακτη διάψευση των προφητειών του, όσο ένας προφήτης. Η Αποκάλυψη, με καβαλιστικούς αριθμούς, ανακοινώνει την επανεμφάνιση ενός νεκραναστημένου Νέρωνα, που θα μπορούσε όμως να είναι και κάποιος πάπας, κάποιος μονάρχης, ή ακόμη και ο Καπιταλισμός. Το κείμενο λειτουργεί πάντοτε σαν ανοιχτή προφητεία. Η Αποκάλυψη, σαν κείμενο ηθικής, είναι η προετοιμασία των συνειδήσεων για τα όσα πρόκειται να συμβούν.
Σαν κείμενο αλληγορικό, μας λέει με σαφήνεια ότι αυτή η ιστορία θ’ αποτελέσει τον προνομιούχο τόπο μίας σύγκρουσης. Η πιο οφθαλμοφανής ανάγνωση είναι ότι αυτή η σύγκρουση θα γίνει ανάμεσα στον Θεό και τον Σατανά, ανάμεσα στους χριστιανούς και τους άλλους. Αν δεχτούμε ένα πρότυπο πιο αυστηρό, θα έχουμε την αέναη σύγκρουση ανάμεσα στην Ουράνια Ιερουσαλήμ και τη Βαβυλώνα. Κι αυτό σημαίνει: ανάμεσα στην Πόλη του Θεού και την επίγεια πόλη. Όλα τα άλλα είναι θέμα ερμηνείας. Η εσωτερική, όμως, δομή του κειμένου παραμένει αναλλοίωτη: διχοτομική και συγκρουσιακή. Πρόκειται για μια διαλεκτική χωρίς διαμεσολαβήσεις. Ο τρόμος, η καταστροφή και ο θάνατος δεν είναι η τραυματική στιγμή κατά την οποία τα αντίθετα συναντιούνται και συγχωνεύονται, αλλά η στιγμή του θριάμβου κατά την οποία η εναλλακτική εκδοχή της προκαθορισμένης μοίρας αιτιολογεί και δικαιώνει την εναλλακτική εκδοχή της καταδίκης. Σαν φιλολογικό είδος η Αποκάλυψη απλώνει τις ρίζες της στην εβραϊκή παράδοση: οι Εβραίοι είχαν ανέκαθεν μια δική τους αντίληψη για την ιστορία. Την θεωρούσαν περιπέτεια ενός εκλεκτού λαού και οπωσδήποτε τους ήταν χρήσιμη μια προφητική φιλολογία που θα στήριζε τις ελπίδες τους. [ ] Τα πρώτα ίχνη της Αποκάλυψης –εκτός από το όραμα του Ιεζεκιήλ– τα βρίσκουμε στο κείμενο του Δανιήλ (στο έβδομο κεφάλαιο), που γράφτηκε το 165 π.Χ., όταν οι Εβραίοι αντιμετώπιζαν μια δύσκολη στιγμή της ιστορίας τους. Η προφητεία του Δανιήλ μιλάει για τη μοίρα όλου του κόσμου. Αυτός ο κόσμος, όμως, είναι ενωμένος κάτω από την κυριαρχία του Ισραήλ και του μελλοντικού Μεσσία. Οπωσδήποτε με το όραμα του Δανιήλ, εκτός από το λογοτεχνικό είδος, ενισχύεται και η ιστορική κατηγορία της επαναστατικής εσχατολογίας. Τα τελευταία γεγονότα της παγκόσμιας ιστορίας θα ολοκληρωθούν με την ώθηση μιας τεράστιας δύναμης.
Οι απόκρυφες Αποκαλύψεις της εβραϊκής παράδοσης ακολουθούν τους κανόνες του είδους, αλλά και κοσμικοποιούν τη μεγάλη υπόσχεση: τέτοιες είναι οι Αποκαλύψεις του Βαρούχ και του Έζρα (γύρω στον πρώτο αιώνα μ.Χ.). Ένας βασιλιάς-πολεμιστής με τρομακτική δύναμη θα καταστρέψει το κράτος των Ρωμαίων. Ακόμη και ο λόγος του Ιησού (όπως και η ερμηνεία του) δεν θα μείνει ανεπηρέαστος. [ ]
Η Αποκάλυψη αρχίζει το ταξίδι της σε διπλό δρόμο και θα δημιουργήσει δύο παραδόσεις. Η μία θα είναι η παράδοση που θα κερδίσει τη μάχη για την ερμηνευτική και θεολογική κυριαρχία: αποκορύφωμα αλλά και αφετηρία για τις «ορθόδοξες» αναγνώσεις θα είναι Η πόλη του Θεού του Αυγουστίνου. Η άλλη θα είναι η παράδοση των αιρετικών και των περιθωριακών που κάθε τόσο θα χρησιμοποιούν την Αποκάλυψη για να επεξεργαστούν προγράμματα επαναστατικής ή ασκητικής αυστηρότητας, της αυστηρότητας των «μικροομάδων», ταυτίζοντας κάθε φορά τους εκπροσώπους της επίγειας πόλης και του θηρίου της Εκκλησίας με την κοσμική εξουσία, με τον πάπα, με τους διεφθαρμένους ιερείς, με το Κράτος, με τον Καπιταλισμό ή και με τη σύγχρονη βιομηχανική και μηχανοκρατούμενη κοινωνία. [ ] Έτσι, από τους πρώτους κιόλας χριστιανικούς αιώνες, η Αποκάλυψη γεννάει άγχος κι ελπίδα: άγχος επειδή τα χρονικά περιθώρια είναι στενά και το ξεκαθάρισμα των λογαριασμών πλησιάζει, κι ελπίδα, επειδή μας έχει δοθεί η υπόσχεση της σωτηρίας. Κατά παράδοξο τρόπο, λοιπόν, το όραμα της Πάτμου είναι το βιβλίο της σιγουριάς και, ταυτόχρονα, της αβεβαιότητας: είμαστε σίγουροι ότι η ιστορία έχει έναν τελικό σκοπό, κι αυτός ο σκοπός είναι ο θρίαμβος των καλών, νιώθουμε όμως κι αβεβαιότητα, γιατί ο δρόμος που καταλήγει σ’ αυτό το σκοπό είναι γεμάτος τρομακτικά και καταστροφικά γεγονότα.
